1. Bilishning mazmun va mohiyati

4.Falsafada metod va metodologiya

Olamdagi barcha narsa va hodisalar, unda sodir bo’layotgan jarayonlar, voqealarga kishilarning munosabati ularni anglashdan boshlanadi. Dunyoni anglash, uni bilish tafakkurlash yo’li bilan hosil bo’ladi. Shuning uchun ham olamni falsafiy anglash, tafakkurlash jarayonining qonun-qoidalari, usullari, shakllari hamma vaqt falsafa fanida qiziqish uyg’otib kelgan va hozirgi vaqtda ham shunday bo’lmoqda.
Inson o’zining kundalik ehtiyojlarini qondirish uchun olamda mavjud bo’lgan narsa va hodisalar bilan aloqa bog’laydi. Natijada ular kishilarning hissiy a’zolariga ta’sir ko’rsatib, inson ongida muayyan tushunchalar hosil etadi. Ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazi bo’lgan mazkur tushunchalar yordamida mulohaza yuritish yo’li bilan biz voqelikdagi narsa va hodisalarning o’zaro aloqadorligi, mazmun-mohiyati, taraqqiyot qonuniyatlari haqida ma’lum bilimlarga ega bo’lamiz.
Kishilarning olam haqidagi bilimlari kundalik hayotiy tajriba asosida stixiyali ravishda to’plangan yoki ilm-fan yordamida ongli ravishda qo’lga kiritilgan ma’lumotlardan tarkib topadi. Kundalik hayotiy tajriba asosida to’plangan empirik bilimlar asosida kishilarda olam haqida yuzaki va sodda dunyoqarash hosil bo’ladi. Bunday bilimlar odatda, sub’ektiv xususiyatga ega bo’lib, unga muvofiq inson dunyoning markazi sifatida tasvirlanadi. Shuning uchun ham kundalik empirik bilimlar ilmiy bilimlarga qadar to’plangan dastlabki ma’lumotlar hisoblanadi.
Fan taraqqiyoti natijasida qo’lga kiritilgan bilimlar olam haqida ilmiy asoslangan falsafiy dunyoqarashning shakllanishi va rivojlanishiga olib keladi.
Bunday bilimlar o’zining mukammalligi, ko’lami, chuqurligi bilan oddiy bilimlardan keskin farq qiladi.
Ilmiy-falsafiy bilimlarning rivojlanishi esa o’z navbatida olamni falsafiy anglash, tafakkurlash usullari, yo’llarini nazariy jihatdan asoslab berishni taqozo etadi. SHu tariqa falsafa fanining tarkibiy qismini tashkil etuvchi - dialektik mantiq ta’limoti vujudga keldi. Mazkur yo’nalishning asosiy maqsadi va vazifasi - falsafiy tafakkurlash usulining mantiqi, qonun-qoidalari, shakllarini o’rganishdan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda, olamdagi narsa va hodisalar, ularning o’zaro aloqadorlik va taraqqiyot qonunlarini falsafiy anglash uchun qanday usullardan foydalanmoq lozim, qanday qonun qoidalarga rioya etish kerak? degan savolga javob beradi.
Insonga xos bo’lgan tafakkurlash jarayoni, uning qonun qoidalari, yo’llari, usullarini yoritib berish jiddiy falsafiy muammo hisoblanadi. Bunga erishish uchun, eng avvalo, usul degan tushunchaning mazmun-mohiyatini anglab olmog’imiz lozim. Usul tushunchasi nimani ifodalaydi? “Usul” yunon tildan olingan atama bo’lib, u odatda tadqiqot etish yo’llari, nazariya, ta’limot ma’nosini bildiradi.
Shuni alohida eslatib o’tish joizki, aniq fanlarda ilmiy tadqiqot o’tkazish jarayonida qo’llaniladigan uslubni falsafiy tafakkurlash usuli tushunchasi bilan aralashtirib yubormaslik kerak.
Aniq fanlarda ishlatiladigan tadqiqot uslublari ilmiy bilish usullari turkumiga kiradi. Falsafada esa, usul tushunchasi olamni falsafiy anglash, tafakkurlash mantiqi, qonun-qoidalari, tamoyillari, shakllarini ifodalash uchun ishlatilsa, tor ma’noda - falsafiy bilimlarni hosil etish vositalarini aks ettirish uchun foydalaniladi. Bundan ko’rinib turibdiki, falsafiy tafakkurlash usuli bilan ilmiy bilish usuli tushunchalarining o’rtasida muayyan farq mavjud.
