1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
85
 

Prokurorluq qanunda nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada:
 
-  cinayət işi başlayır və ibtidai istintaq aparır; 
-  ibtidai istintaqa prosessual rəhbərlik edir və qanunlara riayət edilməsini 
təmin edir; 
-  təhqiqat və əməliyyat-axtarış orqanlarının fəaliyyətində qanunların icra 
və tətbiq olunmasına nəzarət edir; 
-  məhkəmədə  iddia  qaldırır  (ərizə  verir),  mülki  və  iqtisadi  mübahisələrə 
dair işlərə baxılmasında iddiaçı kimi iştirak edir; 
-  məhkəmədə cinayət işlərinə baxılmasında tərəf kimi iştirak edir, dövlət 
ittihamını müdafiə edir; 
-  məhkəmə qərarlarından protest verir; 
-  məhkəmələr  tərəfindən  təyin  edilmiş  cəzaların  məqsədinə  nail 
olunmasında iştirak edir. 
«Prokurorluq  haqqında»  qanunun  5-ci  maddəsinə  görə,  prokurorluğun 
fəaliyyətinin  əsas  prinsipləri  aşağıdakılardır:  qanunçuluq;  hər  kəsin  qanun 
qarşısında  hüquq  bərabərliyi;  fiziki  şəxslərin  hüquq  və  azadlıqlarına,  hüquqi 
şəxslərin hüquqlarına əməl və hörmət edilməsi; obyektivlik, qərəzsizlik və faktlara 
əsaslanma;  vahidlik  və  mərkəzləşdirmə,  ərazi  və  ixtisaslaşdırılmış  prokurorların 
Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroruna tabe olması; siyasi bitərəflik.
 
Azərbaycan  Respublikası  Prokurorluğu  qanunvericiliklə  müəyyən  edilmiş 
qaydada xarici ölkələrin müvafiq orqanları və beynəlxalq təşkilatlarla əlaqə yaradır 
və  öz  səlahiyyətləri  çərçivəsində  Azərbaycan  Respublikasının  tərəfdar  çıxdığı 
beynəlxalq  müqavilələrdən  irəli  gələn  məsələlərin  həllində  iştirak  edir.  Hər  hansı 
şəxs  tərəfindən,  hər  hansı  səbəbdən  bilavasitə,  yaxud  dolayı  yolla  prokurorluğun 
qanuni  fəaliyyətinə  məhdudiyyət  qoyulması,  təsir,  hədə,  qanunsuz  müdaxilə 
edilməsi,  habelə  prokurorluğa  hörmətsizlik  göstərilməsi  yolverilməzdir  və 
Azərbaycan  Respublikasının  qanunvericiliyi  ilə  nəzərdə  tutulmuş  məsuliyyətə 
səbəb olur.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                  TƏKRAR ÜÇÜN SUALLAR
 
 
 
1)  Dünya parlamentarizminin tarixi haqqında nə bilirsiniz? 
2)  Azərbaycan parlamentarizminin hansı xüsusiyyətlərini söyləyə bilərsiniz? 
3)  Dövlət orqanları sistemində Milli Məclisin nə kimi yeri vardır? 
4)  Milli Məclisin hakimiyyətin digər qolları ilə qarşılıqlı əlaqəsi özünü nədə 
göstərir? 
5)  Milli Məclis öz fəaliyyətində hansı prinsipləri rəhbər tutur? 
6)  Milli Məclisin Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş səlahiyyətləri nədən ibarətdir? 
KitabYurdu.az 
86
 

