1 – amaliy mashg’ulot o‘quvchilar jismoniy rivojlanishini gigienik baholash 1­­-ish: Ishdan maqsad

O`g`il	Qiz	O`g`il
Qiz
6	9,2	8,4	8,5	7,7
7	10,7	9,9	10,1	9,2
8	13,4	11,2	11,7	10,5
9	14,3	13,8	13.5	12
10	16,5	14,6	15,6	13,7
11	18,8	16,5	17,7	15,5
12	21.2	18.9	19.7	17,8
13	24.4	21.8	22.5	20,4
14	28,4	24,8	25,2	22,9
15	33,4	27	30,9	24,9
Kattalar	49,3	29,7	45	37,7

Topshiriqlar:

Somotoskopiya tekshirish usulini o`tkazing va jadvalni to`ldiring.

2.4-jadval

№	Tekshirilayotgan a'zolar va shakli	Tekshirish natijalari (so`z bilan yoziladi)
1.	Teri	(elastik yoki elastik emas)
2.	Skelet va muskul	(rivojlangan, rivojlanmagan)
3.	Ko`krak qafasi	(silindirik, yassi, konussimon)
4.	Oyoq shakli	(normal, О tipda, Х tipda)
5	Yassi oyoqlik	(normal, yassi oyoq)
6	Qomat shakli	(normal, egilgan, lordoz, kifoz, skolioz)

Somotometrik o`lchamlarni aniqlang va jadvalni to`ldiring.

2.5-jadval

Bo`y uzunligi (sm)		Vazn (kg)	Ko`krak aylanasi (sm)	Bosh aylanasi (sm)
Tik turganda	O`tirganda

Qo`l dinamometri yordamida muskullar kuchini aniqlab, jadvalni to`ldiring va norma bilan solishtiring.

2.6-jadval

Yosh	O`ng qo`l	Chap qo`l	Norma (o`rtacha)
			O`g`il bola		Qiz bola
			O`ng qo`l	Chap qo`l	O`ng qo`l	Chap qo`l
			49,3	29,7	45	37,7

Jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlari

2.7-jadval

Yoshi, oylar	Tana massasining ortishi, gr	Bo`yning ortishi, sm
	600	3
	800	3
	800	3
	750	2,5
	700	2,5
	650	2
	600	2
	550	1,5
	500	1,5
	450	1,5
11	400	1,5
12	350	5
1 yoshdan ortiq	Yiliga o`rtacha 2 kg

Bolaning jismoniy rivojlanish holati

2.8-jadval

Ko`rsatkich	Yoshi oylar
Boshini tik ushlab turadi	1-2,5
Ag`dariladi	4-5
Ushlab turilganda oyoqlarini bosib turadi	4-5
O`tiradi	5 ,5 -7
Emaklaydi	7 – 9
Mustaqil o`tiradi va tayanib turadi	7 -10
Mustaqil turadi, ushlab turilsa yuradi	8 -10
Birinchi qadamlarni tashlaydi	8 -10

Ishni rasmiylashtirishga doir tavsiyalar: Tekshirish natijalarini jadvalga yozing. Xulosa hisobotlari yoziladi.


2-AMALIY MASHG’ULOT
Orqa miya reflekslari va faol diqqat, ixtiyoriy harakat tezligini, aqliy ishchanlik qobiliyatini aniqlash.
1- ish : Orqa miya reflekslarini o`rganish.
Ishdan maqsad: Tibbiyot bolg`achasi yordamida ko`z qovoqlarini yumib-ochish refleksi, tizza refleksi, axilli refleksi, ikki boshli muskul reflekslarini hosil bo`lishi va refleks yoyini tahlil qilish tajribalar orqali o`rganish.

Kerakli jihozlar: sekundomer, tibbiyot bolg`achasi

Nazariy qism

MAT funksiyasining asosini reflektor faoliyat tashkil qilib, bu shartsiz va shartli reflekslarning o’zaro ta’siri natijasida eng oddiy reaksiyadan tortib, to juda ham murakkab javob reaksiyasini ham paydo qilishi mumkin.

