1. bob. Aerokosmik monitoring vazifalari

II.BOB.Atrof-muhit monitoringi amalga oshirish uchun masofaviy (aerokosmik) vositalar va usullari
2.1.Tirik organizmlarni individual rivojlanish jarayoni
Yer yuzasini kosmosdan masofadan o'rganish muammolarini hal qilishning eng informatsion usuli bu olingan tasvirlardan foydalanish va tematik tahlil qilishdir. Kosmik transport vositalariga o'rnatilgan turli chastota diapazonidagi asboblar majmualari. Atrof-muhit holatini baholash va tabiiy resurslarni tadqiq qilish uchun zarur bo'lgan ko'p qirrali geofizik ma'lumotlarni olish uchun maxsus orbitaga masofadan zondlash moslamalari (radar, skatterometrlar, radiometrlar va optik uskunalar) bilan jihozlangan bir qator sun'iy yo'ldoshlar chiqarildi. Aerokosmik monitoring nafaqat jarayon yoki hodisani kuzatish, balki uni baholash, tarqalishi va rivojlanishini bashorat qilish, shuningdek, xavfli oqibatlarning oldini olish yoki qulay tendentsiyalarni saqlab qolish bo'yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqishni ham o'z ichiga oladi. Shunday qilib, operativ xaritalash hodisa va jarayonlarning rivojlanishini nazorat qilish vositasiga aylanadi va boshqaruv qarorlarining qabul qilinishini ta'minlaydi. Atrof-muhit monitoringi xizmatini yaratish dasturini amalga oshirish uchun masofaviy (aerokosmik) vositalar va usullar muhim ahamiyatga ega, chunki global monitoring tizimini yaratish usullaridan biri kartografik hisoblanadi.
Ekologik omillar tirik organizmlarga doimo ta’sir ko’rsatib turadi. Ular ma’lum bir muhitda va shu muhitning omillarni ta’sirida yashaydi, rivojlanadi, doimo harakatda bo’lib o’zidan nasl qoldiradi. Organizmlar muhit omillarisiz yashay olmaydi va o’z hayotiy faoliyati davomida o’zlari yashab turgangan joyga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. Masalan tog’ mintaqalarida tarqalgan o’simliklarning ildizlari tog’ jinslarini yemirib tuproq hosil bo’lishida ishtirok etsa, cho’llarda tarqalgan o’simliklar qumlarni ko’chishini oldini oladi. Tirik organizmlarni individual rivojlanish jarayonining bir fazasi davrida to’g’ridan to’g’ri ta’sir qiladigan muhit elementlariga ekologik omillar deyiladi. Omillar organizmlarga turlicha ta’sir ko’rsatadi. 1. Ayrim turlarni siqib chiqaradi va ularning tarqalishini o’zgarishiga olib keladi. 2. Har xil turlar rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatib, ko’payishi hamda nobud bo’lishini o’zgartiradi. 3. Tirik organizmlarda moslanish hususiyatlarini keltirib chiqaradi, ularda yozgi va qizgi tinim davri, fotodavr reaksiyasining kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Tirik organizmlar tashqi muhit omillariga nisbatan turlicha shaklda moslashgan bo’ladi. Masalan ayrim o’simliklar yorug’lik va haroratga nisbatan talabcgan bo’lib ular yorug’sevar o’simliklar deyiladi va ayrim o’simliklar esa yorug’likni ko’p talab qilmaydi. Shunga ko’ra mikroorganizm, o’simlik hamda hayvonlar muhit omillardan turli miqdorda foydalanadilar. Har bir tur turli ekologik omillarga nisbatan chidamlilik chegarasiga ega. Organizmlar yashashi, o’sishi, rivojlanishi hamda ko’payishi uchun ekologik omillarning ta’sir ko’rsatadigan eng qulay chegarasi biologik optimum yoki optimum zona deb ataladi. Agar omillar maksimum yoki minimum darajada ta’sir qilsa organizmlar hayot faoliyati pasayishiga yoki to’xtashiga sabab bo’ladi. Optimum zonadan og’ish va organizmlar nobud bo’lish chegarasi pissimum zona deb ataladi. Ekologik omil ko’rsatgichlarining tirik organizmlar yashashi mumkin bo’lgan chidamlilik chegaralari doirasi tolerantlik (lot. “tolerantia” sabr – toqat) zonasi deb ham aytiladi. Har bir organizmlar uchun ekologik omillarning maksimum, minimum hamda optimum chegaralari mavjud. Masalan uy pashshasi +7 dan past va +50 dan yuqori haroratda yashay olmaydi. Ular uchun eng qulay optimum zona +23 +25 hisoblanadi. Tirik organizmlarning muhit omillarining o’zgarishiga moslanishiga ekologik valentlik deb aytiladi. Muhitning bunday o’zgarishiga nisbatan tor doirada moslashgan turlar stenobiontlar va kech doirada moslanish chegarasiga ega bo’lgan turlar evribiontlar deb ataladi. Bularga kalamush, suvarak, pashsha hamda burgalar misol bo’ladi. Ekologik omillar asosiy 3 ta guruhga ajratiladi:
1. Abiotik omillar – organizmlarga ta’sir ko’rsatadihan anorganik omillar yig’indisi. Bularga atmosfera, suv, tuproq, harorat, bosim, yorug’lik, namlik, shamol kabilar misol bo’ladi.
