1. bojxona siyosatining mohiyati. Bojxona ishi rivojlanishi bosqichlari

3. Bojxona siyosatining asosiy vazifalari va prinsiplari
O’zbekiston Respublikasining o’z mustaqil bojxona siyosatini amalga oshirishi Bojxona kodeksining 1-moddasi 2-qismida nazarda tutilgan maqsadlarga erishishga qaratilgan.
Har qanday faoliyat unga aniq va to’g’ri rioya qilish istalgan natijalar berishi mumkin bo’lgan prinsiplarga, ya‘ni ushbu faoliyat oldiga oldindan qo’yilgan maqsadlarga asoslanadi.
Maqsadlarning o’zi esa, o’z navbatida, vazifalarda aniqlashtiriladi. Bu vazifalar bojxona siyosatining turli-tuman vositalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi.
Bojxona siyosati muayyan maqsadlar, prinsiplar va vazifalarni o’z ichiga oluvchi konsepsiyaga asoslanadi.
Bojxona siyosatining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:

• milliy iqtisodiyotning tarkibiy qayta qurilishiga ko’maklashish;

  
  

• mamlakat iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi;

  
  

• bozorning mavjud bo’lishi uchun shart-sharoitlar yaratish;

  
  

• mamlakatning savdo va to’lov balansini mustahkamlash;

  
  

• davlat byudjeti daromadlarining o’sishi;

  
  

• davlatning savdo siyosiy negizlari mustahkamlanishi;

  
  

• xorijiy davlatlar va ular ittifoqlarining kamsituvchi xatti-harakatlariga qarshilik ko’rsatish;

  
  

• korxonalar, tashkilotlar va tadbirkorlarning tashqi bozorga chiqishini ta‘minlash. Ushbu vazifalarning ayrimlarini, eng avvalo, bojxona siyosatining iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishni rag’batlantirishga yo’naltirilganligini ko’rib chiqamiz.

  
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida tarkibiy qayta qurish raqobat ta‘siri ostida yuz berayotgan sarmoya va ishchi kuchining tarmoqlararo oqimi asosida amalga oshiriladi. Ko’rgazmali bo’lishi uchun birmuncha sxematik bo’lgan, biroq bozor rag’batlari ta‘siri ostida namoyon bo’luvchi tarkibiy qayta qurish jarayonini aniq aks ettiruvchi misolni ko’rib chiqamiz.