Falsafiy tafakkurlash mantiqi o’ziga xos bir qator xususiyatlarga ega. Ular quyidagilardan iborat. Birinchidan, falsafiy tafakkurlash jarayoni voqelikdagi narsa va hodisalar taraqqiyoti qonunlariga asoslanadi va ularga mos keladi. Ikkinchidan, falsafiy tafakkurlash kishilarga olamdagi narsa va hodisalarni chuqur, atroflicha, xolisona bilish uchun qanday mantiqiy harakatlar qilish yo’llarini ko’rsatib beradi. Agar kishilar mazkur qoidalarga, talablarga bo’ysunsalar olamni inson ongida aks ettirishda jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yilmaydi va aksincha. Keyingi boblarda bu haqda kengroq to’xtalib o’tamiz.
Dunyoni falsafiy anglashda dialektika usuli katta ahamiyat kasb etadi. Dialektika usulining mohiyati Forobiyning «Dialektika» nomli asarida tavsiflab berilgan.Forobiyning yozishicha, dialektika ya’ni «al-jadal» atamasi kadimgi yunon faylasuflari Suqrot va Aflotun tomonidan qo’llanilgan bo’lib, ma’nosi bahs, muzokara yordamida haqiqatga erishish demakdir. «Inson, - deb yozgan edi Forobiy, - haqiqatga yoki falsafaga faqat dialektik bahs orqali erishishi mumkin»².
Forobiyning «Dialektika» va boshqa asarlarida mazkur falsafiy tafakkur usulining fikrlar kurashi hamda ilmiy bilishdagi ahamiyatini har tomonlama asoslab bergan. Shuningdek, u dialektika tushunchasining shakllanish tarhini ko’rsatib bergan.Forobiyning yozishicha, yunon faylasuflari Geraklit, Zenon dialektika atamasidan foydalanmagan bo’lsalarda, dialektik tafakkurlash sa’natiga asos solganlar.
Keyinchalik, deydi Forobiy, eleatlar va sofistlar dialektik fikrlash san’atini o’zlarini dono hamda haqiqatni yolg’on qilib ko’rsatish uchun foydalanib keldilar.Dialektika, Forobiyning fikricha, haqiqiy bilimning quroli va xizmatchisidir. Faqat dialektika inson aqliy faoliyatini sofistika va shunga o’xshashlardan himoya qilib haqiqatni bilishga yordam beradi. Dialektika san’atining foydasi shuki, u haqiqatni bilishga ko’maqlashadi³.Sofistikaga qarshi, birinchi bo’lib, Aflotun chiqdi, - deb ko’rsatadi Forobiy. Aflotun dialektikani bahslashish yo’li bilan tafakkurdagi mavjud bo’lgan qarama-qarshiliklarni bartaraf etishga qaratilgan usul deb hisoblagan edi. Aflotun, «dialektika — borliqning mohiyatini, haqiqatni aks ettiruvchi yagona usul, u barcha fanlarning tepasida joylashib ularni karniz kabi bezab turadigan bilimdir», shuning uchun ham «boshqa fanlarni dialektikadan ustun qo’yish noto’g’ridir»⁴, deb hisoblagan edi. Forobiy, Aflotunning fikrlarini yuqori baholab, u haqiqatni ochib beradigan to’g’ri usulni ishlab chiqa oldi, deb ko’rsatadi.
Yunon faylasuflarining dialektika usuli haqidagi g’oyalari antik davrning yirik olimi Arastu tomonidan yanada rivojlantirildi. Arastu o’zining «Topika», «Ritorika» va boshqa asarlarida «dialektikaning maqsadi suhbatdoshning fikrini inkor etishga qaratilgan», deb ko’rsatadi. Forobiy esa bunga o’z tomonidan qo’shimcha qilib, dialektika nafaqat bahslashuvchi izhor qilgan fikrni inkor etishi, balki uni tasdiqlashi ham mumkin, deb ko’rsatadi .