2. Biotik omillar – muhitda yashayotgan biogen, zoogen, mikrobiogen va mikogen organizmlarning o’zaro hamda bir-biriga ta’siri natijasida kelib chiqadi.
3. Antropogen omillar – insonlar faoliyati ta’siri natijasida kelib chiqadigan omillar.
Abiotik omillar Yorug’lik – uning o’simlik hamda hayvonlar hayotidagi ahamiyati katta. Yorug’lik ta’sirida o’simliklar uchun zarur hayotiy jarayonlar, fotosintez, transpiratsiya, fotoperiodizm kabi jarayonlar amalga oshadi. O’simliklar yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra yorug’sevar (geliofit), soyasevar (ssiofit) va soyaga chidamli yokifakultativ geliofit o’simliklar guruhlariga bo’linadi. Yorug’lik hayvonlar uchun ham muhim ahamiyatga ega. Yorug’lik ko’pchilik hayvonlarning fazoda mo’ljal olishiga yordam beradi. Arilar quyosh bilan ma’lum burchak hosil qilib aylanib, asalshiraga bor joyni ko’rsatadi. Qushlar esa uzoq masofalarga uchib ketayotganda quyoshga qarab mo’ljal oladi. Yorug’lik organizmlarning rivojlanishiga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Tajribada o’rmon suvsarlariga qiz faslida qo’shimcha yorug’lik ta’sir qilinganda ular muddatdan oldin bolalagan. Temperatura hayvon va o’simliklarga ta’sir ko’rsatadi. Tana haroratini doimo bir xil saqlab turadigan hayvonlar gomoyoterm, tana harorati doimiy bo’lmagan, tashqi muhit harorati bilan bog’liq holda o’zgaradigan hayvonlar poykiloterm, oraliq havonlar esa geteroterm yoki gomoyoterm organizmlar deb ataladi. Bu hayvonlar uyquga ketgan vaqtida hayotiy faoliyati pasayadi. Bularga yumronqoziq, olmaxon, ko’rshapalak, tipratikan, kolibrilar misol bo’ladi. O’simliklarda ham temperaturaga nisbatan o’ziga hos moslanishlar bo’lib, issiq haroratga chidamli o’simliklar termofillar va sovuqqa chidamlilar psixrofillar deb ataladi. Tuproq o’simliklar, mikroorganizmlar, hayvonlarning yashash muhiti bo’lib, ularga ekologik omil sifatida ta’sir ko’rsatadi. O’simliklarning tuproq tarkibidagi tur xil tularga bo’lgan munosabatiga ko’ra kalsifillar, kalsefoblar, galofitlar kabi guruhlari mavjud. Biotik omillar Biotik omillarga tirik organizmlarning bir-biriga va o’zaro munosabatlari misol bo’ladi. Masalan bir turga yoki bitta populatsiyaga mansub o’simliklar o’zaro ta’sir kuchiga ega bo’lib bir-biriga doimo ta’sir qilib turadi. Bularga 1. O’simliklarning o’simliklarga,
2. O’simliklarning hayvonlarga,
3. Hayvonlarning o’simliklarga,
4. Hayvonlarning hayvonlarga,
5. Mikroorganizmlarning o’simlik va hayvonlarga ta’siri misol bo’ladi.
O’simliklarning hayvonlarga va hayvonlarning o’simliklarga ta’siriga hayvonlarning o’simlar bilan oziqlanishi hamda ayrim botqoqliklarda tarqalgan hasharotxo’r o’simliklar va zaxarli ayiqtovon, kampircho’pon, kakra, mingdevona, bangidevona kabi zaxarli o’simliklarni misol qilib keltirish mumkin. Hayvonlarning hayvonlarga ta’siriga yirtqichlilik misol bo’ladi. Mikroorganizmlarning o’simliklar va hayvonlarga ko’rsatadigan ta’siri ularda turli parazitlar ta’sirida vujudga keladigan kasalliklarda namoyon bo’ladi. Antropogen omil deyilganda insoniyatning tirik organizmlarga ko’rsatayotgan ta’siri tushuniladi. Bugungi kunda turli korxona, fabrikalarni ko’plab qurilayotgani, shaharlar barpo etilayotgani sababli hayvonlar hamda o’simliklarga jinni ziyot yetmoqda. Ko’plab hayvonlar qirilib yo’q bo’lib ketyabti butun dunyoda va yurtimizda ham flora va faunani asrash maqsadida “Qizil Kitob” ta’sis etilgan. Bundan tashqari ko’plab qo’riqxona, milliy bo’g’lar ham bor. Shularga qaramasdan bugungi kunda ko’plab turlar havf ostida qolmoqda. Neft mahsulotlarini okean hamda dengizlar orqali tashilganda okeanlarga chiqqan qismi, aholining chiqindi mahsulotlarini suvga oqizib yuborishlari natijasida suvning ifloslanishi ham hayvonlarning ko’pi nobud bo’lishiga sabab bo’lmoqda.
