1. Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti

30.Albaniya Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə.

Mehranilərin Albaniyaya gəlməsi siyasi vəziyyətlə bağlı idi. İran dövlətinin şimal sərhədlərinin qorunmasında Albaniyanın mühüm strateji əhəmiyyəti vardı. Sasanilər məhz buna görə, Albaniyada möhkəmlənməyə can atırdılar. Yeni şəraitdə orada, xüsusilə də, Girdmanda fars elementini kücləndirmək lazım idi. Mehranilər də məhz orada məskən salıb möhkəmləndilər. Girdman təsadüfən seçilməmişdi, çünki həmin havar 591-ci il müqaviləsindən sonra Bizans dövlətinə tabe olan torpaqlarla həmsərhəd idi. Bizansın mümkün müdaxilələri zamanı qərb sərhədlərinin qorunmasında Sasanilər yerli knyazlara bel bağlaya bilməzdilər. Buna görə də, bu işi dini və siyasi cəhətdən İrana yaxın olan Girdmanın yeni hakimlərinə - Mehranilərə etibar etdilər.

Sasanilərin alban Mehraniləri barəsində ümidləri doğrulmadı. Mehranilər iki nəsildən sonra farslıqlarını itirib xristianlığı qəbul etdilər, yerli alban kübarları ilə qohum oldular, alban mədəniyyətinə və dininə öyrəşdilər, bir sözlə, tamamilə albanlaşdılar.

Mehranilər Albaniyada 603-cü ildə möhkəmlənsələr də, aydınlaşdıra bilmişik ki, onlar yalnız 630-cu ildə bütün ölkənin tamhüqüqlu hakimləri-Albaniyanın birinci böyük knyazları ola bilmişlər.

Albaniya Xəzər xaqanının "əbədi mülkünə" çevrildi. Beləliklə, xəzərlər Albaniyanı "İran şahı Qubadın oğlu Ərdəşirin hakimiyyətinin ikinci ilində", yəni 629-630-cu illərdə zəbt etdilər. Xəzərlərin fasiləsiz hücumları və hökmranlığı Albaniyanı əldən salmışdı. Ölkədə aclıq və yoluxucu xəstəliklər tüğyan edirdi. Saysız-hesabsız adam, o cümlədən, Albaniya katolikosu Viro da bu qarışıqlıqda həlak oldu.

Ölkənin tamhüquqlu sahibinə çevrilən xəzərlər alban feodallarından əvvəllər Sasani xəzinəsinə göndərdikləri dövlət vergilərini və töycüləri tələb edirdilər.

Albaniyanın Kürün sol sahilində yerləşən hissəsi də, ölkənin qədim paytaxtı, həmin dövrdə Xəzər adlanan Qəbələ şəhərində möhkəmlənmiş xəzərlərin əlində idi.

Beynəlxalq vəziyyət-İranda taxt-tac üstündə çarpışmalar, Bizansda xalkidonçular və monofizitlərin mübarizəsi diqqəti şimal sərhədlərindən uzaq Albaniyada baş verən hadisələrdən yayındırırdı. VII əsrin 30-cu illərinin əvvəlində Xəzəristanda gedən daxili çəkişmələr (Cebu xaqanın öldürülməsi) xəzərlərin Albaniyadakı hökmranlığına son qoydu və ölkəni dəhşətli dağıntılardan xilas etdi.

Bu dövrdə Yaxın Şərqdə ərəblər sürətlə küclənirdilər. Onlar 632-ci ildə İrana qarşı hərəkət etdilər. Kalankatlı bu yürüşün dəqiq tarixini göstərir: "İran şahı Böyük Xosrovun ölümündən 4 il sonra Azkert III Yezdəgird hakimiyyət başına gəldi. 12 qəbilə ilə birləşdikdən sonra küclənmiş Aqari nəsli səhrada qasırğa kimi sürətlə irəliləyir. Onlar Assuriyanı ələ keçirərək, tələsik İran şahının üstünə gəlirlər".