Arastu shuningdek, falsafa tarixida birinchi bor dialektika bahslashish san’atining quroligina bo’lib qolmasdan, u ayni vaqtda ilmiy bilishning usuli hamdir, deb hisoblaydi. Uningcha, dialektika borliq va tafakkurning asosiy va umumiy tomonlarini bilishga qaratilgan usul. Uning yozishicha, «dialektika ilmiy tadqiqot usuli sifatida faqat falsafaga emas, balki barcha fanlarga ham daxldordir»⁵.
Forobiy Arastu fikrini davom ettirib, dialektikani falsafa, mantiq va ilmiy bilish usuli sifatida talqin etdi. Forobiyning fikricha, dialektikani falsafadan falsafani esa dialektikadan ajratib qarash mumkin emas. «Inson dialektika deb, uning shug’ullanadigan ishi, muzokara qilish qobiliyati, o’z san’atini amalda qo’llay olishiga qarab belgilanadi»⁶, -deydi Forobiy. «Dialektika san’atining maqsadi falsafa san’atini qo’llab - quvvatlash va unga xizmat qilishdadir»⁷, - deb ko’rsatadi Forobiy.
«Dialektika san’ati, — falsafiy san’at, chunki dialektika san’ati tufayli inson aqlini haqiqatni bilishga qaratishi mumkin»⁸, haqiqatni bilish esa — falsafaning asosiy vazifasidir. Shuning uchun ham dialektika san’atini mukammal o’zlashtirib olish lozim. «Agar inson a’lo darajadagi notiq yoki shoir bo’lgisi kelsa, dialektik usuldan mukammal foydalana bilishi kerak», - deb uqtiradi Forobiy⁹.
Arastu «Kategoriyalar», «Metafizika» va boshqa asarlarida dialektika kategoriyalari tizimini ishlab chiqadi. Forobiy Arastuning dialektika usuli haqidagi fikrlarini yuqori baholab va targ’ib etibgina qolmasdan, uni ko’p jihatdan mazmunan boyitdi ham.
Forobiyning fikricha, bilish jarayonida dialektik tafakkurlash analiz va sintez, induktsiya va deduktsiya sillogizmlardan foydalanmog’i lozim. Induktsiya, uning fikricha, dialektik va ilmiy shakllarda bo’lishi mumkin.
Forobiy imkoniyat va voqelik, zaruriyat va tasodif, sabab va oqibat kategoriyalarining o’zaro aloqadorligini asoslab bergan olim. Uning fikricha, sabab va oqibat bir biri bilan uzviy bog’langan, muayyan sabab muayyan oqibatni keltirib chiqaradi, tasodif zaruriyatning namoyon bo’lish shakli. Bundan yaqqol kurinib turibdiki, Forobiy tafakkur shakllari va usullarini tadqiq etishda asosiy e’tiborni mazkur tushunchalar o’rtasidagi dialektik aloqadorlik va bir-biriga o’tishini ochib berishga harakat qilgan.
Dialektika ta’limotining rivojlanishida XVIII-XIX asrlarda ijod etgan nemis klassik faylasuflari I.Kant, I.Shelling, Gegelning xizmatlari alohida e’tiborga sazovordir.
I.Kantning ta’limotiga ko’ra, inson aqli tabiatan antinomiyalidir, ya’ni ziddiyatlarda ikkilanuvchidir. Shuning uchun qarama qarshi fikrlarni bab-barabar isbotlash yo’li bilan asoslab berish mumkin. Masalan, olam ham nihoyalidir va ham chegaralari yo’qdir, bo’linmas zarrachalar (atomlar) bor va bunday zarrachalar yo’q va hokazo. Uningcha, ziddiyatlar har qanday holda faqat zoxiriydir.
I.Shellingning ta’limotiga ko’ra, mutlaq ruh «Men» ob’ektivlik va sub’ektivlik kabi qarama-qarshilikning birligidan iborat. Ularning kurashi tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar harakatining manbaidir. Uningcha, ruh sub’ektiv va ob’ektivlik birligidan iborat bo’lib (tezis), taraqqiyot jarayonida tabiatning shakllanishiga olib keladi (antitezis) va nihoyat tabiatdan yana ob’ektivlik va sub’ektivlikning birligi bo’lgan yuqori darajadagi ruhning taraqqiyotiga olib keladi (sintez).