An’anaviy kuzatish – instrumental, vizual holda olib boriladi. Instrumental kuzatishda geotizimlardagi barcha ekologik indikatorlar, ya’ni organizmlar va ularning atrof tabiiy muhitiga ta’sir etuvchi hodisa va jarayonlarni qayd etuvchi asbob-uskunalar ishlatiladi. Masalan, erozion jarayonlarni taxiyometrik, geofizik va reperlar orqali kechuvini o‘lchab borish. Kameral → dala → kameral izlanishlar orqali turli masshtabdagi kartalarda yuzaga kelgan geoekologik holatni aks ettirish. Vizual kuzatish esa marshrut – ekspeditsiyalarda yuzaga kelgan holatni muayyan geokartochkalarda qayd etish orqali olib boriladi. Aerokosmik-masofali geoekologik monitoring samolyot, vertolyot, kosmik apparatlardan olingan rasmlar hamda videolavhalar (2.3.2-rasm) asosida geotizimlarni umumlashgan tarzda yoki ularning komponentlari bo‘yicha baholash, tahlil qilish va tegishli chora-tadbirlarni tavsiya etish orqali amalga oshiriladi. Keyingi paytlarda geoekologik monitoringda kvadrokopter va dron atroflicha foydalanilmoqda (2.3.3-rasm). Yuqorida nomlari tilga olingan metodlar yordamida ikki guruhli geoekologik indikatorlar aniqlaniladi: birinchisi, geotizimlarga ta’sir etuvchi abiotik, biotik va antropogen omillarni aniqlash, ularning ta’sir kuchi, yo‘nalishi, hajmi, maydoni kabi ma’lumotlarni yig‘ish hamda ularni tahlil qilish; ikkinchisi, geotizimlar holatini baholash, tahlil qilish va tegishli optimallashtirish yo‘llarini tavsiya etish. Odatda, lokal (mahalliy) va milliy geoekologik monitoring davlatning vakolatlangan organlari tomonidan olib boriladi. Regional va global geoekologik monitoring davlatlararo tuzilgan maxsus birlashmalar yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunday geoekologik monitoring geomonitoringdan kengroq va chuqurroq qatlamni qamrab oladi. Lekin ekologik monitoring geoekologik monitoringdan kelib chiqadi va biri ikkinchisini to‘ldirib boradi.
Geoekologik monitoring ma’lumotlarning oshkoraligi va keng ommaga e’lon qilinishi mumkinligi bilan boshqa nazorat turlaridan ajralib turadi. Geoekologik monitoring ma’lumotlari davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga bepul, yuridik va jismoniy shaxslarga esa muayyan haq evaziga beriladi. Chunki geoekologik vaziyatning salbiy o‘zgarishi xalqaro hamjamiyat, davlatlar va davlatning ekologik xavfsizligini ta’minlovchi shoshilinch chora-tadbirlarni hamda huquqbuzarlarga nisbatan tegishli javobgarliklarni qo‘llashga asosdir. Shunday qilib, geoekologik monitoring ekologik monitoringning o‘ziga xos va zarur bir qismi bo‘lib, u tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va buzilgan tabiat majmualarini qayta tiklashda ilmiy va amaliy vositadir.
O‘zbekistonda umumiy ekologik nazorat organlari – Oliy Majlis (ekologik qonunlar va o‘z qarorlarining bajarilishini nazorat qiladi), Prezident (ekologik xavfsizlik va davlat ekologik nazorati xizmatlarini tuzadi, ularning rahbarlarini tayinlaydi va lavozimlaridan ozod etadi), Vazirlar Mahkamasi (ekologik qonun va qonun osti normativ hujjatlar, jumladan, dastur, reja va loyihalarning bajarilishini nazoratlaydi), Mahalliy davlat hokimiyati organlari (o‘z vakolat doirasida ekotizimlarni muhofaza qilish masalalari bo‘yicha nazorat ishlarini) olib boradilar. Respublikamizda maxsus ekologik nazorat organlari – ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi (geotizimlarni muhofaza qilish, ularning resurslaridan oqilona foydalanish va ularni qayta tiklash ustidan kompleks davlat nazoratini), Sog‘liqni saqlash vazirligi (geotizimlar sanitariyasi, gigiyenasi va epidemiologik holati bo‘yicha nazoratni), Yer qa’rini geologik o‘rganish, sanoatda, konchilikda va kommunalmaishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish inspeksiyasi (xalq xo‘jaligi tarmoqlarida Yer osti va usti mineral boyliklaridan foydalanish ishlarini geotizimlar holatiga keskin zarar yetkazmaydigan qilib olib borilishini), Ichki ishlar vazirligi (joylarda ekologik huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan profilaktik nazoratga ko‘maklashish, jamoat joylari tozaligini nazoratlash, avtotransportdan atmosfera havosining ifloslanishini va shovqinlanishini nazorat qilish, tabiiy va xalq xo‘jaligi obyektlarining yong‘inga qarshi turish holati nazoratini), Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi (qishloq xo‘jaligi yer, suv va o‘rmon fondlaridan unumli foydalanish hamda ularning muhofaza qilinish nazoratini), Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi (yerdan foydalanish hamda uni muhofaza qilish ustidan nazoratni) tashkil etadilar va amalga oshiradilar. Geoekologiya sohasidagi idoraviy nazoratni amalda vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning ekologik xizmatlari o‘z tasarrufidagi korxonalar hamda tashkilotlar ustidan nazoratni olib boradilar.