7)  Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin hansı daimi komissiyaları vardır? 
8)  Qanuna görə deputatlar hansı səlahiyyətlərə malikdirlər? 
9)  Milli Məclisin deputatı hansı hallarda mandatdan məhrum edilir? 
10) Respublika qanunvericiliyində deputatın hansı hüquq və vəzifələri təsbit 
olunmuşdur? 
11) Qanunvericilik prosesinin mərhələləri haqqında danışın. 
12)  Azərbaycan  Respublikasında  prezidentlik  institutu  nə  vaxt  təsis  edilmişdir? 
Prezidentlik institutunun inkişafı haqqında danışın. 
13) Dövlət orqanları sistemində respublika Prezidenti nə kimi yer tutur? 
14) Azərbaycan Respublikası Prezidenti hansı səlahiyyətlərə malikdir? 
15) Hansı şəxslər Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilə bilməz? 
16)  Azərbaycan Respublikası Prezidentinin seçilməsi qaydaları nədən ibarətdir? 
17)  Prezidentin səlahiyyətlərinin vaxtından əvvəl xitamı hansı hallarda baş verir? 
18)  Respublikamızda  məhkəmə  hakimiyyəti  hansı  spesifik  əlamətlərlə  digər 
hakimiyyət qollarından fərqlənir? 
19)  Məhkəmə hakimiyyətinin rolu nədən ibarətdir? 
20) Ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsinin əsas prinsip və şərtləri haqqında 
danışın. 
21) Azərbaycan Respublikasının məhkəmə sisteminə hansı məhkəmələr daxildir? 
22) Respublikamızda hakimlərin hüquqi statusu necə müəyyən olunur? 
23) Andlı iclasçılar institutunun anlayışını verin. 
24) Mühakimə üsulunun hansı formaları vardır? 
25)  Məhkəmə hakimiyyəti sistemində prokurorluq orqanlarının yerini açıqlayın. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mövzu 5
. MÜLKİ HÜQUQUN  PREDMETİ VƏ MÜLKİ  
                     HÜQUQ MÜNASİBƏTLƏRİ 
 
P L A N 
1. Mülki hüququn anlayışı və sistemi. Mülki qanunvericilik. 
2. Mülki hüquq münasibətlərinin anlayışı, növləri və məzmunu. 
3. Mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri və obyektləri. 
4. Əqdlər. 
KitabYurdu.az 
87
 

5. İddia müddəti.
 
1. Mülki hüququn anlayışı və sistemi. Mülki 
qanunvericilik. 
Mülki hüququn anlayışı və sistemi. Mülki hüquq - milli hüququn mühüm 
bir sahəsi olub, əmtəə-pul və digər əmlak münasibətlərini, habelə bunlarla əlaqədar 
olan şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzim edir. Bu münasibətlər mülki-hüquqi 
tənzimetmənin predmetini təşkil edir.
 
Mülki  hüququn  tətbiqi  sferası  çox  genişdir.  O,  yalnız  əmtəə-pul 
münasibətlərini deyil, həm də mülkiyyət münasibətlərini, dövriyyə iştirakçılarının 
alqı-satqı, əmlak kirayəsi, borc, podrat, habelə komissiya, tapşırıq, saxlama və s. bu 
kimi  müqavilə  münasibətlərini  nizama  salır.  Bura,  həmçinin,  vurulmuş  zərərin 
əvəzinin  ödənilməsi,  əsassız  varlanma  nəticəsində  əldə  edilənlərin  qaytarılması, 
əqli  mülkiyyət,  vərəsəliklə  bağlı  münasibətlər  də  aiddir.  Bütün  bunlar  indiki 
dövrdə  -  bazar  iqtisadiyyatına  keçid  dövründə  mülki  hüququn  rolunun  daha  da 
artmasına səbəb olur.
 
Göstərilən  ictimai  münasibətlərin  mülki-hüquqi  tənziminin  özünəməxsus 
metodu  var.  Hüquq  nəzəriyyəsindən  məlum  olduğu  kimi  hüququn  ictimai 
münasibətlərə  təsiri  üsulları  və  vasitələri  hüquqi  tənzimetmənin  metodu  adlanır. 
Bu  və  ya  digər  hüquq  sahəsinin  metodu  həmin  sahə  ilə  tənzimlənən  ictimai 
münasibətlərin  xarakterindən,  cəmiyyətdəki  sosial-iqtisadi  və  siyasi  vəziyyətdən, 
müvafiq  ictimai  münasibətlərin  iştirakçılarının  vəziyyətindən  asılıdır.  Hüquqi 
tənzimləmə məqsədlərinə uyğun olaraq subyektlərin lazımi davranışını təmin edən 
bu vasitələrin məcmusu bu və ya başqa hüquq sahəsinin metodunu səciyyələndirir. 
Mülki  hüququn  metodu  -  ictimai  münasibətləri  mülki-hüquqi  tənzimetmə 
metodudur.
 
