1. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari haqida tushuncha

Masalan: Kuz… acchiq shamol. (O).

2000 yil. Mart (Gazetadan).

Darak gap turlariga qaraganda ko’proq qo’llaniladi. Bu hol darak gapning ifodalanishi xilma-xilligidan kelib chiqadi. Xatto butun-butun matnlar darak gap harakterida bo’ladi.

 Darak gap darak intonasiyasi bilan aytiladi. Bunda gapning birinchi qismida ohang ko’tariladi. Ikkinchi qismida esa pasayadi.

Masalan: Biz butun mashg’ulotlarda aktiv ishtirok etamiz.

Darak gapning mazmun turlari.

Darak gaplar turli mazmunni ifodalaydi va uning har bir turning o’ziga hos intonasiyasi bor.

1. Darak-habar: Yo’li   menga besh qo’ldek ravshan bo’ladi. (Yo.Sh.). Quyosh g’arbga botib, bulutlar etagini istayman. (X.O.).

2. Orzu-umid mazmuni ifodalangan darak gaplar sifatdoshning kelasi zamon formasi, - moqchi qo’shimchasi yordami bilan tuzilgan fellaprdan va mazmunan orzu-umidni anglatuvchi istamoq, orzu qilmoq, tilamoq kabi fe’llar bilan ifodalanadi.

3. Ishonch, taqdir, g’urur:  

Nomingga munosib, huddi quyoshdek, abadiy yashaysan, Mustaqil O’zbekiston!

 Qo’ldan berganga qush to’ymas, degan gapni bilasiz-ku!

O’qituvchilar ichida eng yaxshisi bizning o’qituvchimiz – deyishdi qizlar.

4. Sevinch: Ha, aytmoqchi, bu – Tursunoy-a!

Sevinch mazmuni ko’tarinki intonasiya bilan aytildi. Bu tur gaplarda ko’pincha ta’kid yuklamalari bo’lib, ular ma’noni yanada kuchaytirish uchun xizmat qiladi.

5. Taajjub: Tavba, bunday ustomonni ko’rgan emasman. (O).

1. Gumon: Bu ishimizning kelajagi yo’q shekilli.

2. Achinish, tashvish, kinoya.

a) Juda ko’p g’am chekding, bolam.

b) Hozir ushlaydilar, qo’lga tushdim. (M.G.)

c) Ey Akramjon, nafasing muncha saraton! (Ya)

Darak gaplar odatda, xabar ma’nosini ifodalaganda, o’rtacha, tinchintonasiya bilan talaffuz etiladi. Ammo darak gaplar o’z mazmunidan tashqari, sevinch, g’azab, kinoya kabi ma’nolarni ifodalaganda ularning intonasiyasi ham shunga mos bo’ladi.

 3. So’roq gaplar.

 So’zlovchiga noma’lum bo’lgan voqea-hodisa haqidahi so’roqni bildirgan gap so’roq gap deyiladi. Bunday gap o’ziga hos innovasiya bilan aytiladi.

         Masalan: Kel, ko’zim, nima ishing bor?. (O).

So’roq gaplarda suhbatdoshni o’z fikrini anglatishga yoki ifodalanayotgan fikrga bo’lgan munosabatini bildirishga chaqiriladi.

So’roq gaplar quyidagi vositalar yordami bilan tuziladi:

1. So’roq yuklamalari: - mi, - chi, a (ya), ba’zan-da, ku.

         Masalan: Nazira, shahar aylangani chiqamizmi? – Men imtihonga tayyorgarlik ko’rayapman. – Sen-chi? Demak, olg’a, g’arb tomonga ekan-da? – mi, - chi yuklamalari vositasida hosil bo’lgan so’roq gaplarda intonasiya kuchli bo’lmaydi. – da, - a,- ya,-ku yuklamalari yordamida tuzilgan so’roq gaplarda intonasiyaning roli katta bo’ladi.

2. So’roq olmoshlari-kim?, - nima?, - qanday?, - qanaqa?, -qaysi?, -necha?, nechanchi?, kabilar.

Shaxs va narsalar haqida kim, nima, predmetining belgi qancha, necha, harakat-holatning bajarilishi yoki pretning bajarilishi yoki pretningmavjudlik o’rni, payti, holati, sababi maqsadini aniqlash uchun qaerda, qachon, qanday qilib, nechuk, nima uchun, nima sababdan, nima maqsadda kabi olmoshlar xizmat qiladi.

         Masalan: Uy vazifasini kim bajarmadi?

G’ulom aka, o’sha vaqtlarda qancha xosil olar edingiz? (A.K.). Xey yigitlar, bugun nima uchun bunchalik sust ko’rinayapsiz?

3. Nahot, nahotki kabi yuklamalar yordamida: Nahotki bugun yomg’ir yog’sa?

Bunday vositalar bilan hosil qilingan so’roq gaplarda taajjub, shubha ottenkalar ham ifodalanadi.

4. So’roq intonasiyasi katta rol o’ynaydi.