“ Ijtimoiy fanlar

Sport va uning ma’naviy-estetik jihatlari. 
Sport estetikasi sport sohasidagi estetik qonuniyatlarni o‘rganadi, sportning estetik mazmunini, 
uning jamiyat madaniyatidagi o‘rnini, sport bilan san’atning o‘zaro aloqadorligini tadqiq etadi, inson 
jismoniy kamolotining ma’naviy-estetik jihatlarini tahlildan o‘tkazadi.
Ma’lumki, sport va jismoniy tarbiya deyarli doimo yonma-yon tilga olinsada, ular bir-biridan 
jiddiy farq qiladi. Jismoniy tarbiya asosan inson salomatligini ta’minlashga qaratilgan jamiyatning 
turli yoshdagi barcha tabaqalari ixtiyoriy tarzda «o‘zi uchun» shug‘ullanadigan, ommaviylik 
tabiatiga ega mashqlar yoki mashq majmularidan iborat. Sport esa, uning qaysi sohasida bo‘lmasin, 
mutaxassis ustozlar nazorati ostida maxsus tayyorgarlik ko‘rgan odamlarning, asosan yoshlarning 
yakkama-yakka yoki jamoaviy tarzda bellashuvini o‘z ichiga oladi. Jismoniy tarbiya qay ko‘rinishda 
bo‘lmasin, (individualmi, jamoaviymi), bellashuvni rad etadi va insonga turli mashq shakllaridan 
xohlaganini tanlash imkonini beradi. Sportda musobaqa birinchi o‘rinda turadi va unda muayyan 
mashqlar majburiy tarzda bajariladi. Lekin bu majburiylik sportning ma’lum bir turi doirasida 
sportchiga erkin harakat qilish imkonini beradi, ya’ni sportda ijodiy yondashuv taqiqlanmaydi, balki 
qo‘llabquvvatlanadi. Masalan, badiiy gimnastika musobaqalarida har bir sportchi o‘zi tanlagan 
mashqni, o‘zi tanlagan kuy jo‘rligida bajaradi, lekin sportning ushbu turiga doir qonun-qoidalardan 