Aytaylik, qaysidir milliy iqtisodiyotda ikki tarmoq: foyda normasi 8 foizni tashkil etuvchi A tarmog’i va foyda normasi 16 foiz bo’lgan B tarmog’i mavjud. A tarmog’i B tarmog’iga qaraganda kam rentabelli, chunki unda ishlab chiqarish chiqitlari yuqori. Mamlakatning ichki bozoriga o’z tovarlari bilan kirib keluvchi xorijiy raqobatchilarda esa ishlab chiqarish chiqimlari A tarmoqqa nisbatan past va tegishlicha foyda normasi, deylik, 16 foizdir. Xorijiy raqobatga dosh berolmagan A tarmog’i proteksionistik chora-tadbirlar belgilanishi maqsadida davlatga ta‘sir ko’rsatishi tushunarli.
Ushbu vaziyatga davlat ta‘sirining ikkita mumkin bo’lgan variantini ko’rib chiqamiz.
Birinchi variant - bojxona himoyasi mavjud emas, savdoning mutlaq erkinligi rejimi amal qiladi. Istalgan investitsiya yechimi foyda normasining eng yuqori bo’lishidan kelib chiqadi. B tarmog’i kapital qo’yilmalari uchun jozibaliroq bo’ladi. A tarmog’ida reinvestitsiya faoliyati sekinlashadi, ayni vaqtda B tarmog’i o’ziga sarmoyani jalb qila boshlaydi.
Sarmoyaning kela boshlaganidan keyin ish kuchining A tarmoqdan B tarmoqga ko’chishi yuz beradi. Erkin savdo sharoitlarida ishlab chiqarish resurslaridan samaraliroq foydalaniladi.
Mana shu narsa bozor sharoitlarida milliy iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish hisoblanadi.
A tarmoq qayta qurila olmas ekan, unda bitta yo’l qoladi, ya‘ni davlatdan importga bojxona cheklovlari joriy etilishini so’rash. Bu ikkinchi variant - bojxona himoyasi rejimi bo’ladi. Bunday rejim sharoitida savdo erkinligi birmuncha cheklanadi. Bojxona to’lovlari, kvotalar va bojxona siyosatining boshqa vositalari yordamida import tovar narxi sun‘iy ravishda oshiriladi. Bu esa A tarmog’iga, o’z navbatida mahsulotga narxlarni oshirish imkonini beradi. Natijada uning rentabelligi, aytaylik, 8 punktga oshadi, bu esa summada 16 foizni tashkil etadi. Bir xil rentabellik sarmoya va ish kuchining tarmoqlararo ko’chishi to’xtatilishini anglatadi. Shakllangan iqtisodiy tuzilmaning o’ziga xos konservatsiyasi yuz beradi.
Birmuncha ilg’or B tarmog’ining rivojlanishiga kenglik berish o’rniga davlat qoloq A tarmog’ini sun‘iy ravishda qo’llab-quvvatlaydi.
Bojning ishlab chiqarish tuzilmasiga ta‘sirining keltirilgan nazariy modeli bozor munosabatlari sharoitlarida tashqi iqtisodiy aloqalarni erkinlashtirish foydasiga yana bir dalildir. Biroq amaliyotda hammasi bunday oson emas. Erkin savdoning o’zaro foydaliligiga qaramay, xalqaro ayirboshlashni erkinlashtirilgandan ko’rilgan ijobiy samara hamkorlar o’rtasida vaqt jihatidan notekis taqsimlanadi. Dastlab bunday samarani kuchli tomon, so’ngra kuchsiz tomon oladi. Ushbu vaqtinchaliklar quyidagi holatlar natijasi hisoblanadi. Kuchli iqtisodiyotda tuzilma, odatda, ko’p darajada xalqaro mehnat taqsimoti talablariga muvofiq keladi, kuchsiz iqtisodiyotda, tabiiyki kam darajada muvofiq keladi. Mana shuning uchun ham kuchli iqtisodiyot ichki bozor himoyasi susaytirilishidan darhol foyda oladi.
Kuchsiz iqdisodiyot esa qayta qurishning muayyan davrini bosib o’tishi kerak, sarmoya va ishchi kuchining tarmoqlararo ko’chishi faollashishini, tarmoq shuningdek investitsiyalarning takror ishlab chiqarish va texnologik tuzilmalari maqbullashishini kutishi lozim, bu narsa so’zsiz ijtimoiy muammolar keskinlashishi bilan birgalikda yuz beradi.