İctimai  münasibətləri  mülki-hüquqi  tənzimetmə  metodu  dedikdə,  mülki 
münasibətləri  tənzim  edən  normalarda  nəzərdə  tutulan  forma,  üsul  və  fəndlərin 
məcmusu başa düşülür. Mülki hüququn (predmeti də daxil olmaqla) digər hüquq 
sahələrindən  fərqləndirilməsi  məhz  bu  metodun  aşağıdakı  xüsusiyyətləri  ilə 
səciyyələnir:
 
1)  Tərəflərin bərabərliyi; 
2)  Tərəflərin münasibətin məzmununu müəyyən edən sərbəstliyi 
(dispozitivliyi); 
3)  Tərəflərin təşəbbüskarlığı; 
4)  Münasibətlərin bir qayda olaraq iddia qaydasında müdafiəsi; 
5)  Tərəflərin əmlak məsuliyyəti. 
Subyektlərin  hüquq  bərabərliyinə  əsaslanan,  əmlak  və  şəxsi  qeyri-əmlak 
münasibətlərini  tənzim  edən  mülki  hüquq  normaları  nizamsız  vəziyyətdə  deyil, 
müəyyən  sistemdə  düzülmüşlər.  Mülki  hüquq  institutlarının  müəyyən  məntiqi 
ardıcıllıqla  düzülüşünə  mülki  hüququn  sistemi  deyilir.  Mülki  hüquq  institutu 
dedikdə  isə,  eyni  cinsli  münasibətləri  tənzim  edən  hüquq  normalarının  məcmusu 
başa düşülür. Məsələn, mülkiyyət münasibətlərini tənzim edən hüquq normalarının 
məcmusu mülkiyyət hüququ institutu adlanır.
 
Mülki  hüququn  sistemi  obyektiv  surətdə  formalaşmışdır  və  mülki  hüququn 
predmetinə  daxil  olan  ictimai  münasibətlərin  spesifik  xüsusiyyətlərinə  əsaslanır. 
Digər  müstəqil  hüquq  sahələri  kimi  mülki  hüququn  sistemi  də  iki  hissədən  - 
ümumi  və  xüsusi  hissələrdən  ibarətdir.  Mülki  hüququn  predmetinə  daxil  olan 
KitabYurdu.az 
88
 

saysız-hesabsız  ictimai  münasibətlərin  ümumi  xüsusiyyətləri  onların  hüquqi 
tənzimləmə vahidliyini, bu münasibətlərin konkret növlərinin spesifik əlamətləri isə 
onların hüquqi tənzimləmə differensasiyasını qabaqcadan müəyyən edir.
 
Ümumi hissəyə elə normalar və müddəalar daxildir ki, onlar ümumi xarakter 
daşıyır və bütün hüquq institutları, yaxud onların çoxuna eyni dərəcədə tətbiq edilir. 
Buraya  mülki  hüququn  predmetini,  vəzifələrini,  onun  əsas  prinsiplərini,  mülki 
hüquq  üzrə  hüquq  münasibətlərini  müəyyən  edən  bölmələr,  habelə  şəxslər  (fiziki 
və  hüquqi),  əşya  hüququ,  o  cümlədən  mülkiyyət  hüququ,  əqdlər,  müddətlər  və 
öhdəliklər  haqqında  ümumi  müddəalar  daxildir.  Mülki  hüququn  ümumi  hissəsinin 
normaları sayəsində fiziki və hüquqi şəxslər arasında, habelə onların öz aralarında, 
fəaliyyətin  bütün  sahələrində  -  sənaye,  nəqliyyat,  tikinti,  ticarət,  məişət,  kənd 
təsərrüfatı,  sahibkarlıq,  əqli  fəaliyyət  və  digər  sahələrdə  əmlak  münasibətlərinin 
eyni cür tənzimlənməsi həyata keçirilir.
 
