1-bob. O’zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va yuqori iqtisodiy o’sish suratlarini ta’minlash yo’llari

2-bob. Makroiqtisodiyotni tahlil qilishda qollaniladigan asosiy korsatkichlar;
2.1 Davlat makroiqtisodiy korsatkichlar tahlili;
Makroiqtisodiyot o’z tahlilida mikroiqtisodiyot qanday usullar va tamoyillarni
qo’llasa shulardan foydalanadi. Iqtisodiy tahlilning shunday umumiy usullari va
tamoyillariga abstraktlashtirish (iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarni tadqiq qilish
va tushuntirish uchun modellardan foydalanish); deduktsiya va induktsiya usllarini
muvofiqlashtirish; normativ va pozitiv tahlilni muvofiqlashtirish; ispolzovanie
printsipa «boshqa teng sharoitlarda» tamoyilidan foydalanish, iqtisodiy
agentlarning oqilona hulq-atvori haqidagi farazlar va boshqalar taalluqli.
Makroiqtisodiy tahlilning xususiyati shundan iboratki, uning muhim
tamoyili bo’lib agregatlash, ya’ni umumlashtirish qatnashadi. Iqtisodiy
bog’liqliklar va qonuniyatlarni butun iqtisodiyot darajasida o’rganish, agar ularni
umumlashtirib yoki agregatlar sifatida qaralsagina mumkin bo’ladi.
Makroiqtisodiy tahlil umumlashtirishni talab etadi. Umumlashtirish alohida
qismlarni bitta qilib birlashtirish, yig’ishni o’zida aks ettiradi.Umumlashtirish
doimo abstraktlashtirishga, ya’ni iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarning ahamiyatli
bo’lmagan holatlaridan voz kechish hamda eng ahamiyatli, zarur o’zig xos
belgilarini, qonuniyatlarini ajratishga asoslanadi. Umumlashtirish makroiqtisodiy
agentlarni, makroiqtisodiy bozorlarni, makroiqtisodiy o’zaro bog’liqliklarni,
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni ajratadi.
Iqtisodiy agentlar hulq-atvorining eng o’ziga xos belgilarini aniqlashga
asoslangan umumlashtirish, to’rtta makroiqtisodiy agentlarni ajratib ko’rsatish
imkoniyatini ta’minlaydi:
1) uy xo’jaliklari,
2) firmalar,
3) davlat,
4) xorijiy soha.
1. Uy xo’jaliklari (households) – bu mustaqil, oqilona harakat qiluvchi
makroiqtisodiy agent bo’lib, uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi naflilikni
maksimallashtirish hisoblanadi.U iqtisodiyotda yuzaga keladigan vaziyatlarda: a)
iqtisodiy resurslar (mehnat, er, kapital va tadbirkorlik qobiliyati) egasi. Iqtisodiy
resurslarni sotib, uy xo’jaliklari daromad oladilar, ularning katta qismini iste’molga
(iste’mol xarajatlari) sarflaydilar va shu sababdan b) tovar va xizmatlarning asosiy
xaridori. Uy xo’jaliklari daromadning qolgan qismini jamg’aradilar va shuning
uchun v) asosiy jamg’aruvchi yoki qarz beruvchi, ya’ni iqtisodiyotda kredit
mablag’larini taklifini ta’minlovchi sifatida qatnashadi.
2)Firmalar (businessfirms) - bu mustaqil, oqilona harakat qiluvchi
makroiqtisodiy agent bo’lib, uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi foydani
maksimallashtirish hisoblanadi. Firmalar a) iqtisodiy resurslarning xaridori, ular
yordamida ishlab chiqarish jarayoni ta’minlanadi va shuning uchun b)
iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi hisoblanadilar.
Ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan tushumni firmalar
omilli daromadlar ko’rinishida uy xo’jaliklariga to’laydilar. Ishlab chiqarish
jarayonini kengaytirish, kapital zahirasi qo’shimcha o’sishini ta’minlash va kapital
eskirishini tiklash uchun firmalarga investitsion tovarlar (birinchi navbatda
uskunalar) zarur, shu sababdan firmalar v) investorlar, ya’ni investitsion tovar va
xizmatlarni xaridorlari hisoblanadilar. Firmalar o’z investitsion xarajatlarini
moliyalashtirish uchun odatda qarz mablag’larini ishlatganligi sababli ular
iqtisodiyotdagi asosiy qarz oluvchi, ya’ni kredit mablag’lariga talab bildiruvchi
bo’lib qatnashadi.
3) Davlat (government) – bu iqtisodiy jarayonlarni borishiga ta’sir
ko’rsatish, iqtisodiyotni tartibga solishda siyosiy va yuridik huquqga ega bo’lgan
davlat muassasalari va tashkilotlari yig’indisidir. Davlat - bumustaqil, oqilona
harakat qiluvchimakroiqtisodiy agent, osnovnayazadauning asosiy vazifasi – bozor
zaifliklarini yo’q qilish (marketfailures) va jamiyat farovonligini
maksimallashtirish– va shuning uchun a) ijtimoiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchisi;
b) davlat sohasini amal qilishini ta’minlash uchun tovar va xizmatlarni xaridori
hamda o’zining ko’p sonli funktsiyalarini bajaruvchisi;v) milliy daromadni
(soliqlar va transfertlar tizimi orqali)qayta taqsimlovchisi; g) davlat byudjetining
holatiga qarab – moliya bozorida qarz beruvchi yoki qarz oluvchisi sifatida
qatnashadi. Bundan tashqari, davlat d) bozor iqtisodiyotini amal qilishini tartibga
soluvchisi va tashkilotchisi sifatida qatnashadi.
U iqtisodiyotni amal qilishining institutsional asoslarini yaratadi va ta’minlaydi
(zakonodatelnayaqonuniy asos, havfsizlik tizimi, sug’urta tizimi, soliq tizimi va
boshqalar), ya’ni «o’yin qoidalariniigri» ishlab chiqadi; pul emissiyasi bo’yicha
yakka o’z huquqqa ega bo’lganligi uchun mamlakatda pul taklifini ta’minlaydi va
nazorat qiladi; makroiqtisodiy siyosatni o’tkazadi va bu siyosat quyidagilarga
bo’linadi:
 iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi tuzilmaviy
 iqtisodiyotning davriy tebranishlarini yumshatish va resurslarning to’liq
bandligini, narxlarning barqaror darajasi hamda tashqi iqtisodiy muvozanatni
ta’minlashga yo’naltirilgan kon’yunkturali (barqarorlashtiruvchi).
Barqarorlashtirish siyosatining asosiy turlari bo’lib a) fiskal (yoki byudjet-soliq)
siyosati; b) monetar (yokipul-kredit) siyosati v) tashqi iqtisodiy siyosat; g)
daromadlar siyosati.
Xususiy va davlat sektorlariyopiq iqtisodiyotni tashkil etadi.
4) Xorijiy sektor (foreignsector) – jahonning barcha qolgan mamlakatlarini
birlashtiradi va mustaqil oqilona harakat qiluvchi makroiqtisodiy agent
hisoblanadi, va u ushbu mamlakat bilan quyidagilar orqali o’zaro hatti-harakatlarni
amalga oshiradi:
a) xalqaro savdo (tovar va xizmatlar eksporti va importi)
b) kapitallarni ko’chishi (kapital eksporti va importi, ya’ni moliyaviy
aktivlar).
Tahlilga xorijiy sektorni qo’shilishi ochiq iqtisodiyotni olishga imkon beradi