O’tish iqtisodiyotida, odatda, milliy ishlab chiqaruvchilarning xorijiy ishlab chiqaruvchilar bilan teng huquqli raqobati uchun zarur shart-sharoitlar mavjud bo’lmaydi. Erkin bozor kuchlarining harakati mahsulot importi bilan raqobatlashuvchi milliy ishlab chiqaruvchilarning xonavayron bo’lishiga olib keladi hamda ish bilan ta‘minlanishni pasaytiradi, mahsulotni pirovard qayta ishlovchi tarmoqlarni yemiradi va bu bilan iqtisodiyotning xom-ashyoviy yo’naltirilganligini konservatsiyalaydi. Bu tarkibiy qayta qurish jarayonlarini bojxona siyosati vositalari bilan davlat tomonidan tartibga solishni taqozo etadi.
Proteksionistik chora-tadbirlar milliy sanoatning mustahkamlanishiga ko’maklashadi. Amaliyotning ko’rsatishicha mamlakatlarda proteksionistik chora-tadbirlarning vaqtincha joriy etilishi o’zini oqlashini ko’rsatadi, chunki ular tug’ilib kelayotgan o’z industriyasi tajriba to’playotgan va ishlab chiqarish chiqimlari tarifga tayanmasdan import mahsulot raqobatiga qarshi turish imkonini beruvchi darajagacha pasaygan paytda ushbu vaqt mobaynida zamonaviy sanoat mahsulotlari importini jilovlab turadi.
Jahonning yangi rivojlangan ko’pchilik mamlakatlari industrlashtirishni proteksionizmdan boshlashdi va erkin savdoga asta sekin o’tishdi. Ushbu yo’lda ular aralash savdo rejimlariga ega bo’lishdi, ya‘ni eksport qiluvchilarni eksport subsidiyalari orqali rag’batlantirish, maqsadli kreditlar, shuningdek ishlab chiqarish asbob-uskunalari va yarim tayyor mahsulotlar importining soliqlardan ozod qilinishi. Ayni bir vaqtda ular tayyor sanoat tovarlari importiga 30-70 foiz tariflar belgilashdi.
Ushbu mamlakatlar hukumatlari, shuningdek rivojlanishni jadallashtirishga maqsadli va subsidiyali kreditlarni tanlangan tarmoqlarga berish, foydaning o’sishi va ishlab chiqaruvchi sarmoya samarasi maqsadlarida depozitlar va kreditlar bo’yicha nisbatan past foiz stavkalari belgilash, importning o’rnini bosuvchi ishlab chiqarishlarni himoya qilish, amaliy tadqiqotlarga davlat investitsiyalari, eksportga yo’naltirilgan tarmoqlar va korxonalarni moliyaviy qo’llabquvvatlash va ularga alohida ustunlik berish, tashqi bozorlarni o’rganish bo’yicha tashkilotlarni rivojlantirish va eksport tovarlarni oldinga siljitish orqali muntazam ravishda aralashib turishdi. Tanlangan tovarlar bo’yicha eksport bozorlarini egallash strategiyasi sarmoyaning va ko’nikmalarning yuqori sur‘atlarda jamlanishi, resurslardan samarali foydalanish hamda mehnat unumdorligining o’sishi bilan birga qo’shib olib borildi.
Tarkibiy qayta qurishni amalga oshirish va yangi tarmoqlar rivojlanishini qo’llabquvvatlash zaruriyatidan tashqari, o’tish iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda importga doir boj tariflarini tartibga solish vositalaridan foydalanilishi maqsadga muvofiq keladigan bir qancha sabablar mavjuddir. Ulardan biri - byudjetni to’ldirish bo’yicha bojxona siyosati oldida turgan vazifadir. Davlat byudjeti daromadi manbai sifatida tarif himoyasidan foydalanish foyda keltirishi va hatto iqtisodiy siyosatning boshqa vositalariga nisbatan samaraliroq vosita bo’lishi mumkin. Aholining turmush darajasi past bo’lgan yosh, mustaqil davlat uchun hukumatning ijtimoiy ehtiyojlarni soliqlar yig’ish hisobiga ta‘minlashga qodir emasligi asosiy muammo bo’lishi mumkin. Mavritaniya kabi kambag’al mamlakat, agar yuqumli kasalliklar, qishloq xo’jalik yerlarining melioratsiyasi, boshlang’ich ta‘limni rivojlantirish, milliy mudofani mustahkamlash ustidan nazorat kabi xizmatlar hajmini ko’paytirish imkoniga ega bo’lsa, ko’proq ijtimoiy afzalliklarga ega bo’ladi. Ayni vaqtda, o’tish iqtisodiyotidagi ko’pchilik mamlakatlarning ma‘muriy resurslari daromad soliqlarini samarali yig’ishini ta‘minlash uchun yetarlicha emas, ularda umumiy soliq madaniyati past.