Gegel falsafasining tarixiy ahamiyati shundan iboratki, u idealistik nuqtai nazardan bo’lsada, dialektikaning uch asosiy qonuni: 1) qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi qonuni; 2) miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tish qonuni; 3) inkorni inkor etish qonuni mohiyatini chuqur va atroflicha asoslab berdi. SHuningdek, Gegel asarlarida mazkur qonunlar bilan uzviy bog’liq bo’lgan kategoriyalar tizimi, mohiyat va hodisa, qonun, qonuniyat; zaruriyat va tasoddif, sabab va oqibat, imkoniyat va voqelik, mazmun va shakl, yakkalik, xususiylik, umumiylik kabi falsafiy kategoriyalarning tizimini ishlab chiqadi.
Gegel ta’limotining yana bir muhim qismini uning bilish nazariyasi tashkil
etadi. Gegel Kantning «narsa o’zida» va dualizm g’oyalarini qattiq tanqid qilib, bilish jarayonining xususiyatlari, haqiqatga erishish dialektikasi kabi muhim falsafiy masalalarni har tomonlama asoslab berdi.
Gegel ijodining yana bir qirrasini uning dialektika, mantiq va bilish nazariyasining ayniyligi haqidagi ta’limot tashkil etadi. Shuningdek, Gegel dialektika qonuniyatlarini tabiat va jamiyat taraqqiyotiga tadbiq etib falsafaning hamma sohalarida chuqur iz qoldirdi.
Antiq o’rta asr, yangi davr olimlari dialektikaning falsafa fanida tutgan o’rni, uning mohiyati, ilmiy bilish va amaliyotdagi hamma inson tafakkur san’atini shakllantirishdagi ahamiyati, dialektikaning asosiy qonun va kategoriyalari, dialektika, mantiq va bilish nazariyasining ayniyligi kabi murakkab masalalarni ilmiy ishlab chiqdilar.
Dialektika hozirgi zamon falsafasida ham asosiy o’rinni egallab kelmoqda. Bunga AQShda «Dialektika» nomi bilan chop etilib kelinayotgan maxsus xalqaro jurnalning mavjudligini ko’rsatib o’tishning o’zi kifoya qiladi.
Dialektik usul bugungi murakkab vaziyatda ham fan taraqqiyoti, shuningdek, jamiyatimizning barcha sohalarida sodir bo’layotgan jarayonlarni ilmiy asosda chuqur va atroflicha tahlil etishda qo’l kelmokda.
Eski tuzumdan yangisiga o’tish davrida ijtimoiy muammolar va ziddiyatlar g’oyat keskinlashib, fuqarolar tinchligiga va barqarorlikka tahdid soluvchi omilga aylanib ketishi mumkin. «Ijtimoiy ziddiyatlar, — deb yozgan edi I.A.Karimov, — o’z mohiyatiga ko’ra, hamisha siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy o’zgarishlarning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib xizmat qiladi. O’zgarishlarning narsa va hodisalarni tashkil qilishda hamma aloqa va vositalarni hisobga olishni talab qiladi narsa va hodisalarni tashkil qilishda hamma aloqa va vositalarni hisobga olishni talab qiladi qay tarzda — yo izchil, tadrijiy yo’l bilan borishi, yo bo’lmasa, keskin shakllarga kirishi: ijtimoiy noroziliklar, stixiyali portlashlar, hatto fuqarolar urushlari va inqiloblar tusini olishi, to’planib qolgan ijtimoiy muammolarning qay darajada keskinligiga, hukmron tuzumlarning bu muammolarni hal qila olishi yoki hal qila olmasligiga bog’liq»¹⁰.
Davlatimiz tomonidan ishlab chiqilgan kuchli ijtimoiy siyosatni izchilik bilan hayotga tadbiq etish natijasida mavjud ziddiyatlar asta — sekinlik bilan bartaraf etilib, jamiyatimizni ilgariga qarab rivojlanishiga imkoniyatlar ochayotir.
Ma’naviy hayotimizda ro’y berayotgan tub sifat o’zgarishlari jarayonida ham dialektika qonunlariga muvofiq amal kilinmoqda. Bir asrdan ziyod davom etgan totalitar qaramlikdan keyin ma’naviy qadriyatlarimizni tiklash, I.A.Karimov aytganidek, «o’ziga xos» inkorni inkor sifatida kechdi»¹¹.
