05-Chilangarlik ma`ruzalar matni

 
Mavzu: Metallarni to`g`rilash va rixtovkalash 
 
Reja: 
4.1. Umumiy ma`lumotlar 
4.2. Metallni to`g`rilash. 
4.3. To`g`rilash jihozlari. 
Tayanch iboralar: To`g`irlash, rixtovkalash, zubilo, kreysmeysel, 
bolg`a, o`ygich, temir arra, chilangarlik bolg`asi, egovlash, parmalash, 
shabrovkalash, pritirka. 
4.1. Umumiy ma`lumotlar 
Metallarni to`g`rilash deb, to`g`rilovchi asboblar (zubilo, kreysmeysel) va 
zarb beruvchi chilangarlik bolg`asi bilan zagatovka sirtidagi ortiqcha qatlamni 
kesib tashlash yoki zagatovkani qismlarga bo`lish jarayoniga aytiladi. Ishlab 
chiqarishda dastgoh bilan bajarib bo`lmaydigan va yuqori aniqlik talab 
qilinmaydigan ishlarda kesish bajariladi. 
Yirik detallar maxsus taxtalarda, haddan tashqari katta o`lchamli detallar 
esa o`z o`rnida kesiladi. Ishlov beriladigan detalning q o`llanishiga ko`ra, kesish 
toza yoki dag`al bo`lishi mumkin. Birinchi hodda zubiloning bir sidra harakatida 
metaldsan 0,5 dan 1 mm. gacha, ikkinchi holda esa 1,5 dan 2 mm. gacha 
qalinlikdagi qatlam kesib olib tashlanadi. Aniq ishlovga 0,4—1 mm. gacha 
kesish natijasida erishish mumkin. 
Chilangarlik ishlaridagi to`g`rilash, rixtovkalash, egovlash, parmalash, 
shabrovkalash, pritirka kabi kesish usullarida detalning ortiqcha qismi qirindi, 
payraxa shaklida kesib olib tashlanadi. Bundan tashqari, listlar va metall 
chiviklarning ma`lum bir qismini qirqib tashlash ham kesish ishlariga kiradi. 
Har qamday to`g`rilash va rixtovkalash asbobning qismi iona shaklida 
bo`ladi. Masalan, metchik, plashka, metallkeskich va egovlarning to`g`rilovchi 
qismi bir va bir necha ponasimon elementlardan tashkil topgan . Zubiloning 
to`g`rilovchi qismi ham pona shaklidan iborat (56-rasm). Uning geometrik 
shakli . 
4.2.Metallni to`g`rilash asboblari 
Chilangarlikda qo`llaniladigan to`g`rilash va rixtovkalash asboblardan 
biri — zubilo o`rta zarba oluvchi uchta qismdan iborat bo`lib, po`lat (U7, U8A, 
7XF, 8XF)dan tayyorlanadi (58-rasm, a). Ishchi qismi (2) — ponasimon 
to`g`rilovchi chiviqning tig`i (1) ma`lum burchak ostida o`tkirlangan. Zarba 
oluvchi qismi (4) yuqoriga borgan sayin ingichkalashgan, uchi qalpoq shaklida. 
Metallni to`g`rilash va rixtovkalashda zubiloning o`rta qismidan (3) 
ushlanadi.Zubiloning 
o`tkirlik 
burchagi 
ishlov 
beriladigan 
metallning 
qattikligiga bog`liqholda tanlanadi. Ayrim metallarni kesishda tavsiya etiladigan 
o`tkirlik burchaklari quyidagicha: qattiq materiallar (qattiq po`lat, bronza, 
cho`yan) —70°; o`rta qattiklikdagi materiallar (po`lat) — 60°; yumshoq 
materiallar (jez, mis, titanli qotishma) — 45°; alyumin qotishmasi — 35°. 

---

23
Zubilolar 100, 125, 160, 200 mm uzunlikda, ishchi qismining eni 5, 10, 16 
va 20 mm o`lchamlarda yasaladi. Ishchi qismining 0,3— 0,5 mm uzunlikdagi 
bo`lagi (tig`i) toblanadi.
To`g`rilash va rixtovkalash o`zining kambar eni bilan farqlanadi (58-rasm, 
b). U bilan zagotovkada shponka ariqchalari hosil qilinadi, keng taxta sirtlaridan 
qatlamlar kesiladi. Kreysmeysellar zubilo tayyorlanadigan materiallardan 
yasaladi. Har ikki asbobning o`tkirlik burchaklari va zarba oluvchi ishchi 
qismlarining mustahkamlik darajalari bir xildir.
Zagotovkalarga yarim aylana (segment) va 
shunga o`xshash ariqchalar o`yishda maxsus 
kreysmeysellardan foydalaniladi (58-rasm, v). 
Ular oddiylaridan to`g`rilovchi qismining shakli 
bilan farqlanadi.
Ariqcha o`yish kreysmeysellari U8A po`latdan 
yasalib, ularning uzunligi 80, 100, 120, 150, 200, 
300 va 350 mm, yumaloqlanish radiusi I; 1,5; 2; 
2,5 va 3 mm bo`ladi.