Mülki  hüquqla  tənzim  olunan  ictimai  münasibətlərin  ayrı-ayrı  növlərini  və 
qruplarını nizama salan normalar mülki hüququn xüsusi hissəsini təşkil edir. Xüsusi 
hissə özündə məzmunca müxtəlif mülki hüquq normalarını birləşdirir. Bu normalar 
mülki  hüquq  institutlarında  qruplaşdırılır.  Mülki  hüquq  institutu  özündə  müəyyən 
növ ictimai münasibətlərin yalnız bir hissəsini tənzim edən normaları birləşdirir.
 
Xüsusi hissəyə müqavilələrdən əmələ gələn öhdəliklər - alqı-satqı, dəyişmə, 
bağışlama,  əmlak  kirayəsi,  icarə,  borc,  lizinq,  podrat,  tapşırıq,  və  s.;  qanundan 
əmələ gələn öhdəliklər - özgə işlərini tapşırıqsız aparma, əsassız varlanma; mülki 
hüquq  pozuntularından  (deliktlərdən)  əmələ  gələn  öhdəliklər,  habelə  vərəsəlik 
hüququnu  müəyyən  edən  bölmələr  daxildir.  Bura,  həmçinin,  yaradıcılıq 
fəaliyyətinin  nəticələrinə  olan  hüquqlar  -  müəlliflik  hüququ,  kəşf  hüququ,  ixtira, 
səmərələşdirmə  təkliflərinə  və  sənaye  nümunələrinə  olan  hüquqları  əks  etdirən 
normalar aiddir.
 
Beləliklə,  mülki  hüquq  normalarının  sistem  halında  qruplaşmasının,  nəinki 
nəzəri, həm də hüquqyaradıcı  və hüquqtətbiqedici orqanlar üçün mühüm praktiki 
əhəmiyyəti vardır. Məzmunu mülki hüquq normalarından ibarət olan yeni normativ 
aktların  qəbul  edilməsi  zamanı  onların  mövcud  olan  hüquq  normalarına 
uyğunluğunu  müəyyənləşdirmək  lazımdır.  Mülki  hüquq  normalarının  müəyyən 
sistemdə  qruplaşması  bu  işi  xeyli  asanlaşdırır.  Əks-təqdirdə,  mülki  hüquq 
normalarının  nizamsız  vəziyyətdə  olması  qəbul  edilən  qanunların  onlara 
uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsində olduqca çətinliklər yaradardı. Mülki hüquq 
normalarının  müəyyən  meyarlara  görə  sistemləşdirilməsi  bu  normaların  konkret 
hadisələrə uyğun olaraq axtarılıb-tapılması və tətbiq edilməsini xeyli asanlaşdırır.
 
Mülki  qanunvericilik  (mülki  hüququn  mənbələri).  Mülki  hüquq 
normalarının,  vahidliyi  və  differensasiyası  nəzərə  alınmaqla  qruplaşdırılması  öz 
ifadəsini mülki hüququn mənbələri hesab edilən müxtəlif hüquqi normativ aktlarda 
tapır. Özündə əmlak və şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzim edən, mülki hüquq 
normalarmı əks etdirən aktların məcmusuna mülki qanunvericilik deyilir.
 
Mülki Məcəllənin 2-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının mülki 
qanunvericiliyi  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasına  əsaslanır  və  bu 
Məcəllədən,  digər  qanunlardan  və  onların  əsasında  qəbul  edilən,  mülki  hüquq 
normalarını müəyyənləşdirən başqa normativ-hüquqi aktlardan ibarətdir. 
 