Geoekologiya sohasidagi ishlab chiqarish nazoratini – korxona, tashkilot, birlashma, muassasalardagi ekologik xizmatlar amalga oshiradilar. Bu o‘rinda milliy qonunlarda ko‘pincha aks etmay qolgan muassasani alohida ta’kidlab o‘tish darkor. Chunki ta’lim sohasi yoki ilmiy-tadqiqot muassasalarida geotizimlardan oqilona foydalanish, yangi turdagi madaniy o‘simliklar, kimyoviy vositalar va dorilarni yaratish, ularni sinab ko‘rish mobaynida ishlab chiqarish faoliyatining ekologik talablarga javob berishini nazorat qilish ham ekologik xavfsizlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Idoraviy ishlab chiqarish va jamoatlarning ekologik nazoratining tashkil etilishi, faoliyat yuritishi, huquq va majburiyatlari tegishli qonun hujjatlari va nizomlarda berilgan bo‘ladi. Geoekologiya sohasidagi jamoat nazorati nodavlat tashkilotlari, jamoat birlashmalari, o‘zini o‘zi boshqaruv organlarining ekologik boshqaruv funksiyasidan kelib chiqadi. Unda geoekologik nazorat – fuqarolar yig‘ini kengashi, kengash qoshidagi maxsus ekologik komissiyalar yoki shaxslar, ekologik nazorat bo‘linmalari, mehnat jamoalari, faol mutaxassislar guruhi, jismoniy shaxslar tomonidan olib boriladi.
Uilbur va Orvil Rayt 1903 yilda birinchi muvaffaqiyatli parvozini amalga oshirganlarida, samolyot ishlab chiqarish tajribachilar va sarguzashtlarning kichik do'konlarida qo'llaniladigan hunarmandchilik edi. Birinchi jahon urushi davrida harbiy samolyotlarning kichik, ammo dramatik hissasi ishlab chiqarishni ustaxonadan olib chiqib, ommaviy ishlab chiqarishga olib keldi. Ikkinchi avlod samolyotlari urushdan keyingi operatorlarga tijorat sohasiga, xususan, pochta va tezkor yuklarni tashuvchi sifatida kirishga yordam berdi. Biroq, samolyotlar bosimsiz, yomon isitilgan va ob-havodan yuqorida ucha olmadi. Ushbu kamchiliklarga qaramay, yo'lovchilar sayohati 600 yildan 1936 yilgacha 1941% ga oshdi, ammo baribir nisbatan kam odam boshdan kechirgan hashamat edi. Aviatsiya texnologiyasidagi keskin yutuqlar va Ikkinchi Jahon urushi davrida havo kuchidan bir vaqtda foydalanish AQSh, Buyuk Britaniya va Sovet Ittifoqida urushdan omon qolgan samolyot ishlab chiqarish quvvatining portlovchi o'sishiga yordam berdi. Ikkinchi Jahon urushidan beri taktik va strategik raketalar, razvedka va navigatsiya yo'ldoshlari va uchuvchi samolyotlar tobora katta harbiy ahamiyatga ega bo'ldi. Sun'iy yo'ldosh aloqasi, geo-monitoring va ob-havoni kuzatish texnologiyalari tijorat ahamiyatiga ega bo'ldi. 1950-yillarning oxirida turbojetli fuqarolik samolyotlarining joriy etilishi havo qatnovini tezroq va qulayroq qildi va tijorat havo qatnovida keskin o'sishni boshladi. 1993 yilga kelib, har yili dunyo bo'ylab 1.25 trillion yo'lovchi milyadan ortiq parvoz qilingan. Bu ko‘rsatkich 2013-yilga borib qariyb uch baravar ko‘payadi.
2.2.Aerokosmik sanoatda bandlik juda siklikdir.
Evropa Ittifoqi, Shimoliy Amerika va Yaponiyada to'g'ridan-to'g'ri aerokosmik bandlik 1,770,000 yilda 1989 ga etdi, 1,300,000 yilda esa 1995 gacha pasaygan, ishsizlikning katta qismi AQSh va Buyuk Britaniyada sodir bo'lgan. Mustaqil Davlatlar Konfederatsiyasining yirik aerokosmik sanoati Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin sezilarli darajada buzildi. Kichik, ammo tez o'sib borayotgan ishlab chiqarish qobiliyati Hindiston va Xitoyda mavjud. Qit'alararo va kosmik raketalar va uzoq masofali bombardimonchi samolyotlarni ishlab chiqarish asosan Qo'shma Shtatlar va sobiq Sovet Ittifoqi bilan cheklangan, Frantsiya esa tijorat kosmosga uchish qobiliyatini rivojlantirgan. Qisqa masofali strategik raketalar, taktik raketalar va bombardimonchilar, tijorat raketalari va qiruvchi samolyotlar kengroq ishlab chiqariladi. Yirik tijorat samolyotlari (100 yoki undan ortiq o'rindiqlilar) AQSh va Yevropada joylashgan ishlab chiqaruvchilar tomonidan yoki ular bilan hamkorlikda ishlab chiqariladi. Mintaqaviy samolyotlar (100 o'rindiqdan kam) va biznes-jetlar ishlab chiqarish ko'proq tarqalgan. Asosan Qo'shma Shtatlarda joylashgan xususiy uchuvchilar uchun samolyotlar ishlab chiqarish 18,000 yildagi 1978 1,000 ga yaqin samolyotdan 1992 yilda XNUMX tagacha qisqardi.
