1. Deviant xulq – atvorning sotsiologik nazariyalari Deviant so‘zi

2.Deviant xulq – atvor shakllari

Deviant xulq – atvorning asosiy shakllari keng ma’noda Ya.I.Gilinskiy va V.S.Afanasev tomonidan quyidagicha ko‘rsatilgan:

1. Alkogolizm va mastlik;

2. Giyovhvandlikka ruju qo‘yish;

3. Jinoyatchilik;

4. O‘z joniga qasd qilish;

5. Fohishabozlik;

6. Besaqolbozlik¹.

Ayrim holatlarda deviant hulq – avtorga qimor o‘yinlari, ruhiy buzilishlar, shuningdek jinoiy ishlar ham kiritiladi.

Deviant hulq – atvorning barcha turdagi shakllarini umumiy ko‘rinishda uchta guruhga ajratib chiqish mumkin: xususiy deviant, delikvent va kriminal (jinoiy) hulq – atvor.

Hozirgi kunda tadqiqotchilar orasida deviant hulq – atvor masalasiga qiziqishning ortishi kuzatilmoqda. Deviant hulq-atvorning ilmiy jihatdan o‘rganilishi kriminologiya, psixopatologiya, sotsiologiya, ijtimoiy ish, pedagogika sohalarida amalga oshiriladi².

«Delinkvent xulq–atvor» tushunchasi huquqiy va ijtimoiy me’yorlarning yetarlicha darajada keng spektrda buzilishlarini ifodalab beradi. Delinkvent hulq–atvor huquqiy me’yorlarni buzish nuqtai nazaridan jinoyat kodeksi bo‘yicha jazoga tortilmaydigan holat bo‘lib, kichik bezorilik, magazindan oziq–ovqat mahsulotlarini kam miqdorda o‘g‘irlash, og‘ir tan jarohatlari yetkazmagan holatda janjallashish, aldash va hakozolardan tashkil topadi. Kriminalogiyada bu holat yoshlar ommasiga tegishli (o‘smirlik davrida) huquqbuzarlik sifatida tavsiflanadi, bu holat yoshlar orasida ayniqsa 12 yoshdan 20 yoshgacha oraliqda (ko‘proq erkak jinsida) yoshlarning qonunbuzarlik darajasi yuqoriligi va sud, ma’muriy jazolashda yuqori darajada o‘rin tutishini belgilab beradi.

BMT tomonidan keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, barcha yoshlarning 30%ga yaqin qismi qandaydir qonunga hilof hisoblangan xatti– harakatlarda ishtirok etishi kuzatiladi, shuningdek 5% qismi jiddiy tarzdagi qonunbuzarlikka yo‘l qo‘yiladi³.

A.I.Kravchenko tomonidan xususiy deviant va delinkvent hulq – atvorning o‘zaro farqlanishi quyidagicha ifodalanadi: Deviant va delikvent hulq–atvor – bu me’yoriy hulq-atvordan og‘ishning ikki shaklidir. Bunda birinchi shakl nisbatan kam ahamiyatga ega bo‘lib, ikkinchisi absolyut va sezilarlidir. Masalan bu ko‘rinishdagi guruhlashga ko‘chada bezorilik bilan shug‘ullanuvchi o‘smirlar to‘dasi navbatdagi qilmishni amalga oshirish davomida to‘daning qandaydir bir a’zosini deviatsiya sifatida ishtirok etishdan mahrum qilishi mumkin. Bu qilmishning o‘zi militsiya va ushbu ko‘chada yashovchi aholi tomonidan deviant hulq – atvor sifatida baholanadi. Shuni qayd qilib o‘tish kerakki, Kravchenko tomonidan yozilgan me’yorlarga qarshi hisoblangan va shu sababli qonun orqali ta’qib qilinuvchi barcha qilmishlar, jumladan biz kriminal deb baholovchi xatti – harakatlar ham delikvent hulq – atvor guruhiga kiritiladi.