Ushbu mamlakatlarda amal qiluvchi soliq tizimi samaradorligi, modomiki ishlab chiqarish, iste‘mol, daromad va mulkni ishonchli belgilash va nazorat qilish imkoniyati hali yo’q ekan, ta‘minlanishi mumkin emas.
Bunday hollarda import bojlari milliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlarini himoya qilish usuligina emas, balki davlat daromadlarining g’oyatda muhim manbaiga ham aylanadi. Shu sababli ko’p jihatdan milliy daromad darajasi past bo’lgan mamlakatlar davlat byudjetining 1/4 dan 3/5 gacha qismi bojlar hisobiga ta‘minlanadi. Davlat daromadlari boj tizimiga bog’liqligining ushbu ulushi rivojlangan mamlakatlar uchun xuddi shunday ko’rsatkichdan ustundir. Garchi, yosh davlatlarning iqtisodiy siyosati amalda bayon qilingan qonuniyatdan farqlansa ham, fakt faktligicha qoladi. Ushbu mamlakatlarda tarif iqtisodiy siyosatning muqobil tadbirlariga qaraganda katta ijtimoiy afzalliklarni ta‘minlashga qodirdir.
O’tish iqtisodiyotiga yangi bojlar joriy etishning ehtimol tutilgan oqibatlariga baho berilar ekan, import qiymatining qisqarishi eksport qiymatining xuddi shu taxlit qisqarishiga olib kelishini hisobga olish zarurdir.
Eksport uchun ishlab chiqarishda import qilinadigan xom ashyo, materiallar, ehtiyot qismlar va boshqalardan foydalaniladi. Import tovarlariga va ularning o’rnini bosuvchi mahalliy tovarlarga narxlar o’sishiga olib keluvchi savdo to’siqlari eksport tovarlarining ishlab chiqarish chiqimlarini oshiradi. Misol sifatida neft importiga kvotalar joriy etilishi natijasida (1959-1973 yy.) AQShga olib kelinadigan kimyoviy mahsulotlar narxining o’sishini, shuningdek po’lat import qilinishiga cheklashlar tufayli Amerika avtomobillari narxlari o’sishi tamoyilini keltirish mumkin. Binobarin, importni cheklash Amerika tovarlarining narxga raqobatbardoshligini muayyan darajada pasaytirishga va ularni jahon bozoridan siqib chiqarishga olib keladi.
Importga cheklashlar joriy etilganda qolgan mamlakatlar javob choralari ko’rishlari mumkin. Hukumatlar hamma joyda import tomonidan raqobatdan himoyalashni talab qiluvchi ayrim tarmoqlarning bosimiga duch keladi. Agar O’zbekiston avtomobillar importiga qattiq cheklashlar joriy etar ekan, boshqa mamlakatlar hukumatlariga proteksionistik talablarga, ayniqsa respublikadan avtomobillarni eksport qilishga nisbatan, qarshi turish qiyinroq bo’lar edi. Javob choralari O’zbekistondan eksportning yanada qisqarishiga olib kelar edi.
O’tish iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda importga nisbatan cheklash siyosati uchun va unga qarshi keltirilgan dalillar o’z-o’zidan nazariy shart-sharoitlarga asoslanadi va aniq miqdoriy baho bermaydi. Aniq bir mamlakat uchun amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish maqsadida maxsus iqtisodiy tadqiqotlar zarurdir, ular asosida o’ziga xos shart-sharoitlarni va mazkur milliy xo’jalik rivojlanishi maqsadlarini hisobga oluvchi bojxona siyosatini ko’rish mumkin.
Har qanday holatda bojxona siyosatining bir konsepsiyasidan boshqasiga o’tish astasekin amalga oshirilishi kerak. Bojlar bilan himoyalangan tarmoqlarda firmalar ular pasaytirilishi to’g’risida oldindan ogohlantirilsa, u holda kapital qo’yilmalar va ish o’rinlarining qisqarishi xonavayronlikka olib kelmaydi. Asosiy sarmoyaning tabiiy eskirishi, odatdagi (bir tomonlama) kadrlar qo’nimsizligi o’z-o’zidan xorijiy raqobat ta‘siri ostida ishlab chiqarishning qisqarishiga olib kelishi mumkin. Boshqa so’z bilan aytganda, asta-sekinlik barcha tarkibiy chiqimlarni yo’qqa chiqarishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi bojxona siyosatining prinsiplari Jahon Bojxona Tashkiloti hujjatlarida qayd qilingan bojxona siyosatining xalqaro tajribasiga, O’zbekiston Resiublikasi