Ish bilan ta'minlash harbiy samolyotlar, tijorat samolyotlari, raketalar va kosmik transport vositalari va tegishli uskunalar ishlab chiqarish o'rtasida taxminan teng ko'rsatkichlarga bo'lingan. Alohida korxonalarda muhandislik, ishlab chiqarish va ma'muriy lavozimlarning har biri band bo'lgan aholining taxminan uchdan bir qismini tashkil qiladi. Aerokosmik muhandislik va ishlab chiqarish ishchi kuchining qariyb 80 foizini erkaklar tashkil qiladi, yuqori malakali hunarmandlar, muhandislar va ishlab chiqarish menejerlarining aksariyati erkaklardir.
Hukumat va fuqarolik mijozlarining keskin farqli ehtiyojlari va amaliyoti odatda aerokosmik ishlab chiqaruvchilarning mudofaa va tijorat kompaniyalariga yoki yirik korporatsiyalarning bo'linmalariga bo'linishiga olib keladi. Samolyotlar, dvigatellar (shuningdek, quvvat qurilmalari deb ataladi) va avionika (elektron navigatsiya, aloqa va parvozlarni boshqarish uskunalari) odatda alohida ishlab chiqaruvchilar tomonidan etkazib beriladi. Dvigatellar va avionikalarning har biri samolyotning yakuniy narxining to'rtdan bir qismini tashkil qilishi mumkin. Aerokosmik ishlab chiqarish juda ko'p komponentlarni loyihalash, ishlab chiqarish va yig'ish, tekshirish va sinovdan o'tkazishni talab qiladi. Ishlab chiqaruvchilar o'zlarining ehtiyojlarini qondirish uchun subpudratchilar va tashqi va ichki qismlarni etkazib beruvchilarning o'zaro bog'langan massivlarini shakllantirdilar. Iqtisodiy, texnologik, marketing va siyosiy talablar samolyot komponentlari va kichik yig'malarini ishlab chiqarishning globallashuviga olib keldi.
Samolyotlar dastlab yog'och va matodan yasalgan, keyin esa metall konstruksiya qismlariga aylangan. Alyuminiy qotishmalari kuchliligi va engilligi tufayli keng qo'llanilgan. Beriliy, titan va magniy qotishmalari, ayniqsa, yuqori samarali samolyotlarda ham qo'llaniladi. Murakkab kompozit materiallar (plastmassa matritsalarga o'rnatilgan tolalar massivlari) metall komponentlar uchun kuchli va bardoshli almashtirishlar oilasidir. Kompozit materiallar hozirda ishlatiladigan metallarga qaraganda teng yoki kattaroq kuch, kamroq og'irlik va katta issiqlikka chidamlilikni ta'minlaydi va harbiy samolyotlarda havo korpusining radar profilini sezilarli darajada kamaytiradigan qo'shimcha afzalliklarga ega. Epoksi qatronlar tizimlari aerokosmik sohada eng ko'p ishlatiladigan kompozitlar bo'lib, ishlatiladigan materiallarning taxminan 65% ni tashkil qiladi. Poliimid qatronlar tizimlari yuqori haroratga chidamlilik talab qilinadigan joylarda qo'llaniladi. Qo'llaniladigan boshqa qatron tizimlariga fenollar, poliesterlar va silikonlar kiradi. Alifatik aminlar ko'pincha davolovchi moddalar sifatida ishlatiladi. Qo'llab-quvvatlovchi tolalarga grafit, Kevlar va shisha tolalar kiradi. Stabilizatorlar, katalizatorlar, tezlatgichlar, antioksidantlar va plastifikatorlar kerakli mustahkamlikni hosil qilish uchun aksessuarlar sifatida ishlaydi. Qo'shimcha qatronlar tizimlariga to'yingan va to'yinmagan poliesterlar, poliuretanlar va vinil, akril, karbamid va ftor o'z ichiga olgan polimerlar kiradi.
