0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Taraqqiyoti: gipofizning oldingi bo'lagi og'iz ko'rfazi devori epiteliydan hosil bo'lgan bo'rtm adan (Ratke cho'ntagi) taraqqiy etadi. J3u ektodermal bo‘rtma bo'lajak III qorincha tubiga qarab o ‘sadi va adenogipofizni hosil qiladi. Neyrogi pofiz ikkinchi miya pufagi o'simtasidan hosO bo'ladi. Bu o'simta Ratke cho'ntagi o'simtasiga qanna-qarshi yo'nalgan bo'lib, undan kulrang tepacha, quyg'ich vaneyro gipofiz hosil bo'ladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda gipofiz noksimon shaklida bo'lib, o'rtacha og'irligi 0,12 g. Uning o'lchamlari bo'yiga 5,7—7,5 mm, ko'ndalangiga 7,9—8,5 mm va balandligi 4—4,9 mm.Gipofiz bolahayotining ikkinchi yilida, 4—5 va 11—12 yoshlarda tez o'sadi. Bola 10 yoshga to'lganida uning og'irligi ikki marta, 15 yoshda esa uch marta oshadi. 20 yoshda u eng katta og'irlikka (530—560 mg) ega bo'ladi. Hamma yoshda ham gipofizning o'lchamlari va og'irligi ayollarda kattaroq bo'ladi. Gipofizning faoliyati homila davrida boshlanib, bu davrda u boshqa endokrin bezlarga ta’sir qiluvchi gormonlar ishlab chiqara boshlaydi. Epifiz
Epifiz yoki shishsimon tana (corpus pineale) cho'zinchoq yoki sharsimon shakllarda uchraydi. Uning og'irligi katta odamlaida 0,2 g, uzunligi 8—15 mm, kengligi 6—10 mm, qalinligi 6—10 mm bo'ladi. Tashqi tomondan biriktiruvchi to'qimali kapsula bilan o'ralgan bo'lib, undan shishsimon tana ichiga trabekulalar kirib bezni bo'laklarga bo'ladi. Bez parenximasi tarkibini ko'p sonli ixtisoslashgan bez hujayralar—pinealositlar va kamroq glial hujayralari hosil qiladi. Uning hujayralari balog'at davrigacha gipofiz faoliyatini tormozlovchi vamoddaalmashuviniboshqarishdaishtirok etadigan modda ishlab chiqaradi. Hozirgi vaqtda epifizda ikki xil modda — serotonin va melatonin hosil bo'lishi aniqlangan. Serotonin arteriyalami toraytirib, mediator vazifasini bajaradi. Melatonin esa jinsiy bezlar taraqqiyoti uchun fiziologik tormoz vazifasini bajaradi. Epifizning buzilishi bolalarda erta jinsiy balog'alga yetishga olib keladi. Taraqqiyoti: epifiz bo'lajak III qorincha tomining toq bo'rtmasi shaklida rivojlanadi. Bu bo'rtma hujayralari hosil qilgan zich hujayra massasiga mezoderma o'sib kiradi va undan epifizning biriktiruvchi to'qimali asosi paydo bo'ladi. Bu asos qon tomirlar bilan birgalikda bez parenximasini bo'laklariga bo'ladi. Yangi tug'ilgan chaqaloq shishsimon tanasi yumaloq shaklda bo'lib, oyoqchalari boimaydi va to'rt tepalikka yetmaydi. Uning og'iriigi 7 mg, o'lchamlari ko'ngdalangiga 2,5 mm, vertikaliga 2 mm, oldingi-orqa o'lchami 3 mm bo'ladi. Bola hayotining birinchi yilida bez tez o'sib og‘iiiigi 100 mg bo'ladi. Olti yoshda shishsimon tana o'zining doimiy kattaligiga: bo'yi 10 mm, kengligi 5 mm, og'irligi esa 157 mg ega bo'ladi. Keyinchalik bezning o'ziga xos hujayralari buzilib, biriktiruvchi to'qima ko'payadi. QON TOMIRLAR TIZIM I HAQIDAGIILM - ANGIOLOGIA Qon tomirlar tizimining umumiy anatomiyasi Tomirlar tizimi organizmda muhim vazifani bajaradi. Ulaming