Shartsiz refleks deb, MAT ning orqa miya, miya ustuni va po’stloq osti tugunlari orqali har xil tashqi va ichki muhit ta’siriga doimiy bir xil bo’lgan reaksiyalariga aytiladi. Klinik amaliyotda o’ta doimiyligi bilan ajralib turadigan reflekslardan foydalanib ayrim kasalliklarga tashxis qo’yish mumkin. Reflektor faoliyat chiqarish uchun qo‘zg‘alishning bosib o‘tgan yo‘liga reflektor yoyi deyiladi. Umumiy ko‘rinishda reflektor yoyningsxemasini beshta qismdan iborat deb tasavvur qilish mumkin: 1) retseptor; 2) afferent neyron; 3) markaziy qism;

4)efferent neyron; 5) ishchi effektor. Refleks hosil bo‘lishi uchun reflektor yoy bir butun bo‘lishi kerak.Undagi istagan biror qismining ishdan chiqarilishi reflektor faoliyatining yo‘qolishiga olib keladi. Reflektor yoyining ayrim qismlarini ketma-ket ishdan chiqarish yo‘li bilan ularning har birining funksional ahamiyatini o‘rganish mumkin.

1. Qoshtepasi refleksi. Bu refleks qoshtepasi yoyiga nevrologik bolg`acha bilan urilganda ro’y beradi. Reflektor yoy ko’z asabi (uch boshli asabning 1-shoxi)– uch boshli asabning sezuvchi yadrosiz asabining harakatlantiruvchi yadrosiz asabi. Javob reaksiyasi qovoqning yumilishidan iborat.

2. Korneal refleks. Bu refleks ko’zning rangdor pardasi tepasidagi shox pardaga ehtiyotkorlik bilan paxta yoki yumshoq qog`oz tekkizilganda ro’y beradi. Reflektor yoy: qoshtepasi refleksining reflektor yoyidir. Javob reaksiyasi qovoqning yumilishidan iborat.

3. Pastki jag’ refleksi. Og`izni biroz ochiq turgan paytda bolg`acha bilan iyakka urganda ro’y beradi. Reflektor yoy: pastki jag` asabning sezuvchi tolasi (uch boshli asabning 3-shoxi)– uch boshli asabning sezuvchi yadrosi va uning ko’prikdagi harakatlantiruvchi yadrosi uch boshli asabning 3-shoxini harakatlantiruvchi tolasi javob reaksiyasi chaynash mushagining qisqarishidan iborat. Qo’lning bukuvchi mushak-paylaridan chaqiriladigan refleks. Bog`lacha bilan ikki boshli mushak (biseps)ni tirsak bukilish sohasidagi payiga urilganda ro’y beradi. Reflektor yoy: mushak-teri asabi– orqa miyaning V-VI bo’yin segmentlari. Javob reaksiyasi ikki boshli mushak qisqarishi va qo’lning tirsak bo’limida bukilishdan iborat.Qo’lning yozuvchi mushaklari payidan chaqiriladigan refleks. Uch boshli mushak payiga bolg`acha bilan urilga nda ro’y beradi. Reflektor yoy: mushak-teri asabi, orqa miyaning VII-VIII bo’yin segmentlari. Javob reaksiyasi elka uch boshli mushagining qisqarishi va qo’lning tirsak bog`imi sohasida bukilishidan iborat.

4. Tizza refleksi. Tizza o’ynag`ichining pastidan uning zich bog`lamiga bolg`acha bilan urilganda ro’y beradi. Reflektor yoy: son asabi, orqa miyaning III-IV bel segmentlari. Javob reaksiyasi esa sonning to’rt boshli yozuvchi mushagining qisqarishi va oyoqning to’g`rilanishidan iborat.

5.Axill refleksi. Tovon (axill) payiga bolg`acha yordamida urishbilan chaqiriladi. Reflektor yoy: katta boldir asabi (quymich asabining shoxi), orqa miyaning I- II quymich segmentlari. Javob reaksiyasi esa oyoq kaftining bukilishidan iboratdir

.

2.2-rasm. Tizzarefleksi.

Ish anjomlari: nevrologik bolg`acha. Ishodamda olib boriladi.

Ishni bajarish tartibi.

1. Tizza refleksini tekshirish uchun tekshiriluvchiga kursiga o’tirishi va oyoqlarni chalkashtirish taklif qilinadi. Nevrologik bolg`acha bilan to’rt boshli mushak payiga asta uriladi. O’ng va chap tomondagi reflekslar solishtiriladi.

2. 
   Axill refleksini tekshirishtizzasini kursiga qo’ygan tekshiriluvchida olib boriladi. Tovon bemalol osilib turadi. Nevrologik bolg`acha bilan tovon (axill) payiga asta uriladi. Tovonning bukilish-bukilmasligi kuzatiladi.
   