Mülki  qanunvericilik  mülki  hüquq  münasibətləri  subyektlərinin  hüquqi 
vəziyyətini,  mülkiyyət  hüququnun  və  başqa  əmlak  hüquqlarının  əmələ  gəlməsi 
əsaslarını  və  həyata  keçirilməsi  qaydasını  müəyyənləşdirir,  müqavilə  və  digər 
KitabYurdu.az 
89
 

öhdəlik  münasibətlərini,  habelə  sair  əmlak  münasibətlərini  və  onlarla  bağlı  olan 
şəxsi  qeyri-əmlak  münasibətlərini  tənzimləyir.  Ailə,  əmək  münasibətləri,  təbii 
ehtiyatlardan  istifadə,  ətraf  mühitin  mühafizəsi,  müəlliflik  hüququ  və  əlaqəli 
hüquqlar  ilə  bağlı  münasibətlər,  əgər  ailə,  əmlak,  torpaq,  təbiəti  mühafizə, 
müəlliflik və digər xüsusi qanunvericilikdə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, mülki 
qanunvericilik və başqa hüquqi aktlar ilə tənzimlənir.
 
Mülki  hüququn  mənbələri  içərisində  ən  mühüm  və  əsas  yeri  Azərbaycan 
Respublikasının 12 noyabr 1995-ci il Konstitusiyası tutur. Konstitusiyada mülkiyyət 
və  onun  formaları,  vətəndaşların  mülkiyyət  və  əqli  mülkiyyət  hüququ,  şəxsi  və 
mənzil toxunulmazlığı, sağlamlığın qorunması, şərəf  və  ləyaqətin müdafiəsi, azad 
sahibkarlıq,  zərərin  ödənilməsini  tələb  etmək  və  s.  hüquqları,  həmçinin,  onların 
həyata keçirilməsi təminatlarını müəyyən edən məsələlər öz əksini tapmışdır.
 
Konstitusiyadan  sonra  mülki  hüququn  mənbələri  içərisində  Azərbaycan 
Respublikasının  2000-ci  il  sentyabrın  1-dən  qüvvəyə  minmiş  Mülki  Məcəlləsi 
başlıca yer tutur. 74 fəsildən və 1325 maddədən ibarət olan bu Məcəllənin ümumi 
hissəsində  (1-566-cı  maddələr)  mülki  hüququn  ümumi  və  prinsipial  müddəaları 
təsbit  olunmuş,  xüsusi  hissədə  (567-1325-ci  maddələr)  isə  öhdəlik  hüququnun 
bütün növləri müvafiq ardıcıllıqla verilmiş, vərəsəlik hüququnun ümumi və xüsusi 
hissəsini tənzim edən normalar sistemləşdirilmişdir.
 
Vəzifələri  mülki  hüquq  subyektlərinin  əmlak  və  şəxsi  qeyri-əmlak 
münasibətlərini  tənzimləməkdən,  onların  hüquqlarını  və  qanuni  mənafelərini 
müdafİə  etməkdən,  fiziki  şəxslərin  şərəfini,  ləyaqətini,  işgüzar  nüfuzunu,  şəxsi 
həyatının  və  şəxsi  toxunulmazlığının  müdafiəsi  hüququnu  qorumaqdan,  mülki 
dövriyyəni  təmin  etmək,  sahibkarlıq  fəaliyyətini  dəstəkləmək  və  sərbəst  bazar 
iqtisadiyyatının  inkişafına  şərait  yaratmaqdan  ibarət  olan  bu  Məcəllənin  əsas 
məqsədi  üçüncü  şəxslərin  hüquqlarına  xələl  gətirmədən  mülki  dövriyyənin 
azadlığını onun iştirakçılarının bərabərliyi əsasında təmin etməkdir.
 