ichida suyuqlik (qon, limfa) oqadi. Bu suyuqlik hujayra, to‘qimalar hayoti uchun kerak bo'lgan ozuqa moddalar va kislorodni (arteriyalar) yetkazib beradi, ulardan organizm uchun keraksiz moddalami ekskretor a’zolaiga (venalar) olib borib tashqariga chiqaradi. Tomirlar ichidagi suyuqlik tarkibiga qarab ikki qismga: qon tomirlar va limfa tomirlarga bo'linadi. Qon tomirlar teri va shilliq pardalar epiteliyida, sochlarda, ko'z olmasining shox pardasida va bo'g'imlar tog'ayida bo'lmaydi. Qon tomirlar tizimida qon oqadi. Bu tizimga arteriyalar, venalar, mikrosirkulator tizim va yurak ldiadi. Bu tizim organizmda modda almashinuvini ta’minlaydi. Qon tomirlar tizimining markaziy a’zosi yurak hisoblanadi. U ritmik ravishda qonni harakatga keltiradi. Yurakdan boshlanib, organizmga tarqaladigan tomirlar arteriyalar deb ataladi. Bu nomni birinchi bo'lib eramizdan oldingi uchinchi asrdayashagan Gippokrat bergan bo'lib
havo,
tereo — saqlayman degan ma’noni bildiradi. Hujayra va to'qimalardan qonni yurakka olib keluvchi tomirlar venalar deyiladi. Arteriya va venalar o'rtasidagi mikrotsirkulator qism: arteriola, prekapillar, kapillar, postkapillar va venulalardan iborat. Odam tanasida ikkita (katta va kichik) qon aylanish doirasi tafovut qilinadi. Kichik (o'pka) qon aylanish doirasi o'pkada qonni kislorod bilan boyitish uchun xizmat qiladi. U o'ng qorinchadan o'pka poyasi bo'lib boshlanib, o'pkaga yetib kelib o‘ng va chap o'pka arteriyasiga bo'linadi va alveolalami o'rab karbonat angidridni alveolaga berib, kislorodni qabul qiladi. Kislorodga to'yingan qon 4 ta o'pka venalari orqali chap bo'lmachaga quyiladi. Katta qon aylanish doirasi chap qorinchadan aorta bo'lib boshlanadi. Aortadan chiqqan arteriyalar a’zolar va to'qimalaiga tarqaladi. To'qima va a’zolardan chiqqan venalar o'zaro qo'shilib ikkita yirik: yuqori va pastki kovak venalami hosil qilib o'ng bo'lmachaga quyiladi. Bundan tashqari, uchinchi (yurak) qon aylanish doirasi yurakning o'zini qon bilan ta’minlaydi. U aortadan chiqadigan yurakning toj arteriyalari bo'lib boshlanib, yurak venalari bo'lib tugaydi. Yurak venalari vena sinusini hosil qilib o'ng bo'lmachaga ochiladi. Arteriya va venalaming o'rtasida mikrotsirkulator tizim joylashgan bo'lib, qon bilan to'qima o'rtasidagi aloqani ta’minlaydi. Bu tizim arterioladan boshlanadi. Uning tarkibiga prekapillar, kapillar va postkapillar kirib venullaga o‘tib ketadi. Qon tomirlar tizimining filogenezi Past tabaqali hayvonlarda yurak bo'lmasdan, ularda qon tomirlaming qisqarishi hisobiga harakat qiladi. Umurtqali hayvonlarda yurak urib turuvchi a’zo sifatida paydo bo'ladi va filogenez bo'ylab murakkablashib boradi. Baliqlaming yuragi ikki kamerali bo'lib, qon qabul qiluvchi bo‘lmacha va haydovchi qorinchadan iborat. Yurakdan vena qoni oqib o'tib, jabra arteriyalari vositasida baliq jabralariga boradi va u yerda kislorod bilan to'yinadi. Amfibiyalar quruqlikka chiqishi munosabati bilan ularda jabralar bilan biiga o'pka vujudga keladi. Shu sababli yurak bo'lmachasi to'siq vositasida