3. 
   Tirsak refleksini tekshirish uchun tekshiriluvchi qo’lini yarim bukkan va bo’shashgan holatda eksperimenatorning kaftiga qo’yadi. Eksperimentatorning boshbarmog’i tekshiriluvchining ikki boshli mushak payi ustiga qo’yiladi. Bolg`acha bilan tekshiriluvchi o’zining boshbarmog’iga uradi. Bilakning bukilayotganini aniqlashkerak.
   
4. 
   Elkaning uch barmoqli mushak refleksini tekshirishda eksperimentator tekshiriluvchining yonida turib, tekshiruvchi uning elkasini sekin tashqariga, gorizontal holatgacha olib boradi va chap qo’li bilan chig`anoq sohasidan shunday ushlab turishi kerakki, bunda bilak to’ri burchak holatida osilib tursin. Bilakning yozilayotganini aniqlashkerak.
   

Ishni rasmiylashtirishga doir tavsiyalar. Shartsiz reflekslarga ta`rif bering. Somatik reflekslarning reflektor yoyi sxemasini chizing.Vegetativ reflekslarning reflektor yoyi (simpatik, parasimpatik) sxemasini chizing.Hamma sanab o’tilgan reflekslar reflektor yoyining asosiy zvenolarini ko’rsating. Somatik va vegetativ reflekslar reflektor yoylarining tuzilish o`rganing.

Nazorat savollari.

1. Shartsiz va shartli reflekslarning farqlab bering.

2. Tizza refleksida reflektor yoyi sifatida nimalar ko`riladi?

3. Axill refleksida reflektor yoyi sifatida nimalar ko`riladi?

4. Sezuvchi nerv hujayrasi, harakatlantiruvchi nerv hujayrasi orqa miyani qaysi shoxlarida joylashgan?

3 - AMALIY MASHG’ULOT

Faol diqqat, ixtiyoriy harakat tezligini, aqliy ishchanlik qobiliyatini aniqlash.
Ishdan maqsad:Faol diqqat, ixtiyoriy harakat tezligini, aqliy ishchanlik qobiliyatini

tajribalar o`tkazish orqali aniqlash.

Kerakli jihozlar: adashtirilib egri bugri chizilgan chiziqlarni tasvirlovchi maxsus jadval, ikki xil tasvirli rasm, sekundomer.

Nazariy qism: Faol diqqatning fiziologik mexanizmi bu, bosh miya katta yarim sharlarida optimal qo`zg`alish o`chog`ini vujudga kelishidir. Optimal qo`zg`alish o`chog`ini vujudga kelishini rus fiziologi I.P Pavlov bosh miya katta yarim sharlarining ijodiy bo`limi deb nomlaydi. Ijodiy bo`limda qo`zg`alish qancha yuqori bo`lsa, yangi shartli reflekslar shuncha tez hosil bo`ladi.Faol diqqatning konsentrlanishi va davomiyliligi o`smirlarning yoshiga bog`liq. Bola qancha yosh bo`lsa tormozlanish jarayoni shuncha bo`sh va qo`zg`alish miya yarim sharlarida shuncha tez irradasiyalanadi. Faol diqqatning davomiyliligi 7-8 yoshda 15 minut, 9-10 yoshda 20 minut, 11-12 yoshda 25 minut, 13-14 yoshda 30 minut, 15-16 yoshda 40 minut va kattalarda 55-60 minut atrofida bo`ladi. Agarda aqliy ish keragidan ortiq davom etsa, o`quvchida notinchlik hosil bo`lib, aqliy ishning aniqligi va tezligi pasayadi. Shuning uchun dars mobaynida aqliy mehnat turini bir necha marta o`zgartirish kerak. Faol diqqat qancha yuqori konsentrlangan bo`lsa, aqliy ish shuncha tez va aniq bajariladi.

Ishni bajarish tartibi.

1.ish Talabalar bir juftdan qilib bo‘lib qo‘yiladi, ya’ni ularning biri- tekshiriluvchi, ikkinchisi-eksperementator. Eksperementatorlar tezlik bilan 1-2 daqiqa davomida tekshiriluvchisi uchun bittadan rasmda ko‘rsatilganidek jadval chizadilar va ularni tarqatadilar. Tekshiriluvchilar eksperementartor buyrug‘iga binoan 3 daqiqa davomida ko‘rsatkich yoki qalam ishlatmasdan faqat ko‘z yordamida har bir chiziqning oxirini topadi va birinchi ustunda ko‘rsatilgan o‘zining tegishli nomeriga muvofiq har bir chiziqning ohirini o‘sha nomer bilan belgilaydi. Bu xol rasmda bir va ikki chiziqlar uchun ko‘rsatilgan, 3 daqiqadan keyin eksperementatorlar tekshiriluvchilar ishini to‘xtatadi va uni tekshirib, 3 daqiqa oralig‘ida to‘g‘ri topilgan chiziqlar miqdoriga qarab ihtiyoriy e’tibor darajasini baholaydi.

