1. Bob. Tabiiy va tijorat ishlab chiqarish

Tovar ishlab chiqarishning xususiyatlari.

Tovar ishlab chiqarish tabiiy iqtisodning aksi sifatida vujudga keladi. Jamiyatlarning "tushish joyida", ya'ni ular bilan aloqa qilish joylarida paydo bo'lgan tovarlar almashinuvi, keyin ularning ichiga kira boshlaydi.
Tovar ishlab chiqarish - bu ijtimoiy ishlab chiqarishning ma'lum bir tashkiloti bo'lib, unda odamlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar bozor orqali, ularning mehnati mahsulotlarini sotib olish va sotish orqali namoyon bo'ladi.
Bu ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasidagi munosabatlarning o'ziga xos usuli, mehnatni o'lchash va uni jamiyatning umumiy mehnatiga kiritish. Mohiyatan, bu mehnatni bevosita emas, balki bilvosita ijtimoiy tan olish shakli bo‘lib, u bevosita ishlab chiqarishning o‘zida (u qayerda sarflanadi) emas, balki bilvosita ayirboshlash sohasida, oldi-sotdi orqali amalga oshiriladi.
Tabiiy ishlab chiqarishni tovar ishlab chiqarish bilan almashtirish uzoq va murakkab jarayondir. Biz yuqorida tabiiy dehqonchilikning barqarorligi va konservatizmi haqida gapirgan edik. Bu zamonaviy dunyoda keng tarqalgan va iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mamlakatlarda u keng miqyosda mavjud. Rivojlangan mamlakatlarda tabiiy iqtisodiy munosabatlarning alohida orollari saqlanib qolgan.
Tabiiy ishlab chiqarishni almashtirish jarayoni qanday ketmoqda? Eng avvalo, ishlab chiqarish ixtisoslashuvining paydo bo'lishi va chuqurlashishi asosida xo'jalik birliklarini tovar ayirboshlash, oldi-sotdi aktlariga jalb qilish orqali. Ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuv ularni ishlab chiqaruvchilar o'rtasida almashish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shuningdek, u mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi, shuning uchun tovarlar almashinuvi nafaqat zarur, balki foydali bo'ladi. Binobarin, vaqtni tejash tovar xo‘jaligini rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.
Kapitalizmgacha bo'lgan ishlab chiqarish usullarida tovar munosabatlari, qoida tariqasida, tabiiy iqtisodiyotning "g'ovaklarida" ildiz otib, subordinatsiya rolini o'ynadi. Tovar-pul munosabatlari ilgari bir-biridan ajratib olingan ishlab chiqarish hujayralari (jamoalar, quldorlar latifundiyalari, feodal mulklari, dehqon xo'jaliklari va boshqalar) o'rtasida aloqalar o'rnatilishiga yordam berib, ishlab chiqarish va butun jamiyat rivojlanishi uchun qo'shimcha imkoniyatlar ochdi. Aynan savdoning kengayishi bilan Qadimgi Yunoniston va Rim imperiyasida quldorlik latifundiyalarining yuksalishi, hunarmandchilik gildiyalarining muvaffaqiyati, navigatsiyadagi ulkan yutuqlar va yirik geografik kashfiyotlar bogʻlangan edi.
Dehqonchilik shaklini odamlar o'zboshimchalik bilan tanlay olmaydi, bu ob'ektiv rivojlanayotgan sharoitlarga bog'liq. Shunday qilib, tovar ishlab chiqarishning paydo bo'lishi va mavjudligi uchun ikkita shartning kombinatsiyasi talab qilinadi: birinchidan, ishlab chiqaruvchilar ma'lum mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan ijtimoiy mehnat taqsimoti, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy izolyatsiyasi. Agar bu shartlar mavjud bo'lmasa, tovar ishlab chiqarish paydo bo'lishi mumkin emas.
Kapitalizm davrigacha dehqonchilik asosan tirikchilik xarakteriga ega edi. Ishlab chiqarishning ozgina qismi ayirboshlash uchun bozorga yetib bordi. Bu quldorlik va feodal jamiyatlarda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanmaganligi bilan izohlanadi.
Tovar munosabatlari feodal tuzumning parchalanishi davrida tez tarqala boshladi. Ularning o'zlari bu jarayonga katta hissa qo'shib, kapitalizmning paydo bo'lishi uchun old shart-sharoitlarni yaratdilar.
Faqat kapitalizm sharoitida tovar ishlab chiqarish universal xo'jalik shakliga aylanadi. Bu yerda hamma narsa bozor uchun mo‘ljallangan, hamma narsa sotib olinadi va sotiladi: nafaqat moddiy ne’matlar, balki ma’naviy qadriyatlar ham. Ishchi kuchining o'zi oldi-sotdi predmetiga aylanadi.
Jamiyat iqtisodiyoti kapitalistik ishlab chiqarish usuli sharoitida tovar munosabatlari bilan eng keng va chuqur qamrab olingan. Ular bu yerda ijtimoiy iqtisodiyotning barcha sohalari va funksiyalarini qamrab oladi va tovar, K.Marks yozganidek, o'zining elementar "hujayra"siga aylanadi. Shu bilan birga, monopoliya (ayniqsa, davlat-monopoliya) kapitalizmi sharoitida, V.I.Lenin ta’kidlaganidek, klassik tovar ishlab chiqarish barbod bo‘ladi. U kapitalistik iqtisodiyotning asosi bo'lib qolmoqda, ammo erkin raqobat davriga xos bo'lgan klassik shaklda emas. Kapitalistik amaliyotga ishlab chiqarishni tizimli tartibga solish elementlari kiritilmoqda. Bu jarayon ob'ektiv va ishlab chiqarishni ijtimoiylashtirish darajasining ortishi (masalan, korporatsiyalarda, ayniqsa transmilliy) iqtisodiy bo'linmalarning muvofiqlashtirilgan ishlashini zudlik bilan talab qilishi bilan bog'liq. Bunday muvofiqlashtirishsiz iqtisodiy taraqqiyot imkonsiz bo'lib qoladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishga monopoliyalar tomonidan kiritilgan ijtimoiy ishlab chiqarishni rejalashtirish va tartibga solish elementlari aynan ana shu obyektiv ehtiyojga munosabatdir. Ular iqtisodiyotni boshqarishning yangi, yuqori shaklining tug'ilishini belgilaydi. Bu shakl sotsializm sharoitida rivojlanish uchun barcha sharoitlarni to'liq oladi.
Tovar-pul munosabatlarining yanada rivojlanishi ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashishi va ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikning rivojlanishi bilan bog'liq.
Tovar ishlab chiqarishning ikki turi mavjud: oddiy (kichik) va rivojlangan tovar ishlab chiqarish. Oddiy (kichik) hunarmandlarning xususiy mulki va tovar ishlab chiqaruvchilarning shaxsiy mehnatiga asoslanadi. Dehqon va hunarmandning mulki shaxsiy mehnat natijasi, ya’ni mehnat mulkidir.
Rivojlangan tovar ishlab chiqarish yangi texnologiya, yollanma mehnat va yirik ssuda kapitaliga asoslangan.

3.