Mülki  hüququn  mənbələrinə  həm  də  Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər 
Kabinetinin  qərar  və  sərəncamları  da  daxildir.  Lakin  Nazirlər  Kabinetinin  qəbul 
etdiyi bütün aktlar deyil, yalnız mülki münasibətlər sahəsində qəbul etdiyi qərar və 
sərəncamlar  mülki  hüququn  mənbəyini  təşkil  edir.  Bu  aktlarla  əsasən,  təşkilatlar 
arasındakı  əmlak  münasibətləri  nizama  salınır.  Bundan  başqa,  digər  dövlət 
orqanlarının  verdiyi  aktlar  da  mülki  hüququn  mənbəyi  sayılır  və  mülki 
münasibətləri  nizama  salır.  Məsələn,  Milli  Bankın  instruksiyası  ilə  kredit  və 
hesablaşma  münasibətləri,  Nəqliyyat  Nazirliyinin  qaydaları  və  başqa  aktları  ilə 
sərnişinlərin və yüklərin daşınması və s. münasibətlər nizama salınır.
 
Mülki  hüquq  normaları,  həmçinin,  yerli  icra  hakimiyyəti  və  bələdiyyə 
orqanlarının qərarlarında öz əksini tapır.
 
Azərbaycan  Respublikasının  bütün  qanunları  kimi  mülki  qanunlar  da  dərc 
edildiyi  gündən  qüvvəyə  minir  (əgər  qanunda  başqa  müddət  göstərilməyibsə). 
Mülki qanunların geriyə qüvvəsi yoxdur, yəni mülki qanunlar ondan əvvəl yaranan 
münasibətlərə  tətbiq  edilmir.  Mülki  Məcəllənin  7-ci  maddəsinə  əsasən,  qanunla 
birbaşa  nəzərdə  tutulmuş  hallarda  mülki  qanunvericiliyin  geriyə  qüvvəsi ola bilər. 
Mülki  hüquq  subyektlərinə  ziyan  vurarsa  və  ya  onların  vəziyyətini  pisləşdirərsə, 
mülki qanunvericiliyin geriyə qüvvəsi ola bilməz. Mülki hüquq normaları, onların 
ləğv olunması və ya qanun qaydasında dəyişdirilməsi ilə öz qüvvəsini itirir. 
Azərbaycan  Respublikasının  mülki  qanunları  respublikanın  bütün  ərazisində 
qüvvədədir.  Mülki  qanunvericilikdə  nəzərdə  tutulan  hüquqlar  Azərbaycan 
KitabYurdu.az 
90
 

Respublikasının  bütün  ərazisində  maneəsiz  həyata  keçirilə  bilər  və  hökmən 
mühafizə edilməlidir. 
Mülki  qanunvericilik  Azərbaycan  Respublikasının  ərazisində  fəaliyyət 
göstərən bütün fiziki və hüququ şəxslər üçün qüvvədədir. Mülki qanunvericiliklə 
müəyyənləşdirilmiş  qaydalar,  əgər  qanunda  ayrı  hal  nəzərdə  tutulmayıbsa, 
əcnəbilərin, vətəndaşlığı olmayan şəxslərin və xarici hüquqi şəxslərin iştirak etdiyi 
münasibətlərə  də  tətbiq  olunur.  Xarici  vətəndaşların  və  hüquqi  şəxslərin 
Azərbaycan  Respublikası  ərazisindəki  hüquqi  vəziyyətinin  müəyyən  edilməsində 
beynəlxalq müqavilələrin böyük əhəmiyyəti var.
 
Məhkəmələr  tərəfindən  qəbul  edilən  aktlar  heç  bir  hüquq  norması 
yaratmadığı,  dəyişdirmədiyi  və  xitam  etmədiyi  üçün  mülki  hüququn  mənbəyi  də 
hesab  edilmir.  Bu  aktların  ən  böyük  əhəmiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  onlar  mülki 
qanunvericilikdəki  boşluğu  doldurur  və  qərarların  qanuna  uyğun  qəbul  edilməsini 
təmin edir. Mülki qanunvericilikdə boşluq o deməkdir ki, müəyyən məsələ hüquq 
vasitəsilə  həll  edilməlidir,  lakin  qanunvericilikdə  onun  hüquqi  cəhətdən  həlli 
nəzərdə tutulmayıb.
 