So‘ngra tekshiriluvchilarga ikkilanuvchi tasvir beradigan rasm ko‘rsatiladi. Masalan: yosh va qari ayolning surati. Eksperementatorlar tekshiriluvchilar tomonidan bu ikki obrazni qabul qilishlari va anglab yetishlari uchun ketgan vaqtni sekundomerlar yordamida aniqlaydilar. Diqqatni boshqa tomonga yo‘naltirish tezligining darajasi haqida ikki obrazni ajrata olish uchun sarf bo‘lgan sekundlarga qarab xulosa chiqariladi. Odam ikki suratni qancha tez vaqt ichida ko‘rsa uning diqqat e’tiborini boshqa tomonga yo‘naltirish qobilyati shuncha yuqori ifodalangan bo‘ladi.

2.3-rasm. Ikki xil tasvir beruvchi rasm.

2.4-rasm. Adashtirilib egri-bugri chizilgan chiziqlarni tasvirlovch rasm.
Kerakli jihozlar: 1 dan 25 gacha tartibsiz yozilgan raqamlar jadvali (10х10) 4 ta, sekundomer, korrektura jadvali

Faol diqqat tezligini aniqlash uchun 1 dan 25 gacha raqamlar tartibsiz joylashtirilgan 4 ta jadvaldan foydalaniladi. Bu jadval orqali ma`lum vaqt mobaynida raqamlar tartib bilan topiladi, so`ngra faol diqqatning konsentratsiyasi hisoblanadi. Faol diqqatning konsentrasiyasi haqida jadvalda keltirilgan raqamlarni topish tezligidan bilish mumkin. (1,2,3,4– jadval)

2.1 – jadval 1 15 6 13 8 10 21 23 18 4 19 24 2 25 20 12 7 22 11 16 3 14 17 5 9	2.2 – jadval 13 15 5 7 1 2 20 23 21 9 18 6 11 25 17 22 24 19 12 3 16 4 8 14 10
2.3 – jadval 12 4 25 23 14 15 21 8 10 5 6 19 1 13 16 17 11 24 22 2 3 9 20 7 18	2.4 – jadval 1 7 11 14 16 13 21 19 25 2 20 15 8 5 10 3 18 24 17 22 23 9 4 12 6

Tekshiruvchilarning har biriga 1,2,3,4 tablisalar tarqatilib, tablisadagi 1dan 25 gacha yozilgan raqamlarni tartib bilan topish (o`chirish) tushuntiriladi. Raqamlarni iloji boricha topish aytiladi.

Tekshiruvchi 1-jadvaldagi raqamlarni sekundomerni yurg`izish bilan boshlaydi va sonlarni topib (o`chirib) bo`lgandagi vaqt aniqlanadi. 2,3,4 jadvallar bilan xuddi shunday tajriba o`tkaziladi va o`rtachasi aniqlanadi. O`rtacha ma'lumot chiqarish uchun 4 ta jadvaldan olingan vaqtlar qo`shilib 4 ga taqsimlanadi. Masalan 4 ta jadval uchun 120 sekund vaqt sarf bo`ldi, 120 : 4 = 30.

Agarda jadvalda yozilgan 1 dan 25 gacha raqamlar 30-40 soniyada topilsa diqqatning konsentrasiyasi yaxshi hisoblanadi, 45-60 soniyada topilsa qoniqarli va nihoyat 60 soniyadan ortiq vaqtda topilsa qoniqarsiz hisoblanadi.