Prezidenti I.A. Karimov tomonidan ishlab chiqilgan O’zbekistonning tashqi va ichki siyosatining asosiy prinsiplariga asoslanadi.
Xalqaro huquq normalarining ichki davlat normalariga qaraganda ustunligini tan olish prinsipi. Bunda bojxona qonun hujjatlarida xalqaro huquq normalarining ichki davlat normalariga qaraganda ustunligini tan olishidan iboratdir (O’zbekiston Respublikasi bojxona kodeksining 4-moddasining 3-qismi). O’zbekiston jahon hamjamiyatiga qo’shilar ekan, o’z qiyofasini yo’qotmaslikka intiladi, bunda xalqaro huquqiy normalar va standartlarga rioya qilishga tayyordir. O’zbekiston Respublikasining Birlashgan Millatlar Tashkilotiga, Jahon Bojxona Tashkilotiga va boshqalarga a‘zo bo’lib kirishi O’zbekiston xalqaro hamjamiyatning ajralmas qismiga aylanganligini, bojxona ishi sohasida muhim jahon muammolarini hal qilishda faol ishtirok etish uchun katta imkoniyatlar ochilganligini anglatadi.
O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan bojxona siyosati yagonaligi prinsipi.
U joylarda turlicha bojxona siyosati o’tkazilishidan voz kechishni, O’zbekiston Respublikasining butun bojxona hududiga yagona bojxona siyosati tadbiq etilishini anglatadi.
Ikki tomonlama va ko’p tomonlama aloqalar o’rnatilishi va rivojlanishi prinsipi. Ushbu prinsip O’zbekiston Respublikasining bojxona ishi sohasida xalqaro hamkorlikda faol ishtirok etishga intilishi orqali amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasida bojxona ishi umumqabul qilingan xalqaro normalar va amaliyot bilan uyg’unlashish va birxillashish yo’nalishida rivojlanmoqda. O’zbekiston Respublikasi xalqaro tashkilotlar doirasida hamkorlik chuqurlashishi tarafdoridir.
O’z milliy davlat manfaatlari yuqoriligi sharoitida o’zaro manfaatlar va savdo yengilliklarini har tomonlama hisobga olish prinsipi.
Ayrim iqtisodiy muammolarni hal etish, mustaqil iqtisodiy siyosat o’tkazish va bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun chuqur islohotlarni amalga oshirish, iqtisodiyotning barqarorlashuvi, rivojlanish sur‘atlari muayyan darajada hozircha ijtimoiy-siyosiy vaziyatga va qo’shni mamlakatlardagi iqtisodiy vaziyatga bog’liqdir. Bojxona siyosati, agar u hamkor davlatlarning joriy manfaatlarini hisobga olsa, muayyan murosalarga borsa, o’z samaradorligini oshiradi. Biroq davlatlarning milliy xavfsizligi manfaatlari shubha ostiga qo’yilishi kerak emas.
Kamsitmaslik prinsipi. Davlat o’z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida bojxona siyosati vositalari orqali ko’pincha u yoki bu milliy bozorda cheklash choralaridan foydalanadi. Ushbu choralar kamsitmaslik shaklida amalga oshirilishi kerak, ya‘ni barcha qatnashuvchi davlatlarga nisbatan o’tkazilishi, ayrim mamlakatlarga nisbatan tanlab o’tkazilmasligi zarur.
Bir tomonlama harakatlarning qabul qilinmasligi. Milliy bozorni himoya qilish bo’yicha qarorlar ko’p tomonlama maslahatlashuvlardan keyin qabul qilinishi kerak.
Demokratizm prinsipi. Bojxona siyosatini ishlab chiqishda va uni amalga oshirishda demokratizm prinsipi bojxona ishi sohasida fuqarolarning, xo’jalik sub‘yektlarining huquqlari himoya qilinishi ta‘minlanishini taqozo etadi. Bojxona organlari ularga yuklangan vazifalarni bajarishda jamoat tartibini himoya qilish bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishiga, aholining axloqiyligi, insonning hayoti va sog’lig’i, hayvonlar va o’simliklar muhofazasi, atrof va tabiiy muhit himoyasi, tashqaridan olib kiriladigan tovarlardan milliy iste‘molchilarni himoya qilishga ko’maklashadi.