Primer, lak va emal bo'yoqlari zaif sirtlarni haddan tashqari harorat va korroziy sharoitlardan himoya qiladi. Eng keng tarqalgan primer bo'yoq sink kromat va kengaytirilgan pigment bilan pigmentlangan sintetik qatronlardan iborat. U juda tez quriydi, yuqori qatlamlarning yopishishini yaxshilaydi va alyuminiy, po'lat va ularning qotishmalarining korroziyasini oldini oladi. Emaylar va laklar astarlangan sirtlarga tashqi himoya qoplamalari va pardozlash materiallari sifatida va rang berish uchun qo'llaniladi. Samolyot emallari quritish moylari, tabiiy va sintetik qatronlar, pigmentlar va tegishli erituvchilardan tayyorlanadi. Qo'llanilishiga qarab, laklar qatronlar, plastifikatorlar, tsellyuloza efirlari, rux xromati, pigmentlar, kengaytirgichlar va tegishli erituvchilarni o'z ichiga olishi mumkin. Kauchuk aralashmalar bo'yoqlarda, yonilg'i xujayrasi qoplama materiallarida, moylash materiallari va konservantlarda, dvigatel o'rnatishda, himoya kiyimlarida, shlanglarda, qistirmalarda va muhrlarda keng qo'llaniladi. Tabiiy va sintetik moylar dvigatellarda, gidravlik tizimlarda va dastgohlarda sovutish, moylash va ishqalanishni kamaytirish uchun ishlatiladi. Aviatsiya benzini va reaktiv yoqilg'isi neftga asoslangan uglevodorodlardan olinadi. Yuqori energiyali suyuq va qattiq yoqilg'ilar kosmik parvozlar uchun qo'llaniladi va o'ziga xos xavfli fizik va kimyoviy xususiyatlarga ega materiallarni o'z ichiga oladi; bunday materiallarga suyuq kislorod, gidrazin, peroksidlar va ftor kiradi.
Ishlab chiqarish jarayonida oxirgi samolyot korpusining bir qismiga aylanmaydigan ko'plab materiallar qo'llaniladi. Ishlab chiqaruvchilar foydalanish uchun tasdiqlangan o'n minglab individual mahsulotlarga ega bo'lishlari mumkin, ammo har qanday vaqtda ulardan juda oz qismi foydalaniladi. Ko'p miqdorda va xilma-xil erituvchilar ishlatiladi, metil etil keton va freon kabi atrof-muhitga zarar etkazuvchi variantlar ekologik toza erituvchilar bilan almashtiriladi. Xrom va nikel o'z ichiga olgan po'lat qotishmalari asbobsozlikda, kobalt va volfram karbidli qattiq metall bitlar kesish asboblarida ishlatiladi. Ilgari metall hosil qilish jarayonlarida ishlatilgan qo'rg'oshin, endi kamdan-kam qo'llaniladi, kirksit bilan almashtiriladi.
Umuman olganda, aerokosmik sanoati 5,000 dan ortiq kimyoviy moddalar va kimyoviy birikmalar aralashmasidan foydalanadi, ularning aksariyati bir nechta etkazib beruvchilarga ega va beshdan o'ntagacha ingredientlarni o'z ichiga olgan ko'plab birikmalar. Ba'zi mahsulotlarning aniq tarkibi xususiy yoki tijorat siri bo'lib, bu heterojen guruhning murakkabligini oshiradi.
Samolyot korpusini ishlab chiqarish odatda yirik, birlashtirilgan zavodlarda amalga oshiriladi. Yangi zavodlarda ko'pincha boshqariladigan bo'yanish havosi bilan yuqori hajmli egzoz shamollatish tizimlari mavjud. Muayyan funktsiyalar uchun mahalliy egzoz tizimlari qo'shilishi mumkin. Kimyoviy frezalash va yirik komponentlarni bo'yash endi muntazam ravishda yopiq, avtomatlashtirilgan saflarda yoki qochqin bug 'yoki tumanni o'z ichiga olgan kabinalarda amalga oshiriladi. Qadimgi ishlab chiqarish ob'ektlari atrof-muhit xavf-xatarlari ustidan ancha yomon nazoratni ta'minlashi mumkin.
Yuqori malakali muhandislarning katta kadrlari samolyot yoki kosmik kemaning strukturaviy xususiyatlarini ishlab chiqadi va takomillashtiradi. Qo'shimcha muhandislar komponent materiallarining mustahkamligi va chidamliligini tavsiflaydi va samarali ishlab chiqarish jarayonlarini ishlab chiqadi. Kompyuterlar ilgari muhandislar, chizmachilar va texniklar tomonidan bajarilgan hisoblash va loyihalash ishlarining katta qismini o'z zimmalariga oldilar. Integratsiyalashgan kompyuter tizimlari endi qog'oz chizmalar yoki konstruktiv maketlar yordamisiz samolyotlarni loyihalash uchun ishlatilishi mumkin.
Ishlab chiqarish ishlab chiqarishdan boshlanadi: zaxira materiallaridan qismlarni tayyorlash. Ishlab chiqarish asbob-uskunalar va jiglar yasash, metallga ishlov berish, ishlov berish, plastmassa va kompozitsion ishlov berish va yordamchi faoliyatni o'z ichiga oladi. Asboblar metall yoki kompozit qismlarni qurish uchun shablon va ishchi yuzalar sifatida qurilgan. Jigs hidoyat kesish, burg'ulash va yig'ish. Fyuzelajning pastki qismlari, eshik panellari va qanot va quyruq terilari (tashqi yuzalar) odatda aniq shakllangan, kesilgan va kimyoviy ishlov berilgan alyuminiy plitalardan hosil bo'ladi. Mashina operatsiyalari ko'pincha kompyuter tomonidan boshqariladi. Katta temir yo'lga o'rnatilgan tegirmonlar bitta alyuminiy zarbdan qanot nayzalari. Kichikroq qismlar tegirmon, torna va maydalagichlarda aniq kesiladi va shakllanadi. Kanal lavha yoki kompozitlardan hosil bo'ladi. Ichki qismlar, jumladan, pol qoplamalari, odatda, chuqurchalar ichki qismidagi nozik, ammo qattiq tashqi qatlamlarning kompozit yoki laminatlaridan hosil bo'ladi. Kompozit materiallar qo'lda yoki mashinada yotqiziladi (ehtiyotkorlik bilan tartibga solingan va bir-birining ustiga chiqadigan qatlamlarga qo'yiladi), so'ngra pechda yoki avtoklavda quritiladi.