Jadvallardagi raqamlarni ketma-ketlikda toping, vaqtini aniqlang va o`rtachasini toping

2.6 – jadval 1 15 6 13 8 10 21 23 18 4 19 24 2 25 20 12 7 22 11 16 3 14 17 5 9	2.7 – jadval 13 15 5 7 1 2 20 23 21 9 18 6 11 25 17 22 24 19 12 3 16 4 8 14 10
2.6 – jadval 12 4 25 23 14 15 21 8 10 5 6 19 1 13 16 17 11 24 22 2 3 9 20 7 18	2.7 – jadval 1 7 11 14 16 13 21 19 25 2 20 15 8 5 10 3 18 24 17 22 23 9 4 12 6

O`rtacha ko`rsatkichingiz _____ Guruhning o`rtacha ko`rsatkichi ____

Ixtiyoriy harakat tezligini aniqlash

Ishdan maqsad: 6 ½ 10 sm² hajmdagi oq qog`ozga 10 sekund davomida nuqtalar qo`yish usuli yordamida panja mushaklarining harakat tezligini aniqlash

Nazariy qism.

Ixtiyoriy harakatlarning tezligi va aniqligi nerv va muskul tizimining rivojlanish darajasiga bog’liq. Bolaning 11-12 yoshida muskul to’qimasi defferensirovkasi va o’tkazuvchi tizmning miyellinlashuvi tugaydi. 18-19 yoshida ixtiyoriy harakatlarning ko’rsptkichlari kattalarnikiga o’xshaydi.

Kerakli jihozlar: 1 dan 25 gacha tartibsiz yozilgan raqamlar jadvali (10х10) 4 ta, sekundomer, korrektura jadvali, 5 ta qalam

Ishni bajarish tartibi.guruhdagi 15 ta talabada tajriba o’tkazadi. Har bir tekshiruvchi qo’liga to’g’ri burchak chizilgan qog’oz va qalam olib o’qituvchining buyrug’ini kutib turadi. Bolaning asab va muskullar tizimining rivojlanganligi darajasi, qo`l panjasining ixtiyoriy harakatlari tezligi bilan aniqlanadi. Buning uchun har bir o`quvchi oq varaqqa uchta 10x10 o`lchamdagi to`rt burchak chizadi.

"Boshladik" buyrug`i berilganda har bir o`quvchi iloji boricha birinchi to`rt burchak ichiga ko`proq va tezroq nuqtalar qo`yishi kerak. 10 soniyadan so`ng "to`xta" buyrug`i beriladi va ish to`xtatiladi. Bu tajriba uch marotaba takrorlanadi. So`ng har bir to`rtburchak ichidagi nuqtalarni sanab, yoniga yozib qo`yadi va o`rtacha natijani hisoblanadi. Buning uchun natijalar qo`shilib tajribalar soniga bo`linadi.

O`rtacha natija jadval bilan solishtiriladi.

2.8-jadval

Yosh		7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
Nuqtalar soni	O`g`il	40	45	52	56	58	60	63	65	67	70	75	80
	Qiz	35	38	41	44	47	51	53	55	55	62	66	72

Topshiriqlar

1. O`qituvchi buyrug`I bilan kvadratlar ichiga nuqta qo`ying, o`rtachasini aniqlash va jadval asosida ixtiyoriy harakat foizini hisoblang.

А – o`quvchining o`rtacha natijasi, С–umumiy o`rtacha ko`rsatkich

№ 1 nuqtalar soni ________		№ 2 nuqtalar soni ________
№ 3 nuqtalar soni ________		№ 4 nuqtalar soni ________
O`rtacha _________________ foiz ko`rsatkichi ________

Bajarilgan ishni foizlarda hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi.

А – o`quvchining o`rtacha natijasi

C – yoshga nisbatan umumiy o`rtacha ko`rsatkich (jadval)

O`quvchining o`rtacha natijasi umumiy natijadan ±15% ga farq qilishi ixtiyoriy harakat tezligi me`yorda ekanligidan darak beradi.

Nazorat savollari.

1. 
   Bolaning turli yoshda faol diqqat tezligi nimaga bog’liq?
   
2. 
   Faol diqqat tezligiga analizatorlarning bog’liqligi nimada?
   
3. 
   Guruhda faol diqqat tezligini aniqlash uchun nimalarga e’tibor qaratish lozim?
   
4. 
   Bolaning turli yoshda ixtiyoriy harakati tezligi nimaga bog’liq?
   
5. 
   Ixtiyoriy harakat tezligiga analizatorlarning bog’liqligi nimada?
   
6. 
   Guruhda ixtiyoriy harakat tezligini aniqlash uchun nimalarga e’tibor qaratish lozim?
   

Aqliy ishchanlik qobiliyatini aniqlash.

Ishdan maqsad: nerv sistemasining ishchanlik qobiliyatini aniqlash, odamning diqqatini talab etadigan faoliyati vaqtidagi aqliy ishchanlik qobiliyatini aniqlash.