1. Gerontologiya haqida umumiy tushuncha Keksa aholining demografik yuki

BMT malumotiga qaraganda. 1990-yilda aholini qarish jarayoni bo'yicha davlatlar quyidagicha taqsimlangan:
• 61 davlat (1.200 mln.kishi) aholisi qari davlatlar hisoblangan;
• 58 davlat (2700 mln. aholi) qarilik bo'sag'asida;
• 73 davlat (980 mln.aholi) demografik yosh;
• 23 davlatdan esa aholi qarishi bo‘yicha m aium ot bolm agan. Hozirgi davTga kelib esa demografik qari davlatlar soni kopayganligi tabiiy.
Dunyo davlatlaridan qifalar bo‘yicha Osiyoda Armaniston, Kipr, Gretsiya. lsroil, Li van. Qozoglston. Xitoy, Koreya. Yaponiya, Tayvan davlatlarida. Afrikadagi Yashil Burun, Seyshel orollari davlatlari aholisining yarmidan ko‘progi demografik qarish muammosini boshidan kcchinnoqda. Binobarin. bu muammo Yevropa davlatlarida allaqachonlar qator sotsial-iqtisodiy oqibatlami keltirib chiqarish darajasiga yetgan. Ammo Osiyo davlatlari ichida ham aholi qarishi davlat darajasidagi muammoga aylangan davlatlar mavjud. Bularga yuqorida ta'kidlaganidck, Yaponiya. Xitoy davlatlarini yaqqol misol qilib keltirish mumkin. Jumladan, Xitoy dunyoda aholi soni bo*yicha eng yirik davlat siinaladi, uning aholisi 1.3 mlrd kisliidan ham ko‘proq.
Amerika Qo‘shma Shtatlari 300 milliondan ortiq aholisi bilan Xitoy va Hindistondan keyingi uchinchi davlatdir. Xitoyning yer maydoni Amerika Qo‘shma Shtatlaridan salgina kichikroqdir (Xitoy maydoni 9.6 million kv. km, AQSHniki esa 9,8 kv.km ). ammo aholisi AQSHdan 4,4 barobardan ortiqroqdir. Bu yerda Xitoy va Amerika Qo‘shma ShtatJarida keksa va uzoq umr ko'ruvchilar ham katta qiziqish uyg‘otadi. Ulami hisoblashda AQSH aholi ro'yxati byurosi ma’lumotlaridan namuna olishmiz mumkin, 60 va undan katialar kcksalar, 80 va undan kattalar esa eng qarilar hisoblanadi.
Butun dunyo bo'ylab 2000-yil 606 milliondan ortiq keksalar va 69 milliondan ortiq eng qarilar mavjudligi qayd etilgan. 2000-yil dunyodagi barcha keksalaming 21 foizi (yoki deyarli 129 milliondan ortig‘i) Xitoyda yashagan. AQSH bilan solishtirsak 7,6 foiz (yoki deyarli 46 million) bu yerda yashagan2. Agar 2000-yilgi Xitoydagi barcha keksa insonlami bir mamlakat sifatida qaralsa, u dunyodagi aholi soni bo'yicha sakkizinchi mamlakat, ya’ni Xitoy, Hindiston, AQSH, lndoneziya, Braziliya, Rossiya va Pokistondan keyingi davlat bo‘lar edi (United Nations. 2003). Dunyodagi barcha 69 million eng qarilaming 16 foizi 2000-yil Xitoyda yashagan, AQSH bilan solishiirganda u 13,1 foizni tashkil etgan
Prognozlarga ko‘ra 2020-yilda dunyoda 1 mlrd.dan ko'proq kcksa kishilar mavjud bolsada, ulaming aksariyati. ya'ni chorak qismi (240 mln.) Xitoyga va 7 foizdan ko‘prog'i AQSHga to'g'ri keladi. 2020-yilda taxminlarga ko'ra 137 million uzoq umr ko'ruvchilar mavjud bo‘lib, ularning L7 foizi Xitoyda va 9 foizi AQSHda yashaydilar. Yangi asming o'rtalariga kelib (2050-yil) prognoz qilinayotgan yer yuzidagi 9,4 milliard kishidan deyarli 2 mlrd. keksalarni tashkil qiladi. Uning 424 millioni (21 foizdan ortig'i) Xitoyda va deyarli 100 millioni (5 foiz) Amerika Qo'shma Shtatlarida istiqomat qilishlari kutilmoqda. Prognoz qilinayotgan 424 millionni tashkil etayotgan keksa kishilaming miqdori juda katta. 2050-yilda Xitoyda mavjud boiishi prognoz qilinayotgan keksa kishilaming miqdori 2000-yilda dunyoda mavjud boigan (591 million) keksalarda bor yo‘g‘i 167 millionga kamroq boladi.