ikki bo'lakka bo'linib uch kamerali yurak paydo bo'ladi. Oxirgi jabra arteriyasidan o'pka arteriyasi paydo bo'lib, qonni yurakdan o'pkaga olib borib gaz almashinuvini ta’minlaydi. Reptiliyalarda o'pka bilan nafas olish paydo bo'lganidan keyin ikkita qon aylanish doirasi vujudga keladi. Ularning yuragida qorinchalar to'liq bo'lmagan to'siq vositasida ikki bo'lakka bo'linadi. Yurakning taraqqiyoti Pusht taraqqiyotining taxminan 17-kunida bo'yin sohasida yurakning juft kurtaklari ikkita endokardial qopchalar shaklida paydo bo'ladi. Visseral mezodermadan mioepikardial qatlam hosil bo'lib, endokardial qopchalami o'raydi va yurak qopchalari hosil bo'ladi. 3-haftalik pushtda yurak kurtaklari birikib ikki qavatli yurak nayini hosil qiladi. Yurak nayining endokardial qavatidan keyinchalik endokard, mioepikardial qavatidan epikard va miokard rivojlanadi. Yurak nayi rivojlanayotgan qon tomirlar bilan qo'shiladi. Uning orqa qismi — vena sinusiga ikkita kindik venasi va tuxum sarig'i venasi qo'shiladi. Uning oldingi qismidan esa ikkita birlamchi aorta chiqadi. Yurak nayi bir tekis o'smaydi. Uning o'rta qismi tez o'sgani uchun u S shaklini oladi. Yurak nayining pastki uchi yuqoriga va orqaga, yuqori uchi pastga va oldinga aylanadi. S-simon yurakning arteriya va vena qismlari tez o'sadi. Ular o'rtasida toraygan joy paydo bo'lib, ikkala qismi tor kanal vositasida o'zaro qo'shiladi. Shu davrda umumiy bo'lmacha bo'lgan vena qismidan ikkita o'simta bo'lajak yurak quloqlari paydo bo'lib, arteriya poyasini o'rab oladi. Yurak arteriya qismining ikkala tizzasi bir-biri bilan qo'shilib, umumiy qorincha hosil bo'ladi. Homila hayotining 4-haftasida umumiy bo'lmachaning ichki yuzasida burma hosil bo'ladi. Bu burma pastga qarab o'sib 5-hafta boshlarida umumiy bo'lmachani ikkiga bo'luvchi to'siqqa aylanadi. To'siqda oval teshik bo'lib undan qon o'ng bo'lmachadan chapiga o'tadi. 5-haftaning oxirida umumiy qorinchada pastdan yuqoriga qarab suvchi to'siq hosil bo'lib, umumiy qorinchani o‘ng va chapga ajratadi. Umumiy arteriya poyasi ham ikki qismga: aorta hamda o‘pka poyasiga bo'linadi va to 'rt kamerali yurak hosil bo'ladi. Vena sinusi torayadi va kengaygan chap umumiy kardinal vena bilan birgalikda yurakning toj sinusiga aylanib o'ng bo'lmachaga quyiladi. Yurak
Yurak (cor) mushakdan tuzilgan (87-rasm) qon aylanish tizimining markaziy a’zosi. U ko'krak qafasida oldingi ko'ks oralig'ining pastki qismida joylashib, konussimon shaklga ega. Yurakning bo'ylama o'qi qiyshiq bo'lib, orqadan oldinga, yuqoridan pastga va o'ngdan chapga yo'nalgan bo'ladi. Uning toraygan uchi (apex cordis) chapga, pastga va oldinga, keng asosi (basis cordis) yuqoriga va orqaga qaragan. Yurakning oldingi to'sh-qovurg'a yuzasi (facies stemocostalis) qavariq bo'lib to'sh va qovuig'aning oiqa yuzasiga qaragan. Pastki diafragma yuzasi