---

Seminar mashg’ulotlari 
304 
chetga chiqolmaydi. SHunday qilib, jismoniy tarbiyani sportga qo‘shib yuborish yoki ularni 
aynanlashtirish mumkin emas. Sportning boshqa ko‘pchilik turlarida esa, barcha sportchilar bir xil 
mashqni bajaradilar, lekin ularni bir-biridan farqlantirib turadigan, musobaqa ruhini saqlab, uni 
so‘ndirmaydigan narsa, bu – har bir sportchining bir xildagi mashq ijrosiga ijodiy, o‘ziga xos 
yondashuvdir. Bunda sportchining o‘z a’zoi badani ustidan hukmronlik qilishi va shu hukmronlikni 
egiluvchan go‘zallik, epchillik, ulug‘vor xatti-harakatlar shaklida tomoshabinga taqdim etishini 
taqozo qiladi, xullas, sport inson tanasi go‘zalligining namoyishi sifatida diqqatga sazovor.
Sportga qadimgi yunonlar, bundan bir necha ming yillar avval ana shunday nuqtai nazardan 
yondashganlar. Lekin, afsuski, keyinchalik musobaqa omili go‘zallikni chetga surib, uni g‘oliblik va 
mag‘lublik bilan baholanadigan ehtirosli o‘yinga, qimorning o‘ziga xos turiga aylantirib qo‘ydi 
(qadimgi Rumodagi gladiatorlar bahsi, keyinchalik ot poygasiga pul tikishlar v.h.k.).
Hozirgi paytda sport jahon bo‘ylab juda keng yoyilgan madaniy soha sifatida tan olinadi. 
Ayniqsa, buni O‘zbekiston misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Bizda mustaqillik sharofati bilan 
sportga milliy madaniyatning uzviy qismi sifatida qarash shakllandi, uning hamma turi bo‘yicha 
musobaqalar o‘tkazish odat tusiga kirdi, o‘zbek kurashi esa, umumbashariy sport turiga aylandi. 
Madaniyat bilan birgalikdagi vazirlik maqomini oldi. Bularning deyarli barchasi respublikamiz 
Prezidenti Islom Karimov tashabbusi va nazorati ostida amalga oshirildi. SHu tufayli bugun 
O‘zbekiston sport diyoriga, inson jismoniy go‘zalligini jahonga namoyish etayotgan mamlakatlardan 
biriga aylandi.
Sport estetikasidagi eng muhim muammo, bu uning san’at bilan o‘xshashligida. SHundan kelib 
chiqib, zamonaviy sportni (juda bo‘lmaganda, uning ba’zi turlarini) o‘ziga xos san’at sifatida talqin 
qilish keng yoyilgan. Rene Mehyu, Morin Kovich, Benjamin Lou singari g‘arb olimlari va ko‘plab 
mashhur sportchilar sportni san’at sifatida qabul qilish mumkin degan fikrni o‘rtaga tashlaydilar. 
Lekin haqiqatan ham sport san’atmi, ularni aynanlashtirish mumkinmi? Bu savolga to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
javob berish qiyin. SHu bois sportning kelib chiqishi va mohiyatiga e’tibor qilib ko‘raylik.
Ma’lumki, o‘yinni Qadimgi yunon faylasuflari estetik tabiatga ega ekanini ta’kidlab, uni san’at 
bilan tenglashtirganlar, SHiller esa, ko‘rib o‘tganimizdek, badiiy faoliyatni o‘yinning eng yuksak 
shakli deb hisoblaydi. Sport esa, eng avvalo o‘yin. Undan inson ikki tomonlama estetik zavq oladi: 
o‘yinchi-sportchi va tomoshabin-tarafkash sifatida. bunda tomoshabin san’atni idrok etayotgandek 
sportchi bilan uyg‘unlashib, uning xatti-harakatlariga qo‘shilib ketadi, ayni paytda o‘zi sportchi 
emasligini, ya’ni estetik masofani his qilib turadi. Bu borada B.Lou o‘zining «Sport go‘zalligi» degan 
kitobida F.Kinonning quyidagi fikrlarini keltiradi: «Teatr, – deb yozadi F.Kinon, – tomoshabinga 
suyanib rivojlanadigan san’at turi... Sport musobaqalarida tomoshabinlar o‘zlarini xuddi spektakl 
tomoshosidagidek tutadilar: ular yuksak mahorat egalariga qarsak chaladilar va yomon o‘yin 
ko‘rsatganga nisbatan salbiy munosabatlarini yashirmaydilar. Sportda ham, teatrda ham biz «o‘yin» 
haqida gapiramiz»
63
. Boshqa bir o‘rinda B.Lou H.Slyusherning «Sport va ekzistensiya» kitobidagi 
quyidagi satrlarga e’tibrni qaratadi: «Sport – toki haqiqiy sport ekan, u estetik fazilat va nafislikka 
erisha oladi. U sportchi uchun chuqur ma’noga boy holat... sport botiniy yaxlitlikni va yuksak 
darajadagi hissiy ko‘tarinkilikni talab qiladi, – deb yozadi H.Slyusher sportchi his etadigan estetik 
zavq haqida»
2
.
San’at bilan sportning yana bir o‘xshash tomoni shundaki, har ikkalasi ham biror bir moddiy 
ehtiyojni qondirmaydi, bevosita maqsad emas, maqsadga muvofiqlik tarzida voqe bo‘ladi, ularning 
umumiy jihati, mavjudligini oqlaydigan asosiy narsa, bu – odamlarga estetik zavq berish xususiyati. 
Ayni paytda san’atda ham, sportda ham o‘yin ijtimoiylik kasb etmasligi mumkin emas, sportchi 
san’atkor kabi g‘oyaviy-mafkuraviy maylparastlik tabiatiga ega. San’atkor vatanparvarlik, 
millatparvarlik g‘oyalarini bilvosita – badiiy asari orqali ilgari sursa, sportchi o‘z jismoniy xatti-
harakatlari bilan musobaqalarda vatan bayrog‘ini ko‘tarishga, «millatni uyaltirib qo‘ymaslikka» 
63
Лоу Б.
Красота спорта. М., «Радуга», 1984. С.92. 
2
Ўша манба. С. 177. 

---