Dunyo bo'yicha 2050-yilga aholi prognozlariga ko‘ra 399 mil Honda n ortiq uzoq umr ko‘ruvchi erkaklarning 23 foizi Xitoy va 7 foizdan ortigl Amerika Qo\shma Shlatlariga tokg ‘ri keladi. 2000-yilda Yer sharida mavjud boigan 68,2 million uzoq umr ko'ruvchilarga nisbatan 2050-yilda Xitoyda 1,4 barobar ko'proq, ya'ni 92.5 million uzoq umr ko‘ruvchilar yashashi taxmin qilinmoqda. Agar aholi oltasida Lugilish darajasi yuqori bolganida, katta miqdordagi keksa kishilaming aholi tarkibida mavjud boiishi muammo bolm as edi. Aholi tarkibida keksalarning yoshlarga nisbatan yuqori boiishi bu albatta turli xil iqtisodiy.ijtimoiy va ularga bogliq muammolaming paydo bolishiga olib keladi. Xitoy va AQSHda yaqin yillar ichida aholi qarishining boshqa muammolariga qanehalik bogliqligini vaqtning o‘zi ko‘rsatadi.
0‘zbekistonda 2017-yil l-yanvarda aholining umumiy soni 32,5 milliondan oshdf. Agar respublika aholisining yosh tarkibi bo'yicha tahlil etilsa. hozir (2017-yil) 0 ‘zbekistonda 0-14 yoshli aholi jami aholining 28,0 foizini, 15-64 yoshli aholi-68,0 foizni, 65 yosh va undan katta yoshdagi aholi 4.0 foizni tashkil etmoqda. Dcmak, qarish shkalasi bo‘yicha O'zbekiston jahondagi aholisi “yosh'1 davlatlar qatoriga kiradi. Shunday bolsada. respublikada qariyalar soni bir muneha oshib bormoqda. Bu hoi esa o‘z navbatida, 0 ‘zbekistonda ham qariyalaming ijtimoiy-demografik guruh sifatidagi mavqei oshib borishini hamda ularga alohida ijtimoiy-iqtisodiy e'tibor lozimligini taqozo etadi. E’tiborga molik jihati shundaki, 0 ‘zbckistonda mehnat yoshi erkaklar uchun 16-59 yosh. ayollar uchun esa 16-54 yosh ctib belgilangan. Mehnat yoshidan yuqori. ya'ni 55 yosh va undan katta ayollar, 60 yosh va undan katta erkaklar soni 1991-2017-yillarda 20,7 foizga oshdi. Ko‘pchilik Markaziy Osiyo davlatlari qatori 0 ‘zbekiston ham aholisi nisbatan yosh davlatlar guruhiga kiradi.
0‘zbekistonda keyingi yillarda aholisining yosh tarkibi birmuncha o‘zgargan. Jami aholi tarkibida bolalar salmoglning keskin kamayib borishi kuzatilmoqda. 1991-2002-yillarda 0 ‘zbekistonda bolalar salmog4.4 foizga qisqargan. Bu hoi birinchi navbatda, respublikada tug‘ilishning keskin kamayishi bilan bogMiqdir. 1991 -yilda 0 O‘zbekistonda tugllishning umumiy koeffitsienti 34.5 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2001 -yilda bu ko'rsatkieh 20.4 % ni tashkil etdi.