Məhkəmə  mübahisəli  məsələni  həll  edərkən  qanunvericilikdəki  boşluğu 
aşkar edərsə, özü onu həll edə bilməz. Bu halda o, qanunverici orqana yeni norma 
qəbul  etmək  haqqında  müvafiq  təqdimat  verməlidir.  Qanunla  müəyyən  edilmiş 
hallarda məhkəmə konkret işi qanunun analogiyası (yunanca analogia - uyğunluq, 
oxşarlıq), yaxud hüququn analogiyası əsasında həll edə bilər.
 
Mülki Məcəllənin 11-ci maddəsinə əsasən, mülki hüquq münasibətləri mülki 
qanunvericiliklə  və  ya  tərəflərin  razılaşması  ilə  birbaşa  tənzimlənmədikdə  və 
onlara  tətbiq  edilə  bilən  işgüzar  adət  olmadıqda  həmin  münasibətlərə,  əgər  bu, 
onların  mahiyyətinə  zidd  deyildirsə,  oxşar  münasibətləri  tənzimləyən  mülki 
qanunvericilik normaları tətbiq edilir (qanunun analogiyası).
 
Oxşar münasibətləri tənzimləyən mülki hüquq normaları olmadıqda tərəflərin 
hüquq və vəzifələri mülki qanunvericilik prinsipləri əsas götürülməklə tənzimlənir 
(hüququn  analogiyası).  Hüququn  analogiyası  tətbiq  edilərkən  ədalət,  insaf  və 
mənəviyyat  tələbləri  nəzərə  alınmalıdır.  Mülki  hüquqları  məhdudlaşdıran  və  ya 
məsuliyyət  müəyyənləşdirən  mülki  qanunvericilik  normalarının  analogiya  üzrə 
tətbiqinə yol verilmir.
 
2. Mülki hüquq münasibətlərinin anlayışı, növləri və 
məzmunu
 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  anlayışı  və xüsusiyyətləri. Müxtəlif səpkili 
normativ aktlarda ehtiva olunan mülki hüquq normalarının tənzim etdiyi əmlak və 
şəxsi qeyri - əmlak xarakterli ictimai münasibətlər mülki hüququn predmetini təşkil 
edir.  İctimai  münasibətlərin  mülki-hüquqi  tənzimetmə  mexanizminin  açılmasında 
mülki hüquq münasibətlərinin anlayışı mühüm rol oynayır.
 
İctimai münasibətlərin mülki hüquq normaları ilə tənzim edilməsi nəticəsində 
onlar hüquqi forma əldə edir və mülki hüquq münasibətləri təşəkkül tapır. Mülki 
hüquq  münasibətləri  -  mülki  hüquq  normaları  ilə  nizama  salınan  bu  və  ya  digər 
münasibətlər  deyil,  məhz  həmin  ictimai  münasibətlərdir.  Mülki  hüququn 
predmetinə  həm  əmlak,  həm  də  şəxsi  qeyri-əmlak  münasibətləri  daxildir.  Əmlak 
münasibətlərinin  mülki  hüquqla  tənzim  edilməsi  nəticəsində  mülki  əmlak  hüquq 
münasibətləri  əmələ  gəlir.  Şəxsi  qeyri-əmlak  hüquq  münasibətləri  də,  bu 
münasibətlərin mülki hüquq normaları ilə nizama salınması nəticəsində formalaşır.
 