Yig'ish tarkibiy qismlarni kichik yig'ilishlarga yig'ish bilan boshlanadi. Asosiy kichik qismlarga qanotlar, stabilizatorlar, fyuzelaj qismlari, qo'nish moslamalari, eshiklar va ichki qismlar kiradi. Qanotlarni yig'ish ayniqsa intensiv bo'lib, ko'p sonli teshiklarni aniq burg'ulash va terilarga qarama-qarshi qo'yishni talab qiladi, ular orqali perchinlar keyinchalik haydaladi. Tayyor qanot ichkaridan tozalanadi va muhrlanadi, bu esa oqishdan himoyalangan yonilg'i bo'linmasini ta'minlaydi. Yakuniy yig'ilish ba'zilari dunyodagi eng yirik ishlab chiqarish binolaridan biri bo'lgan ulkan majlis zallarida bo'lib o'tadi. Yig'ish liniyasi bir nechta ketma-ket pozitsiyalarni o'z ichiga oladi, bu erda samolyot korpusi oldindan belgilangan funktsiyalarni bajarayotganda bir necha kundan bir haftagacha qoladi. Ko'p sonli yig'ish operatsiyalari har bir pozitsiyada bir vaqtning o'zida amalga oshiriladi, bu esa kimyoviy moddalarning o'zaro ta'sir qilish potentsialini yaratadi. Ehtiyot qismlar va qo'shimcha yig'ilishlar qo'g'irchoqlar, maxsus qurilgan tashuvchilar va ko'prikli kran orqali tegishli joyga ko'chiriladi. Samolyot korpusi qo'nish moslamalari va burun moslamalari o'rnatilguncha ko'prikli kran bilan pozitsiyalar o'rtasida harakatlanadi. Keyingi harakatlar tortish orqali amalga oshiriladi.
Yakuniy yig'ish paytida fyuzelaj qismlari qo'llab-quvvatlovchi tuzilma atrofida perchinlanadi. Zamin nurlari va stringerlar o'rnatiladi va ichki qism korroziyaga qarshi birikma bilan qoplangan. Fyuzelajning old va orqa qismlari qanotlari va qanotlari bilan birlashtirilgan (asosiy yonilg'i baki va samolyotning konstruktiv markazi bo'lib xizmat qiladigan qutiga o'xshash tuzilma). Fyuzelajning ichki qismi shisha tolali izolyatsiyalovchi qoplamalar bilan qoplangan, elektr simlari va havo o'tkazgichlari o'rnatilgan va ichki yuzalar dekorativ panellar bilan qoplangan. Keyinchalik, odatda o'rnatilgan yo'lovchi chiroqlari va favqulodda kislorod zaxiralari bo'lgan saqlash qutilari o'rnatiladi. Oldindan yig'ilgan o'rindiqlar, oshxonalar va hojatxonalar qo'lda ko'chiriladi va pol yo'llariga mahkamlanadi, bu esa yo'lovchilar kabinasini havo tashuvchisi ehtiyojlariga mos ravishda tezda qayta konfiguratsiya qilish imkonini beradi. Elektr stantsiyalari, qo'nish va burun moslamalari o'rnatilgan va avionik komponentlar o'rnatilgan. Tugallangan samolyotni alohida, yaxshi havalandırılan bo'yoq ilgichga tortib olishdan oldin barcha komponentlarning ishlashi sinchkovlik bilan tekshiriladi, bu erda himoya astar qatlami (odatda rux-xromat asosli) qo'llaniladi, so'ngra uretan yoki epoksi dekorativ qoplamasi qo'llaniladi. bo'yamoq. Yetkazib berishdan oldin samolyot qat'iy bir qator yer va parvoz sinovlaridan o'tkaziladi.