Tug'ilish qisqa davr ichida deyarli 14 %o ga kamaydi. M alum ki, 1985-1990-yillarga qadar 0 ‘zbekistonda tugllish yuqori darajada boigan. Ana shu davrda tug‘ilgan ko‘plab bolalar 1995-yildan boshlab mehnat yoshiga qadam qo‘ygan. Natijada, jam i aholi tarkibida rnehnat yoshidagi aholi salmog‘i ortib bormoqda. Shu sababli aholi tarkibida qariyalar salmog‘i biroz kamaygan. Mehnat yoshidagi aholi salmog‘ining ortib borishi respublikada 2005-2010-yillarga qadar davom etishi mumkin. Keyinchalik esa aholi tarkibida qariyalar salmog'i oshib borishi ehtimoli bor.
O‘zbekistonda nafaqa yoshiga yetganlar ham o‘z xohishlari bilan, salomatliklari yo’l qo'ysa, ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashishlari mumkin. Hozirgi kunda respublikamiz iqlisodiyoiida band aholining ma’him qismini nafaqa yoshidagi aholi tashkil etmoqda. O‘zbekiston davlati nafaqa yoshidagi ahotiga, qariyalarga alohida e’tibor bilan qaraydi. 2002-yilni ‘’Qariyalarni qadrlash yili” deb e’lon qilinishi ham so‘zimizni isbotlaydi. Qariyalarni e'zozlash. ularga g'amxo’rlik ko'rsatish bolyicha respublikada juda ko‘p choratadbirlar amaLga oshirilmoqda. Respublikada qariyalar va nogironlar uchun maxsus g‘amxo’rlikuylari mavjud. Hozirgi kunga kelib bunday muassasalar soni respublikamizda 29taga yetgan va ularda 6 mingga yaqin qariyalarga g*amxo‘rlik qilinmoqda. Bu raqamlarni aytib faxrlanish albatta milliy urf odatlar qadrlanadigan, qariyalarni e’zozlash zarurligi alohida uqtirilib tarbiyalanadigan o'zbek oilalari uchun achinarli holdir. Ammo ming afsuslar bo‘lsinki, demografik jarayonlardagi oxirgi 30 yilga yaqin vaqt ichidagi o’zgarishlar. aholi yosh tarkibida qariyalaming ulushi ortishiga olib kelmoqda va bu hali uzoq davom etadi.
Xulosa:
Qadriyatlar qadrlanadigan yurtda bugungi yoshlar tarbiyasiga alohida e'tibor kuchaytirilmas ekan qariyalar uyi yoki boshqacha aytganda g‘amxo‘rlik uylariga ehtiyoj talab ortib boraveradi. Shu o ‘rinda keltirish joizki, qariyalar miqdorining ko'payib borishi, nafaqat g‘amxorlik uylarini ko'paytirishni, balki qariyalar bilan ishlovchi alohida mutaxassislarni (tibbiyot, ijtimoiy, pensiya ta'minoti v.h.) tayyorlashni, Gerontologiya sohasida tadqiqotlarni ko‘paytirish va ularni qo'llab-quvvatlashni taqozo etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. S. A. Filatova, L. P. Bezdenejnaya, L. S. Andreeva «Gerontolodiya» Rostov – na – Donu 2009.
2. Perfileva G. M. "Pojiloy pasient" M: Moskva - 2003
3. Umarova T.Yu, Qayumova I. A., Ibragimova M. K. -"Hamshiralik ishi" Toshkent 2003y.
4. Rajabova G. "Gerontologiya" Toshkent 2002 y
5. Turchina J. Ye., Myagkova Ye. G. "Sestrinskoe delo v geriatrii" Rostov - na - Donu 2006 y.
6. Chebotarev D.F. -"Geriatriya". М: Moskva 1988y.
7. Chebotarev D. F. - "Rukovodstvo po gerontologii." М: Moskva.-1978y.
8. Krasnov A. F.-"Sestrinskoe delo" Moskva - 2000g. (I - II tom).