Ana shu vaziyatda ekstremistik ruhdagi muxolifatning vujudga kelish xavfi tug’ildi. Buni yaxshi anglagan davlat rahbariyati ma’naviy tiklanishning ijobiy, bunyodkorlik mohiyatini kuchaytirishga qaratilgan, bir-birini to’ldiradigan siyosiy, iqtisodiy va madaniy dasturlar asosida jamiyatimizda tinchlik va barqarorlikni saqlab qolgan holda, ijobiy o’zgarishlarni amalga oshirishga muyassar bo’lmoqdada.
Millatlararo munosabatlar sohasida ham «muayyan, noantagonistik ziddiyatlarning mavjudligini»³ e’tiborga olgan holda ularni o’z vaqtida bartaraf etishga qaratilgan chora tadbirlar ishlab chiqildi va shu tufayli respublikamizda tinchlik, millatlararo totuvlik hukm surib kelmokda.
I.A.Karimov «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga javoblarida milliy istiqlol g’oyalarini odamlarning ongiga singdirishda dialektika qonunlariga amal qilish zarurligini eslatib: «Million-million odamlarning qalbiga ezgu intilishlarni, ularning hayot mazmunini ifoda qilish esa oson ish emas. Buning uchun biz dialektika qonuniyatlarini.yaxshi tushunib olishimiz zarur»¹², - degan edi.
Yuqorida aytilganlardan jamiyatimizda sodir bo’layotgan jarayonlarga dialektika nuqtai nazaridan yondashish naqadar katta ahamiyat kasb etishi o’z-o’zidan yaqqol kurinib turibdi.
Shunday qilib, dialektika boy va chuqur nazariya bo’lib, ayni paytda borliqning eng umumiy rivojlanish qonuniyatlarini o’rganishga, ularni inson ongida atroflicha aks ettirishga va dunyoni bilishga qaratilgan ta’limotdir. Bu uning bir vaqtda ham mantiq, ham bilish nazariyasi ekanligidan dalolat beradi.
Dialektika olamdagi barcha tafakkur va hodisalarning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi, o’zgarish va rivojlanishining sabablari va mohiyatini ochib beradigan ilmiy metodologik usuldir.
Falsafa tarixida turlicha tafakkur uslubi haqiqatni ochib bera oladigan universal uslub o’rnini bosishga harakat qilar edi. Lekin ularning hammasi ham tarixiy taraqqiyot jarayonida davr talabiga javob bera olmagandilar. Sofistik tafakkur ham shular jumlasidandir. Antik dunyoda shakllangan sofistik tafakkur o’rta asrlarda, ayniqsa, keng taraqqiy qildi. Dastlabki davrlarda qadimgi Yunonistonda biron-bir sohani, jumladan hunar, musiqa va hokazolarni mukammal egallagan kishilarni sofistlar deb atardilar. Keyinchalik esa bu so’z asta-sekin boshqacha mazmun kasb eta boshladi: notiqlik va donishmandlikda nom chiqargan faylasuflarni sofistlar deb atay boshladilar.
Sofistlar tabiiy tilning qator kamchiliklari, jumladan, omonimiya, amfiboliya, so’zlarni noto’g’ri bog’lash, ikki ma’noli talaffuz, fikrni ifodalashning gramatik shakllari va h.k. foydalanib, g’ayri Haqiqat niqobi ostida haqikiy bilimlarni yolg’on bilan almashtirishga urinadilar.
Sofistika atamasi, Forobiyning ta’kidagi ko’ra, suf (donolik) hamda istiyas
(yolg’on) so’zlaridan olingan bo’lib, «Soxta donolik» ma’nosini anglatadi. «Sofist, — deb yozgan edi Forobiy, — (borliqqa) teskari bo’lgan (yo’q) narsalarni tasavvur qilishga majbur etish orqali tinglovchini adashtiradi, shunday qilib u (tinglovchi) bor narsani yo’q mavjud bo’lmaganni mavjud, deb tasavvur qiladi»¹³.