diafragmaning pay markaziga tegib turadi. Yurakning yon yuzalari o'pkaga qaragan bo'lib, o'ng va chap o'pka yuzalari (facies pubnonalis dextra et sinistra) deb ataladi.Yurakning o'rtacha og'irligi erkaklarda 300 g, ayollarda 250 g, uzunligi 10-15 sm, ko'ndalang o'lchami 9—11 sm, oldingi-orqa o'lchami 6-8 sm bo'ladi. Yurak yuzasida bo'lmacha va qorinchalar o'rtasida chegara bo'lib tojsimon arteriya egati (sulcus coronarius) o'tadi. Yuraknng to'sh-qovurg'a yuzasida qorinchalar o'rtasidagi oldingi egat
| |
и interventricularis anterior), pastki yuzasida 15 qorinchalar o'rtasidagi orqa egat (sulcus | Е | § | | ^ Ц interventricularis posterior) yotadi. Bu ikkala 13 egat yurakning uchida o'yma (incisura apicis Р Я Ш i r ; cordis) hosil qilib qo'shiladi. Yurak 4 Д1|
, kameradan iborat. Unda o'ng, chap bo'lmacha I i—
va o'ng, chap qorincha tafovut qilinadi. ■£*4 Bo'lmachalar venalardan qonni qabul qilib ' olsa, qorinchalar qonni haydab chiqaradi. ' Yurakning o'ng bo'lagida vena qoni, chap 8" « Н и И Я К Р в д Я bo'lagida arteriya qoni oqadi. Bo'lmachalar
? qorinchalar bilan o'zaro tabaqali klapani fj
bo'lgan o'ng va chap bo'lmacha-qorinchalararo tirqish orqali qo'shilib turadi. 87-rasm.Ynrakning bo'ylama kesmasi (old tomondan ko'rinishi). 1-auricula sinislra; 2-valva aortae; 3-ostium aorticum; 4-cuspis anterior valvae atrioventriculare sinistrae; 5-cuspis posterior valvae atrioventricularis sinistrae; 6-m.m. papillares; 7-septum interven- triculare (pars muscularis); 8-cuspis septalis valvae atrioventricularis dextrae; 9-cuspis pos terior valvae atrioventricularis dextrae; 10-septum interventriculare (pars membranasea); 11-auricula dextra; 12-pars ascendens aortae; 13-v.cava superior; 14-truncus pulvonalis; 15-v.v. pulmonales sinistrae.
O 'ng bo 'lm acha (atrium dextrum ) kub shaklida b o'lib, chap bo'lmachadan bo‘lmachalararo to'siq
vositasida ajrab turadi. To'siqda bitib ketgan oval teshik qoldig'i bo'lgan oval chuqurcha
yaqqol ko'rinadi. O'ng bo'lmacha hajmi ancha katta bo'lib, o'ng quloqcha
bo'shlig'i hisobiga kattalashadi. Bo'lmacha devorining qalinligi 2—3 mm bo'lib, ichki yuzasi silliq. Quloqchaning ichki yuzasida taroqsimon mushak (mm. pectmati) tutamlari bo'ladi. O'ng bo'lmacha devorida yuqori
va pastki kovak vena teshigi (ostium venae cavae inferioris), o'rtasida kichkina do'ng (tuberculum intervenosum) bor. Pastki kovak vena teshigining pastki qirrasi bo'ylab yarimoysimon burma
joylashgan. Bu burma homila davrida qonni o'ng bo'lmachadan oval teshik orqali chap bo'lmachaga yo'naltiradi. Bo'lmacha qorincha bilan ostium atrioventricularae dextrum orqali qo'shilib turadi. Pastki kovak vena teshigi bilan bo'lmacha-qorinchaaro tirqish o'rtasida tojsimon sinus
teshigi ochiladi. Uning atrofini ingichka o'roqsimon burma — tojsimon sinus klapani
o'ragan. Tojsimon sinus yoniga mayda yurak vena teshiklari (foramina venoram minimarium) ochiladi. O'ng qorincha
uchi pastga qaragan uch qirrali piramida shaklida bo'lib, devorining qalinligi 5—8 mm. Uning medial devori qorinchalararo to'siq (septum interventricularae) hosil qilib, ko'p qismi mushakdan
va yuqori bo'lmachaga yaqin qismi pardadan