Samolyot korpusini ishlab chiqarish sanoatining xavfsizlikni boshqarish tizimlari an'anaviy ishlab chiqarish sharoitida xavfsizlikni boshqarishning evolyutsion jarayonini aks ettirdi. Salomatlik va xavfsizlik dasturlari yuqori darajada tuzilgan bo'lib, kompaniya rahbarlari sog'liqni saqlash va xavfsizlik dasturlarini boshqaradi va an'anaviy qo'mondonlik va boshqaruv boshqaruv tizimini aks ettiruvchi ierarxik tuzilmaga ega edi. Yirik samolyotlar va aerokosmik kompaniyalarda xavfsizlik va sog'liqni saqlash bo'yicha mutaxassislar (sanoat gigienistlari, sog'liqni saqlash fiziklari, xavfsizlik bo'yicha muhandislar, hamshiralar, shifokorlar va texniklar) mavjud bo'lib, ular ishlab chiqarish jarayonlarida mavjud bo'lgan turli xil xavfsizlik xavflarini bartaraf etish uchun chiziqli boshqaruv bilan ishlaydi. Xavfsizlik va sog'liqni saqlash bo'yicha mutaxassislarning asosiy guruhi tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan xavflarni kundalik boshqarish uchun mas'ul bo'lgan operatsion nazoratchi bilan chiziqli nazorat xavfsizligi dasturlariga bunday yondashuv sanoat tashkil etilgandan beri asosiy model edi. 1970-yillarning boshlarida Qo'shma Shtatlarda batafsil qoidalarning joriy etilishi nafaqat dasturni ishlab chiqish, balki amalga oshirish va baholash uchun xavfsizlik va sog'liqni saqlash sohasidagi mutaxassislarga ko'proq ishonishga o'tishga olib keldi. Ushbu o'zgarish standartlarning texnik tabiatining natijasi bo'lib, ular osonlikcha tushunilmagan va ishlab chiqarish jarayonlariga tarjima qilingan. Natijada, ko'plab xavfsizlikni boshqarish tizimlari jarohatlar/kasalliklarning oldini olish o'rniga muvofiqlikka asoslangan tizimlarga o'zgartirildi. Ilgari integratsiyalangan chiziqli nazorat xavfsizligini boshqarish dasturlari qoidalarning murakkabligi xavfsizlik dasturlarining barcha jihatlari uchun asosiy xavfsizlik va sog'liqni saqlash mutaxassislariga ko'proq ishonishga majbur qilganda va mas'uliyat va mas'uliyatning bir qismini tarmoq boshqaruvidan olib qo'yganda, o'z samaradorligini bir qismini yo'qotdi.
Butun dunyoda umumiy sifat menejmentiga e'tibor kuchayib borayotganligi sababli, asosiy e'tibor yana ishlab chiqarish sexiga qaytarilmoqda. Havo korpusi ishlab chiqaruvchilari ishonchli ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismi sifatida xavfsizlikni o'z ichiga olgan dasturlarga o'tmoqda. Muvofiqlik ikkinchi darajali rol o'ynaydi, chunki ishonchli jarayonga e'tibor qaratilayotganda jarohatlar/kasalliklarning oldini olish asosiy maqsad bo'ladi va qoidalar yoki ularning maqsadi ishonchli jarayonni o'rnatishda qondiriladi. Umuman olganda, sanoatda hozirda ba'zi an'anaviy dasturlar, protsessual/muhandislikka asoslangan dasturlar va xatti-harakatlarga asoslangan dasturlarning paydo bo'ladigan ilovalari mavjud. Muayyan modeldan qat'i nazar, jarohatlar/kasalliklarning oldini olishda eng katta muvaffaqiyatga erishganlar uchta muhim komponentni talab qiladi: (1) ham rahbariyat, ham xodimlar tomonidan ko'rinadigan majburiyat, (2) jarohatlar/kasalliklarning oldini olish bo'yicha aniq belgilangan ajoyib natijalarni kutish va ( 3) so'nggi nuqta ko'rsatkichlariga (masalan, jarohatlar/kasallik ma'lumotlari) va jarayon ko'rsatkichlariga (masalan, xavfsizlik xulq-atvori) yoki tashkilotning boshqa muhim maqsadlari bilan teng bo'lgan boshqa faol profilaktika tadbirlariga asoslangan hisobdorlik va mukofotlash tizimlari. Yuqoridagi barcha tizimlar jarayonni loyihalashda ham, jarayonni takomillashtirishda ham xodimlarning keng ishtiroki bilan etakchilik asosidagi ijobiy xavfsizlik madaniyatiga olib keladi.
Haqiqiy muhandislik va ishlab chiqarish jarayonlari bilan shug'ullanadigan ishchilarga qo'shimcha ravishda, ko'plab xodimlar ishlarni rejalashtirish, kuzatish va tekshirish va ehtiyot qismlar va asboblar harakatini tezlashtirish bilan shug'ullanadi. Hunarmandlar elektr asboblarni parvarish qiladilar va kesish bitlarini qayta tiklaydilar. Binolarga texnik xizmat ko'rsatish, tozalash xizmatlari va yerdagi transport vositalarini ishlatish uchun katta xodimlar kerak.
2.3.Hududlarni kosmik monitoringi bu – yerdagi o‘zgarishlarni Yerni masofadan kuzatish turlari
Hududlarni kosmik monitoringi bu – yerdagi o‘zgarishlarni Yerni masofadan kuzatish turlari orqali doimiy ravishda Yerni masofadan zondlash uchun mo‘ljallangan yerdagi va havodagi uskunalari orqali kosmosdan kuzatib borish (change detection) imkoniyatini beradi. Bundan tashqari obyekt va hududlardagi o‘zgarishlarning nazorati va Yerni masofadan zondlash natijasida Yer yuzasida sodir bo‘layotgan hodisalarni o‘z vaqtida aniqlab ularni tahlil qilish mumkin bo‘ladi.
Kosmik monitoring esa, kosmik apparatlardan yer yuzasining holati to‘g‘risida muntazam maʼlumot olishdir.
Amaliyotda Yerni masofadan zondlashni ikkiga ajratish mumkin. Bular yerdan unumli foydalanish (Land User) va sanoat-iqtisodiy infratuzilmasidagi (Land Cover) obyektlarning monitoringi (LULC – Land User and Land Cover).