Sofistik tafakkur, Forobiy fikricha, o’ziga xos usullardan tashkil topgan bo’lib, ular o’rganilishi lozim bo’lgan narsalarni o’rganishda aqlni to’g’ri yo’ldan chalkashtiradi va yolg’onni rost shaklda tasavvur qilishga majbur qiladi, o’rganmoqchi bo’lgan kishini to’g’ri yo’ldan adashtiradi.
Forobiy mantiq qonunlariga qat’iy bo’ysuniladigan bo’lsa, inson aqli sofistik tafakkurdan halos bo’lishi mumkin, deb ta’kidlagan edi. «Sillogizmlarni o’rganadigan bo’lsak, narsalarning bir-birlaridan farqlarini ishonch bilan topa olamiz va agar biz e’tirof kilsak, munozaralarda anglashilmovchiliklarga va chalkashliklarga yo’l qo’ymaymiz»¹⁴.
Ko’rinib turibdiki, sofistik tafakkur tushunchalar, so’zlar va ular ma’nolarining ikkiyoqlamaligidan kelib chiqar ekan, demak u o’z-o’zidan kelib chiqmagan, uning o’ziga xos gnoseologik ildizlari bor.
Ma’lumki, inson tushunchalari harakatchan, o’zgaruvchan, ixcham, o’zaro aloqador, ziddiyatli, biri ikkinchisiga o’tib turadi. Agar ana shu tushunchalar ixchamligidan inson tomonidan o’z holicha, sub’ektiv foydalanilsa, osongina sofistikaga og’ib ketish mumkin.
Sofistik tafakkurda bir xil tushunchalar, so’zlar, iboralarning boshqalari bilan formal bog’lanish zaruriyati birinchi galdagi vazifadir. Bu aslida ma’nosiz tushunchalar o’yinidan boshqa narsa emas. Sofistik tafakkur predmetli asosga ega bo’lgan so’zlar, tushunchalar bilan. Shuning uchun ham u (sofistika) tushunchalar doirasi bilan chegaralanib qoladi. F.Bekon ta’biri bilan aytganda, sofistlar haddan tashqari mahmadonadirlar, amalda esa ulardan hech qanday naf yo’q. Sofistik tafakkur formal ta’riflar bilan cheklanganligi uchun ham u narsalar taraqqiyotini boshqaradigan chuqur ichki jarayonni tushunishga qodir emas.
Muhokama yuritilayotgan narsaning moddiy asosini hisobga olmaydigan mavhum tushunchalardan iborat sofistik tafakkurdan farqli o’laroq, metafizik tafakkur, asosan, narsalar bilan fikr yuritadi. Mana shu ma’noda tafakkurning metafizik uslubi sofistik tafakkurni inkor etadi.
Ilmiy bilishning asosiy maqsadi tabiatdagi narsa va hodisalar mohiyatini bilishdan iborat. Shuning uchun ham narsalarni o’rganishda metafizik usul dastlab tabiatshunoslik zaminida tarkib topa boshlagan. Sofistik tafakkurga qarshi o’laroq vujudga kelgan metafizik usul fan rivojlanishi tarixida o’ziga yarasha ijobiy rol o’ynagan. Tabiatshunoslik yig’ma, to’plovchi fan sifatida ko’ringan davrlarda narsalarni o’rganish metodi bo’lgan metafizika mavjud voqelikda alohida olingan narsalar haqidagi juda ko’p aniq materiallarni to’plashda olimlarga yordam berdi. Tabiatdagi aniq narsa yoki jarayonlarni bilmasdan turib, dunyoning umumiy ko’rinishi to’g’risida tasavvur qilish mumkin emas.
Tabiatdagi narsalarni mukammal o’rganish, ularning mohiyatini chuqurroq ochib borishga intilish — metafizik tafakkur uslubining ijobiy tomonini tashkil etadi. Uning ulkan tarixiy haqqoniyligi ham shundadir. Bu shu bilan tavsiflanadiki, metafizik tafakkur uslubidan faqat tabiatshunoslargina emas, balki XVII-XVIII asr faylasuflari ham unumli foydalanganlar.
Metafizik tafakkur uslubining xususiyati shundan iboratki, tabiatdagi narsa va hodisalarni bir-biridan ajralgan va harakatsiz holda olib qaraydi.