Delinkvent hulq – atvor qilshmishlari ular bevosita qonun yo‘li bilan ta’qib qilinishiga qaraganda keng ko‘lamdagi spektrini o‘z ichiga qamrab oladi. Ushbu ko‘rinishda, hulq – atvorning ko‘plab turli xil shakllari, xatto agar hulq – atvor o‘ziga xos tarzdagi huquqiy me’yorlarga qarshi xususiyatlarga ega bo‘lmasada, ijtimoiy jazoga mahkum qilinishi yoki tahqirlanishi mumkin, bu ko‘rinishdagi hulq – atvor shakllariga misol sifatida so‘kish va haqoratlar, «ahmoqona to‘da»ga qo‘shilish, odatga aylanmagan tarzdagi mastlik holatlari kabilarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.

Deviant hulq – atvor bo‘yicha tadqiqotlarda ko‘pgina holatlarda guruh tarkibiga turli xildagi ko‘plab hulq – atvor shakllari – giyohvand moddalarni qabul qilishga ruju qo‘yishdan futbol musobaqasida bezorilik qilishgacha va xatto sehrgarlik, jodugarlik bilan shug‘ullanish kabilar ham kiritilib, bu hulq–atvor shakllariga deviantlik yoki delinkventlik yorlig‘i yopishtiriladi. Deviant sotsiologiyasi ushbu ko‘rinishda, hulq – atvorning an’anaviy kriminologiyada qonun yo‘li bilan ta’qib qilinishga qaraganda nisbatan keng ko‘lamdagi, bir jinsli bo‘lmagan kategoriyalarini tadqiqot ob’ekti sifatida qabul qiladi.

Shuningdek, kriminal hulq–atvorga nisbatan alohida to‘xtalib o‘tish talab qilinadi. Jinoyatchilikka nisbatan munosabatda umumiy qabul qilingan qarashlardan biri sifatida – bu shunchaki yomon insonlardan iboratligi, ularga nisbatan yagona munosabat – bu ularni jazolashdan iborat deb bilish bilan bog‘liq hisoblanadi. Insonlar ayrim holatlarda bir parcha non o‘g‘irlaganlik uchun aybdorni osgan, boshqa holatlarda jazo tariqasida esa o‘g‘ri tamg‘asi kuydirib bosilgan yoki qulog‘i kesib olingan. Biroq, bu ko‘rinishdagi qat’iy qattiqo‘l tartibdagi jazolashlar ish bermagan: jazo usullaridan majruhlik ortganiga qaramasdan jinoyachilik yuzlab yillar davomida avj olgan va yuqori darajada saqlanishi kuzatiladi.

Saudiya Arabistoni va boshqa ayrim musulmon mamlakatlarida o‘g‘irlik jinoyati hozirgi kunda ham aybdorning qo‘lini kesish orqali jazolanadi, ayrim boshqa turdagi qonunbuzarlik holatlari esa o‘lim jazosi bilan jazolanadi. Bunda o‘lim jazosi ommaviy tarzda amalga oshiriladi, ko‘pincha holatlarda jazo ijro etilayotganda jamiyatning barcha a’zolari ishtirok etishi ta’minlanadi. Biroq bu ko‘rinishdagi amaliyotning natijalari ham huddi o‘rta asarlar Yevropasida kuzatilgani kabi qayd qilinadi. Bu ko‘rinishdagi qishloq hayoti asosidagi musulmon jamiyatlarida, masalan qotillik darajasi juda yuqori ko‘rsatkichlarga egaligi bilan tavsiflanadi. Shuningdek, bu turdagi jamiyatlarda xatto ko‘pgina qotilliklar statistik ma’lumotlar ro‘yxatiga tushirilmaydi va ular shunchaki umumqabul qilingan urf – odatlar asosida izohlanadi. Jabr chekuvchilarning ko‘pchiligi ayollardan iborat bo‘lib, ular ko‘pgina holatlarda o‘z erlari, aka – ukalari yoki otalari tomonidan «bevafo» sifatida an’anaviy urf – odatlarga ko‘ra o‘ldirilishi qayd qilinadi, xatto ayrim holatlarda oiladan tashqarida begona erkak bilan suhbatlashish holatlari ham qattiq jazolanadi. Bunday ko‘rinishdagi jamiyatlarda jinoyat uchun zo‘ravonlik asosidagi jazo qo‘llanilishi avtoritar ijtimoiy struktura me’yorlariga mos keladi va shuningdek jamiyat ichidagi guruhlar o‘rtasidagi urf – odatlarga binoan to‘siqlar mavjudligi bilan ham izohlanadi.