iborat. Uning diafragmani pay markaziga tegib turuvchi pastki devori yassi, oldingisi esa qavariq bo'lib, o'ng qorinchaning yuqori keng qismida ikkita teshik bor. Orqadagi bo'lmacha — qorinchaaro tirqish
bo'lib, u orqali vena qoni o'ng bo'lmachadan o'ng qorinchaga o'tadi. Oldingi teshik - o'pka poyasi teshigi (ostium trunci pulmonalis) orqali qon o'pka poyasiga o'tadi. B o 'lm a c h a -q o rin c h a a ro tirq ish uch ta b a q a li q o p q o q
bilan bekilgan. Qopqoq tabaqalari uchburchak shaklidagi pay qatlamcha ko'rinishida bo'lib, ulaming asosi teshik aylanasiga birikkan, erkin chekkalari esa qorincha bo'shlig'iga qaragan. Tirqishning oldingi yarim aylanasiga qopqoqning oldingi tabaqasi
orqa tashqi yarim aylanasiga orqa tabaqasi (cuspus posterior) va
ichki yarim aylanasiga qopqoqning ichki to'siq tabaqasi (cuspus septalis) birikkan. Bo'lmacha qisqarganida qon bosimi ta’siri ostida qopqoq tabaqalari qorincha devoriga yopishadi va qonning qorinchaga o'tishiga qarshilik qilmaydi. Qorincha qisqarganida qopqoq tabaqalarining erkin chekkalari yopiladi, ammo bo'lmachaga qarab bukilmaydi, chunki qorincha tomonidan ulami pishiq biriktiruvchi to'qimali paysimon ipchalar (chordae tendineae) ushlab
turadi. O'ng qorincha ichida mushak trabekulalari va so'rg'ichsimon mushaklar (mm. papillaris) bor. O'ng qorinchada uchta: oldingi, orqa va to‘siq so‘rg‘ichsimoti mushaklar (mm. papillares anterior, posterior et septales) tafovut qilinadi. Bu mushaklar uchidan boshlangan paysimon ipchalar ikkita qo'shni tabaqalaming erkin chekkasiga va ularning qorinchaga qaragan yuzasiga birikadi. Oldingi o'pka poyasi teshigi
ustida 3 ta yarimoysimon qopqoq
joylashgan. Unda aylana bo'ylab joylashgan oldingi, o'ng va chap yarimoysimon qopqoqlar
tafovut qilinadi. Ulaming qavariq yuzasi o'ng qorincha bo'shlig'iga, botiq yuzasi va erkin chekkasi o'pka poyasi bo'shlig'iga qaragan. Har bir qopqoqning erkin chekkasining o'rtasida qalinlashgan tugunchasi
bo'lib, qopqoqlaming zich yopilishini ta’minlaydi. Yarimoysimon qopqoq bilan o'pka poyasi o'rtasida bo'shliq (sin u s trunci pulm onalis) bor. Qorinchalar qisqarganida yarimoysimon qopqoqlar qon bosimi ta’sirida o'pka poyasi devoriga yopishadi. Qorinchalar bo'shashganida esa, orqaga qaytgan qon qopqoq bo'shlig'ini to'latib, ulami yopadi va qon orqaga qaytmaydi. Chap bo'lmacha (atrium sinistrum) noto'g'ri kub shaklida bo'lib, o'ng bo'lmachadan silliq boimachalararo to'siq vositasida chegaralanib turadi. Unda joylashgan oval chuqurcha o'ng qorincha tomonida yaxshi bilinadi. Chap bo'lmachaning oldingi yuzasida chap quloqcha
joylashgan. Bo'lmachaning ichki yuzasi silliq, quloqcha ichida taroqsimon mushaklari bor. Chap bo'lmachaga ochiladigan 5 ta teshikdan to'rttasi yuqori va orqa tomonda joylashgan. Bular o'pka venalari teshigidir
Beshinchi katta chap atrioventrikular tirqish (ostium atrioventriculare sinistrum) chap bolmachani chap qorinchaga qo'shib turadi. Chap bo'lmachaning devori ichki tomondan silliq bo'ladi. Chap qorincha (ventricuhis sinister) asosi yuqoriga qaragan konus shaklda. Uning yuqori keng qismining o'ng tomonida aorta teshigi