Bunday fikrlash, kundalik, odatdagi turmush miqyosida ma’lum darajada muvofiq kelsada, haqiqiy ilmiy bilishda esa nomuvofiqdir, chunki bizni o’rab turgan har bir narsa voqelikdagi boshqa narsalar bilan o’zaro chambarchas bog’langan va ular uzluksiz harakatda, o’zgarishda, rivojlanishdadir. Har qanday jonli mavjudot ham ma’lum vaqtda o’z mohiyatini saqlab tursa, ma’lum vaqtda saqlay olmaydi: chunki, tashqi muhitdan olgan hayotiy zaruratni qayta ishlab, o’zidan boshqa modda chiqaradi.
Har bir daqiqada ba’zi bir hujayralar o’z faoliyatini tugatsalar, ba’zi birlari esa o’z faoliyatlarini yangidan boshlaydilar. Shu tariqa oz yoki ko’p vaqt davomida organizm tarkibidagi moddalar yangi atomli moddalar bilan almashinadi. SHuning uchun ham organik mavjudot yoki jism bir paytda ham shu joyda, ham shu joyda bo’lmaydi. Ammo shu tahlitda tushunish metafizik tafakkur g’ayri ilmiy bir tomonlama, cheklangan tafakkur uslubidir.
Tabiiy ilmiy bilish doirasida metafizika shunday o’rganish usuliki, tabiatdagi narsalarni bir-biridan alohida-alohida harakatsiz, qotib qolgan holda o’rganadi.
Falsafiy tafakkur usuliga aylangan metafizika biroz keng ma’noda, ya’ni dialektikaga zid usul sifatida qo’llanila boshlaydi. Metafizika ana shu tariqa ko’p tomonlariga ega, uni tadqiq etish ilmiy bilish va amaliyotda muhim ahamiyatga ega.
Eklektika ham tafakkurlash uslublaridan bo’lib, dastlab yunon falsafasining oxirgi bosqichlarida yuzaga kelgan. Eklektik tafakkur uslubi o’rta asr va yangi zamon falsafasida keng qo’llangan. Hozirgi zamonda ham eklektikaning turli ko’rinishlari bir-biriga zid narsalarni kelishtirishga qaratilgan urinishlarida ham namoyon bo’lmoqda.
Eklektika («tanlayman» — degan yunon so’zidan olingan) muhim va muhim bo’lmagan, asosiy va ikkinchi darajali bog’lanishlar o’rtasidagi farqni hisobga olmaydigan, narsalarning turli-tuman, ko’pincha qarama-qarshi tomonlarini, tamoyilsiz qo’shib yuboradigan usuldir. Eklektika narsa va hodisalarning turli tomonlari va xossalarini mexanik ravishda biriktiradi va «bir tomondan», «ikkinchi tomondan» degan usulga amal qiladi. Ob’ektiv dunyo narsa va hodisalardagi aloqa va munosabatlar majmuidan aniq tarixiy aloqadorlikda, aniq harakatda, o’zgarish va rivojlanishda asosiy hal qiluvchi aloqadorlikni ajrata bilmaslik, eklektik tafakkurning asosiy metodologik nuqsonidir.
Dialektik tafakkur uslubi yo moddiy asosidan ajratilgan quruq tushunchalarni bir tomonlama bo’rttiruvchi yoki narsalar tushunchalarning harakati dialektikasini hisobga olmaydigan sofistik va metafizik tafakkur uslubidan farq qilib, narsalar va ularning fikriy obrazlarini uzviy birlikda olib qaraydi. Shuning uchun dialektik tafakkur sofistik hamda metafizik tafakkurga xos kamchiliklardan holidir. Bunday tafakkur uslubi, turli munosabatlarda bo’lgan turli narsa va tushunchalarni tamoyilsiz va tasodifan birlashtiruvchi eklektik qarashga ham tubdan qaramaqarshidir. Dialektik tafakkurda narsalar bilan ularning mantiqiy obrazlari bo’lgan tushunchalarning ayniyligi, bilishning tabiiy harakat formasi bo’lib, bunda sub’ektiv dialektika ob’ektiv dialektikaning in’ikosi sifatida namoyon bo’ladi.
