1. Innovatsion iqtisodiyot tushunchasi va o‘ziga xos xususiyatlari

2. O‘zbekiston milliy innovatsion tizimi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ichkiva tashqi bozorlarda ham xaridorgir, ilm 
talab va yuksak texnologiyalarga asoslangan mahsulotlar ishlab chiqarishning o‘rni 
katta. Shu bois, butun dunyoda yangi va ilg‘or texnologiyalarni bozor qiymati oshib 
bormoqda. O‘zbekiston bu yo‘nalishda o‘ziga xos salohiyatga ega hisoblanadi. 
Bugungi kunda davlatimiz rahbarining ilm-fanni rivojlantirishga katta e’tibor 
qaratayotgani tufayli ushbu salohiyat yuksalib bormoqda. Har yili istiqbolli ilmiy 
g‘oya va loyihalarni amalga oshirish uchun davlat grantlari ajratilmoqda. Davlat 
ilmiy-texnik dasturlari doirasida ro‘yobga chiqarilayotgan fundamental va amaliy 
tadqiqotlar jahon ilm-fani uchun ham katta ahamiyatga egadir. Olimlar o‘z ishlarini, 
birinchi navbatda, iqtisodiyot va ijtimoiy sohalar oldida turgan aniq vazifalarni hal 
etishga yo‘naltirayotir. 
Innovatsion salohiyatni oshirish kichik korxonalarni rivojlantirish bilan 
bog‘liq. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, kichik korxonalar katta korxonalarga 
qaraganda, 4 barobar ko‘p innovatsiyalar yaratadi yoki ilmiy tadqiqotga kiritilgan 
har bir dollarga kichik innovatsion korxonalar 2,5 barobar ko‘p mahsulot 
yaratadilar. 
Korxonalarda 
innovatsion 
salohiyatni 
baholashda 
quyidagi 
ko‘rsatkichlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega: 
- ilmiy-texnik salohiyat (ilmiy darajaga ega xodimlar soni, bir xodimga to‘g‘ri 
keladigan ratsionalizatorlik takliflar soni, patentlar soni va boshqalar); 
- kommersializatsiya ko‘rsatkichlari (ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmida 
yangi mahsulot ulushi, litsenziya shartnomalari soni va boshqalar); 
- bajarilayotgan ishlarning davomiyligi (innovatsion davrning kattaligi); 
Innovatsiyaning boshqarilayotgan 
tizimi tavsifi (korxonada 
innovatsion 
faoliyatni rag‘batlantirish shakllari, yuqori darajadagi rahbarlarning innovatsion 
loyihalarni amalga shirishda qatnashishi, 
innovatsion 
faoliyatga 
qatnashuvchilarga erkinlik darajasini ta’minlanishi). Innovatsion faoliyat 
maqsadlarni amalga oshirish miqyosi va xususiyatlardan kelib chiqib, 
innovatsion 
strategiyani ishlab chiqish mumkin. Innovatsion strategiya korxonaning uzoq 
muddatga rivojlanishida innovatsion salohiyatdan samarali foydalanishini 
ta’minlaydigan tadbirlar majmuasidir. Innovatsion o‘zgarishlar raqobat afzalliklari 
asosida o‘rganilib, quyidagi strategiyalar ishlab chiqiladi: 
- differensiatsiyalash; 
- xarajatlarni pasaytirish; 
- eng yaxshi qiymat. 

---

“Innovatsiyalarning iqtisodiy ahamiyatini misollarda ko‘rib chiqish materialni 
tushunishni yanada soddalashtirish lozim. Shunday ekan innovatsiyalarning turli 
mamlakatlar, xususan, Xitoy, Tayvan, Koreya va Singapurlar misolida mamlakat 
sanoatida va iqtisodiyotining o‘sishidagi ahamiyati e’tiborga sazovordir. Ularning 
innovatsion rivojlanishi boshqa Yevropa mamlakatlariga nisbatan ancha tez 
bo‘lganligi sababi, bu mamlakatlar innovatsiyalarni yaratish uchun texnologiyalarni 
xorijdan sotib olib, o‘zlari uni takomillashtirish ustida ishlashgan. 
“Milliy innovatsion tizim” tushunchasini fanga dastlab amerikalik olim 
K.Frimen 1987 yilda kiritgan. “Milliy innovatsion tizim” turli istitutlarni birgalikda 
yoki alohida yangi texnologiyalarni yaratishga hissa qo‘shgan va hukumat 
a’zolarining yangi siyosatni ishlab chiqash va amalga oshirishga ta’sir etuvchi 
innovatsion jarayondir. U o‘zaro bog‘langan institutlar tizimi bo‘lib, ular “bilimlar, 
yangiliklar va yangi texnologiyalarni tashkil etish, saqlash va uzatishni amalga 
oshiradilar”. 
Dunyo olimlarining fikricha mamlakat innovatsion taraqqiyoti to‘g‘ri olib 
borilgan innovatsion siyosatga bog‘liq.Rivojlanish yo‘lidan borayotgan har bir 
davlatning innovatsion siyosatini bosh maqsadi milliy innovatsion tizimning barcha 
zaruriy unsurlari shakllanishi va o‘zaro integrallashgan aloqada bo‘lishini 
ta’minlashdan iborat. Innovatsiyalar u yoki bu faoliyat sohasida samaradorlikni 
oshirish uchun inson aqli erishgan yutuqlardan (kashfiyot, ixtiro, ilmiy va 
konstruktorlik loyihalari va hokazo.) foydalanish tushuniladi. 
Bugungi kunda yangiliklar, ularni amalga oshirish, samarali joriy etish va 
ulardan oqilona foydalanish yo‘nalishlari, bozorni egallash, iste’molchilar talabini 
qondirishga qaratilgan strategiyalarini o‘rganuvchi alohida fan vujudga keldi. 
Innovatsiyalarning har bir necha turlarini ajratish mumkin. Iqtisodiyotda mahsulot 
va jarayon innovatsiyalari degan tushuncha bo‘lib, ular o‘ziga xos xususiyatlar bilan 
farqlanadi. 
Jarayon innovatsiyasi ko‘proq foyda olishga qaratilgan yangicha ishlash uslubi, 
ishlab chiqarish, sotuv jarayonlarini oqilona tashkil etish va bajarishni yanada 
takomillashtirishni o‘z ichiga oladi. Innovatsion jarayonlarga innovatsion marketing 
va menejment, raqobat, liderlik strategiyalarini misol qilishimiz mumkin. Bunday 
innovatsion jarayonlar yirik kompaniyalar raqobatbardoshligi ortishida markaziy rol 
o‘ynaydi. 
Innovatsion jarayon yangi g‘oya paydo bo‘lganidan tortib to bozorda 
sotiladigan mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish amalga oshirilgunga qadar 
bo‘lgan o‘zaro bog‘liq bosqichlar murakkab zanjirini ifodalaydi. Umumiy jihatdan 
innovatsion jarayon bu voqea-hodisalarning ketma- ketlikdagi zanjiri bo‘lib, uning 