chap tomonida bo'lmacha-qorinchaaro tirqish joylashgan. Atrioventrikular tirqishda ikki tabaqali (mitral) qopqoq
joylashgan. Unda uchburchak shaklidagi oldingi va orqa tabaqalari bor. Oidingi tabaqa
tirqishning ichki yarimaylanasidan boshlansa, undan kichikroq orqa tabaqa
tirqishning tashqi orqa yarimaylanasidan boshlanadi. Chap qorinchaning ichida ko'p sonli mushak trabekulalari va ikkita: oidingi va orqa so'rg'ichsimon mushaklar (mm. papillaris anterior et posterior) bor. Ularning paysimon ipchalari qopqoq tabaqalarini erkin chekkasigabirikadiAortateshigi
sohasida qorinchaning ichki yuzasi silliq bo'ladi. Aortaning boshlanish joyida 3 ta: orqa, o'ng va chap yarimoysimon qopqoq
joylashgan. Qopqoqlar va aorta devori o'rtasida bo'shliq
bor. Aorta qopqog'i o'pka poyasinikiga nisbatan qalin va tugunlari kattaroq bo'ladi. Yurak devori uch qavatdan iborat. Ichki yupqa endokard (endocardium) yurakni ichki tomondan qoplaydi. Yurak qopqoqlari, pastki kovak vena va 88-rasm . Yurak qorinchala- rining m iokard q avatlari. 1-chap fibroz halqadan o 'ng qorinchaga boruvchi tolalar; 2-o‘ng qorincha devorining yuza bo'ylama qavati; 3-yurak girdo- bi; 4-chap qorinchaning chuqur bo'ylama qavati; 5-chap qorin- chaning o 'rta qavati; 6-chap qorinchaning yuza qavati. toj sinus burmalari endokard duplikaturasidan hosil bo‘lib, o ‘rtasida biriktiruvchi to'qima joylashgan. O'rta qavat miokard
( 88- rasm) yurakning ko'ndalang-taig'il mushagidan tuzilgan bo'lib, ularning qisqarishi odam ix tiy o rid a n ta sh q a rilig i b ilan skelet mushaklaridan ajralib turadi. Bu mushak hujayralarining o'zaklari markazda joylashgan bo'lib, o'zaro sintistiylar hosil qilgan holda birikib mushak to'rini hosil qiladi. Bo'lmacha va qorinchalar miokardi o'zaro tutashmagan. Ular o'ng va chap atrioventrikular tirqishni o'ragan o'ng va chap fibroz halqalardan (annuli fibrosi dexter et sinister) boshlanadi. Bo'lmachalar miokardi ikki: 1. Yuza qavati ikkala bo'lmacha uchun umumiy ko'ndalang tolalardan iborat. 2 .Chuqur qavati har bir bo'lmacha uchun alohida, bo'ylama yo'nalishdagi mushak tolalaridan iborat. Bo'ylama tolalar fibroz halqadan boshlansa, aylanma tolalar bo'lmachaga quyilgan venalami o'rab turadi. Qorinchalar miokardi turli yo'nalishdagi uch qavatdan iborat. Tashqi qiyshiq qavat fibroz halqadan boshlanib, yurak uchida yurak girdobi
hosil qilib, ichki bo'ylama qavatga o'tib ketadi. So'rg'ichsimon mushaklar va mushak trabekullari shu qavat mushaklari hisobiga hosil bo'ladi. Bu ikkala qavat qorinchalar uchun umumiy. Ular o'rtasida joylashgan aylanma qavat esa qorinchalar uchun alohida. Qormchalararo to'siq shu qavat mushak tutamlaridan iborat. Yurak devorining tashqi qavati epikard
miokardni ustidan qoplab turuvchi yurak xaltasining visseral varag'idan iborat. U yupqa biriktiruvchi to'qima qatlami bo'lib, mezoteliy bilan qoplangan. Epikard yurakka keluvchi va yurakdan chiquvchi yirik qon tomirlami o'rab, perikardning pariyetal varag'iga o'tib ketadi. Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|