Dialektikaning narsa va hodisalarni har tomonlama va o’zaro munosabatda tahlil qilish talabi qandaydir hodisani yoki uning ayrim tomonini biryoqlama ajratib qabul qiluvchi sofistikaga tubdan qarama-qarshidir. Sofistlar masalaning ikkinchi darajali tomonlarini birinchi o’ringa qo’yib masalaning mohiyatini u bilan o’rab qo’yadilar.
Dialektika faqat hodisalarning hamma tomonlari aloqasini e’tiborga olmaydigan sofistikaga qarshi bo’lmasdan, balki muhim va hal qiluvchilarini ajrata olmasdan turli aloqa va munosabatlarni mexanik ravishda qo’shuvchi eklektikaga ham qarshidir.
Sofistika va eklektikaga zid bo’lgan ilmiy falsafa narsa va hodisalarni tashkil qilishda hamma aloqa va vositalarni hisobga olishni talab qiladi. Xuddi shunday yondashish inson bilishi va amaliy faoliyati muvaffaqiyati shartidir.
Dialektik tafakkurning xususiyatlaridan biri shundan iboratki ixcham, harakatchan, o’zgaruvchan tushunchalardan foydalanish orqali ob’ektiv borliq, narsa va hodisalar taraqqiyotining qonuniyatlarini inson ongida aks ettiradi. Dialektik tafakkur narsa va hodisalarning mohiyati, ularning bir-biri bilan aloqadorligi va rivojlanish qonuniyatlarini falsafiy qonunlar, tushunchalar (kategoriyalar) tizimi yordamida ochib beradi. Dialektikaning qonun va tushunchalari voqelikdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqasini aks ettirib, insonda narsalarning mohiyatiga chuqur kirib borish ularning taraqqiyot qonunlarini bilish va olamda yuz beradigan hodisalarni ongli tahlil qilish imkoniyatini yaratadi.
Yangi o’rganilayotgan metodlardan biri sinergetika dialektikaning davomi hisoblanadi. O’tgan asrning 70 – yillarida fanga kirib kelgan sinergetik tafakkur tarsi dastavval fizikaviy, ijtimoiy jarayonlardagi o’z-o’zini boshqarish, xaos(tartibsizlik) kabi holatlarning yo’qolishini, qonuniyatlarini bilishga qaratilgan. Bu ta’limotni ilk bor belgiyalik fizik olim Nobel mukofotining laureati I.Prigojin , so’ngra nemis fizigi G.Xaken va boshqa olimlar asoslaganlar. Sinergetika yunoncha so’z bo’lib, “o’zaro hamkorlik, o’zaro muvofiqlashganlik”ni anglatadi. Sinergetika – o’z-o’zini boshqarish, nochiziqli hodisalarni o’rganish,o’z-ozidan tashkil bo’lish nazariyasi bo’lib, olamni yangicha izohlashga qaratilgan, murarrablikni o’rganadigan tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning tabiatini bilishga qaratilganilmiy yo’nalish, tafakkur uslubidir.
Sinergetika - olamning o’z-o’zini trashkil etishi, makon va zamonda narsa va voqealarning azaliy ketma-ketligi, o’zaro aloqadorligi, ularning muayyan tizimlardan iborat sababiy bog’lanishlar asosida mavjudligini `e’tirof etishga asoslangan ilmiy qarashlar majmuidir. Taraqqiyotning evolutsion tamoyilini asos qilib oluvchi sinergetika quyidagi tushunchalar orqali namoyon bo’ladi: 1)attractor; 2)bifurkatsiya; 3)fraktallar; 4)nochiziqlilik, nomuvozanatsizlik; 5)ochiqlilik va hakozo.
Sinergetika - ochiq murakkab strukturalarning o’zaro bog’liqligini o’rganuvchi, ochiq soha, shu sababli uning hozirga qadar aniqlanmagan ba’zi tushunchalari yosh olimlarimizning fan va inson borlig’iga oid fundamental tamoyillarni kashf etishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarida o’rganilmoqda. Sinergetika bugungi sivilizasiya rivojiga xos bosh tamoyil uzluksizlik, bosqichma-bosqich rivojlanish, muvozanatsizlik kabi qonuniyatlarni asoslab berib, fan, ijtimoiy hayot rivojida o’z isbotini topmoqda¹⁵.