---

davomida yangilik oddiy bir g‘oyadan muayyan mahsulot, texnologiya yoki 
xizmatgacha “pishib etadi” va xo‘jalik amaliyotida tarqaladi. 
Innovatsion jarayon subyektlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi. Korxonada 
faoliyat yuritayotgan novatorlar fan-texnika taraqqiyot generatori. Dastlabki 
renioisitlar – bu birinchi bo‘lib yangilikni joriy qilgan tadbirkorlar hisoblanadi. 
Dastlabki ko‘pchilik yangilikni joriy qilgan korxonalar. Nofaollar ma’naviy 
eskirgan yangilikni endi joriy qiluvchi korxonalar. Ijtimoiy iqtisodiy globallashuv 
sharoitida innovatsion rivojlanishning uchta asosiy yo‘nalishini qayd etishi mumkin: 
Makromiqyosda ilmiy ishlab chiqarish davrining barcha bosqichlarini o‘zida 
mujassam etgan maqsadli loyihalarni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish 
modeli (AQSH, Angliya, Fransiya). 
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini mo‘‘tadil innovatsion muhit yaratish orqali 
optimallashtirish, yangilik va ixtirolarni keng tarqatishga ixtisoslashgan 
model(Germaniya, Shvetsiya, Shvetsariya). Innovatsion infratuzilmani rivojlantirish 
orqali yangiliklar yaratishni rag‘batlantiruvchi model(YAponiya, Janubiy Koreya). 
Shu nuqtai nazardan O‘zbekistonda innovatsion rivojlanishning birinchi modelida, 
ya’ni fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini iqtisodiy amaliyotga tadbiq etish yo‘lidan 
borildi.
19
Innovatsion rivojlanish haqida fikr yuritar ekanmiz, uni belgilovchi 
ko‘rsatkichlar haqida bilish muhim ahamiyatga ega. Ayni paytda universitetlar sifati 
ham oshirilishi venchur investitsiya kiritilishi kabi jihatdan hisobga olinadi. 
Reyting tuzishda ekspertlar etti mezonga asoslanadi; 
-tadqiqot va ishlanmalarga yo‘naltirilayotgan xarajatlar; 
-YaIMning foizlardagi ishlanmasi; 
-YaIMdagi texnologik ishlab chiqarish qiymati; 
-sanoatdagi samaradorlik; 
-mamlakatdagi yuqori texnologiyalar sektoridagi kompyuterlar soni; 
-xizmatlar ko‘lamining rivojlanganligi; 
-prefessional tadqiqotchilar; 
-patentlar soni. 
2017 yilda ushbu reytingda g‘oliblikni qo‘ldan boy bermagan Janubiy Koreya 
yana birinchi o‘ringa sazovor bo‘ldi. Shu yili O‘zbekiston esa ushbu ro‘yxatda 133-
o‘rinda qayd etilgan. Olimlarning fikricha, mamlakat innovatsion taraqqiyotga 
erishish uchun ushbu tarmoqqa YAIMning 1 foizi miqdoridan kam bo‘lmagan 

---

miqdorda mablag‘ yo‘naltirishi kerak. Hisob-kitoblarga ko‘ra bu O‘zbekistonda 
taxminan 0.19 foizni tashkil etadi. 
Bundan ko‘rinadiki, O‘zbekiston innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tish uchun 
YaIM hajmida innovatsion xarajatlar miqdorini oshirishi lozim. Yurtimiz dunyoning 
innovatsion rivojlangan davlatlar ro‘yxatidan joy egallashi uchun bizda barcha 
imkoniyatlar mavjud bo‘lib, avvalambor iqtisodiyotda innovatsion texnologiyalarni 
tatbiq etish talab etiladi. 
Fanning zimmasiga jamiyatga yangi imkoniyatlar berish kabi asosiy vazifa 
yuklatilsa, yangilikni joriy etishning asosiy vazifasi insonlar yashash tarziga ta’sir 
qilishdan iborat bo‘ladi. Demak, yangilikni joriy etish birinchi bo‘lib mahsulot yoki 
xizmatni qo‘llash, yangi g‘oya va ilmiy natijalarni tijorat darajasida o‘zlashtirishdir.