KitabYurdu.az 
91
 

Mülki  hüquq  normaları  ilə  nizama  salınan  ictimai  münasibətlərə  mülki 
hüquq münasibətləri deyilir. Eyni anlayış şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri üçün də 
xasdır. Hüquqi tənzimetmə hər hansı bir yeni ictimai münasibətin əmələ gəlməsinə 
deyil,  mülki  hüquq  münasibətlərinin  növlərindən  biri  olan  və  artıq  mövcud  olan 
şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərinə müəyyən forma verməsinə səbəb olur. 
Mülki hüquq münasibətlərini digər ictimai münasibətlərdən fərqləndirən bir 
sıra spesifik xüsusiyyətlər vardır. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır: 
1)  Mülki  hüquq  münasibətlərinin  subyekt  çoxluğunun  olması  və  bu 
subyektlərin bir-birinə qarşı münasibətdə bərabər olması; 
2)  Mülki  hüquq  münasibəti  subyektlərinin  münasibətin  məzmununu 
müəyyən etməkdə sərbəstliyi; 
3)  Mülki hüquq münasibətlərinin obyekt çoxluğunun olması; 
4)  Mülki hüquq münasibətlərinin əmələgəlmə əsaslarının müxtəlifliyi; 
5)  Mülki  hüquq  münasibətlərinin  pozulması  nəticəsində  məsuliyyətin 
əmlak xarakteri daşıması; 
6)  Mülki  hüquq  münasibətlərinin  müdafiəsinin  bir  qayda  olaraq  iddia 
qaydasında olması. 
Beləliklə,  bütün  bu  xüsusiyyətləri  ümumiləşdirməklə  mülki  hüquq 
münasibətlərinə belə bir geniş anlayış vermək olar: subyektləri bir-biri ilə qarşılıqlı 
hüquq  və  vəzifələrlə  əlaqədar  olan,  subyektlərin  bərabərliyinə,  sərbəstliyinə  və 
məsuliyyətinə  əsaslanan,  pozularkən  bir  qayda  olaraq  iddia  qaydasında  müdafiə 
olunan,  əmtəə-pul  formasında  olan  əmlak  münasibətləri  və  şəxsi  qeyri-əmlak 
münasibətlərinin məcmusuna mülki hüquq münasibətləri deyilir.
 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  təsnifatı  (növləri).  Mülki  hüquq 
münasibətləri  bir  sıra  əsaslara  görə  tənifləşdirilir: Maddi  məzmununa  görə  mülki 
hüquq münasibətləri 2 yerə bölünür:
 
1.  Əmlak münasibətləri; 
2.  Şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri.  
 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  əmlak  və  şəxsi  qeyri-əmlak  münasibətlərinə 
bölgüsü onunla xarakterizə olunur ki: 
1.  Əmlak münasibətləri iqtisadi dəyərə malik olan münasibətlərdirsə, şəxsi 
qeyri-əmlak  münasibətləri  maddi  məzmuna,  iqtisadi  dəyərə  malik 
olmayan münasibətlərdir; 
2.  Əmlak  münasibətlərindən  fərqli  olaraq,  şəxsi  qeyri-əmlak  münasibətləri 
vətəndaşların və ya təşkilatların qeyri-əmlak marağına xidmət edir; 
3.  Əmlak münasibətlərində hüquq varisliyinə yol verilirsə, şəxsi qeyri-əmlak 
münasibətlərində hüquq varisliyinə yol verilmir. 
Mülki  hüquq  münasibətləri  içərisində  ən  çox  rast  gəlinəni  əmlak 
münasibətləridir.  Təşkilatların,  habelə  vətəndaşların  mülki  hüquqları  və  vəzifələri 
əksər hallarda əmlak xarakterli olur.
 
Şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri 3 qrupa ayrılır:
 
1.  Şəxsi qeyri-əmlak xarakterli hüquq münasibətləri; 
2.  Yaradıcı fəaliyyəti özündə cəmləşdirən hüquq münasibətləri; 
3.  Təşkilati hüquq münasibətləri. 
Şəxsi  qeyri-əmlak  hüquq  münasibətləri  özündə  qeyri-əmlak  xarakterli 
cəhətləri birləşdirir ki, həmin cəhətlər insanla bağlıdır. Məsələn, ad, şərəf, ləyaqət 
və s. 
Yaradıcı fəaliyyəti özündə cəmləşdirən hüquq münasibətləri bu münasibətlər