III Yezdəgird ərəblərə qarşı durmaq üçün tabeliyində olan ölkələrdən və vilayətlərdən qoşun tələb edirdi. Albaniyanın böyük knyazı Varaz-Qriqor dörd oğlundan birini-Cavanşiri onun hüzuruna göndərmək qərarına gəlir, Kalankatlı Cavanşiri poetik şəkildə, məhəbbətlə təsvir edir: "Varaz-Qriqor ...məğrur, əzəmətli və gözəl bir gənc olan ikinci oğlu Cavanşirə nəzər saldı. Üzünə təzəcə tük gələn, atasının sevimlisi, silahdan yaxşı baş çıxaran, şahin kimi çevik, hər işi bacaran, atasının dayağı olan Cavanşir idarə işlərində ona kömək etmək, görkəmli adamların cərgəsinə çıxmaq və həmişə şahlarla bir yerdə olmaq arzusunda idi". Cavanşir Albaniya dövlətinin bütün qoşunlarının sərkərdəsi oldu. 636-642-ci illərdə alban qoşunlarının sparapeti-baş komandanı olan Cavanşir öz ordusu ilə İran ordusuna qoşuldu. Ölü dəniz yaxınlığındakı Kadisiyada baş verən döyüşdə (637-ci il) o, öz şücaəti ilə fərqləndi. Cavanşirin bu şücaəti III Yezdəgird tərəfindən yüksək qiymətləndirildi, ona "bayraq və şeypurlar, iki qızıl mizraq və qızıla tutulmuş iki qalxan verdi ki, bunları həmişə onun önündə aparırdılar. Belinə mirvari ilə işlənmiş qızıl kəmər, qızıl dəstəkli qılınc bağladı, qolbaqlar verdi, başına tac qoydu. Həmçinin, ona mirvari ilə işlənmiş düzüm verdi, boynuna mirvari boyunbağı asdı. Ərəblər, nəhayət, İran şahını öz paytaxtı Ktesifonda mühasirəyə aldılar. Cavanşirin başçılıq etdiyi üç minlik alban ordusu 6 ay ərzində iranlılarla birlikdə Ktesifonun müdafiəsində iştirak etdi.

Bir qədər sonra, 642-ci ildə Nəhavənd yaxınlığında məşhur döyüş baş verdi. həmin döyüşdə də Cavanşirin alban ordusu iştirak edirdi. Bu döyüşdə İran ordusu darmadağın oldu. III Yezdəgird isə qaçıb Dəclə çayının sahilindəki qalada gizləndi. Ərəblərin qələbəsindən və İranın məğlubiyyətindən sonra Albaniyanın sparapeti Cavanşir onlarla (iranlılarla - F.M.) vidalaşdı və Atropatakan əyalətinə gəldi, oradan da öz ölkəsinə qayıtdı.

Cavanşirə həm Bizans imperatoru II Konstant, həm də xəlifə Müaviyə tərəfindən şah ləyaqəti ilə yanaşılması, şah kimi ehtiram göstərilməsi diqqətəlayiq faktdır. Şübhəsiz, Cavanşirin qazandığı hörmət, ehtiram, iltifat yalnız Albaniyanın əhəmiyyətilə, Xilafətin şimal sərhədlərində tutduğu strateji vəziyyətlə və ölkənin qiymətli təbii sərvətlərilə deyil, həm də Cavanşirin özünün yüksək şəxsi keyfiyyətləri ilə bağlı idi.

O, VII əsrin ortalarında Zaqafqaziya xalqları tarixində ən çətin dövrlərdən sayılan, fars, ərəb, Bizans və Xəzər işğalları illərində öz ölkəsinin müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmiş görkəmli sərkərdə, həssas diplomat, müdrik siyasətçi və görkəmli dövlət xadimi idi. Onun ölkəsi yalnız vergi verirdi. Təəccüblü deyil ki, alban müəllifi ona belə bir mədhnamə həsr etmişdir: "Allahın hökmü ilə Cavanşir şöhrət və əzəmət üçun doğulmuşdu və tanrı bu günə qədər ona hər işdə şöhrət sahibi olmağı layiq bilmişdir... O, dörd işğalçı dövlət tərəfindən hörmətlə sayılan və həmin ölkələrin hökmdarlarından aşağı səviyyədə durmayan bir şəxs olmuşdur.

Cavanşir siyasi qəsd nəticəsində öldürülmüşdür. K.V.Trever tamamilə doğru olaraq qeyd edir ki, onun saray çevrilişlərinin, yaxud sinfi mübarizənin qurbanı olduğu naməlum qalır.

31.Azərbaycanda Ərəb işğalları ərəfəsində ictimai-iqtisadi və siyasi həyat.

32.Alban hökmdarı Cavanşir,onun daxili və xarici siyasəti.

33.Ərəb ordularının Azərbaycana yürüşləri,Azərbaycanın Xilafətin tərkibinə qatılması.