1. Intellekt hám kreativlik haqqında túsinik. Intellekt hám kreativlikning óz-ara baylanısı

NTELLEKT VA KREATIVLIK.
Joba :
1. Intellekt hám kreativlik haqqında túsinik.
2. Intellekt hám kreativlikning óz-ara baylanısı
3. Intellektni ólshewde zamanagóy testler tariyxı.
4. Intellektning formallanishida átirap - zárúrli hám genetikanıń roli.
5. Intellektning rawajlanıwındaǵı jınıslıq ayırmashılıqlar.

Tayansh sózler:

Inttelekt, krietivlik, genetika, IQ koeffitsenti, intellekt testi, intellektual jas, Stenford-Bine testi
Glossariy
Intellekt testi- insan daǵı intellektual qábiletlerdi basqalardıń intellektual qábileti menen salıstırıw jolı arqalı anıqlanadı.
Intellektual jas - pánge Bine tárepinen kiritilip, test nátiyjeleriniń dárejesine uyqas keliwshi jas.
Stenford-Bine testi- Bine testiniń amerikasha versiyası bolıp, Stenford universitetinde Lyuis Termen tárepinen islep shıǵılǵan.
IQ koeffitsenti- intellektual jastı xronologik jasqa bolıp, onı 100 kóbeytiwimizden payda boladı. Tiykarlanıp orta jaslı adamnnig Iq koeffitsenti 100 ge teń bolıwı kerek.
Intellektuallıq minez-qulqlar - sırtqı ortalıq hám sóylewqa súyengen halda aqıldıń ishki jobalarında atqarılatuǵın minez-qulıq.
Intellektuallıq rawajlanıw kriteryası (ań IQ - intellektual jas (AYO) hám xronologik jas (XYO) arasındaǵı munasábetti bildiriwshi kriterya : IQ = AYO/XYO x 100. Intellektning qandayda bir bir jas shkalasına súyengen halda test nátiyjeleri arqalı rawajlanıwın anıqlaw múmkin.
Oylaw - insan intellektual iskerliginiń joqarı forması. Sezim aqıl hám qıyallar arqalı tikkeley bilip bolmaytuǵın zat hám hádiyseler T. de sanalı túrde sawlelenedi. T.processinde pikir payda boladı, bul pikirler insan sanasında húkim, túsinik, juwmaq formalarında júzege keledi.
Klassifikatsiya - aylana daǵı álemdi úyreniwde bir ǵana zat menen emes, bálki kóp hám xilma zatlar menen jumıs kóriwge tuwrı keledi, yaǵnıy zatlardı úyreniw maqsetinde gruppalarǵa, klasslarǵa ajıratıw bolıp tabıladı.
Assotsiativ - XvII-XIX ásirlerde maydanǵa kelgen psixologiya páni baǵdarı bolıp, kóbirek Angliyada tarqalǵan bolıp tabıladı, yaǵnıy psixik hádiyselerdiń óz-ara baylanısıwı bolıp, málim nızamlar boyınsha quram tabıw bolıp tabıladı.
Analiz-analiz - quramalı ob'ektti túrli strukturalıq bólimlerge ajıratıw yamasa xarakteristika beriwden ibarat pikiralsh operatsiyası bolıp tabıladı.
Psixologiyada intellekt hám kreativlikni baylanısın túsintiriwshi 3 teoriya bar.
D. veksler, G. Ayzenk, L. Termen, R. Stenberg hám basqalar intellekt hám kreativlikni joqarı dárejedegi insaniy qábiletlerdiń birligi dep biliwedi. Intellekt kretivlikning joqarı basqıshı bolıp tabıladı. Bul degeni tekǵana olar birlikte, bálki dóretiwshilik intellektning tuwındı bolıp tabıladı. YUqori dárejedegi inttellekt- joqarı dárejedegi qábilettiń tiykarısı esaplanadı. Tómen intellekt- tómen dárejedegi intellektni júzege keltiredi. Gans Ayzenk kreativlikni qábilettiń ayriqsha kórinisi dep esaplaǵan. Kreativlik intellektning joqarı bolıwı menen belgilengen.
Intellekt bul insan hám haywanlardı jańa ortalıqqa iykemlesiwi esaplanadı. v. SHterni, J. Piaje, D. veksler hám basqa avtorlar da ntellektni insanlardı jańa turmıslıq sharayatlarǵa iykemleseshtiruvchi ulıwma qábilet retinde qarawǵan. Olar óz izertlewlerinde amerikalıq mińlaǵan mektep oqıwshıların logityud metodı arqalı izertlewgen. Izertlew processinde, daslep olardı IQ (intellekt koefitsenti) anıqlap alındı. Oqıwshılardı IQ koeffitsentiga qaray gruhlarga ajıratıldılar hám 30, 40, 50, 60 jıl aralıǵinda baqlawǵan. Jıllar dawamında intellekt koeffitsenti joqarı bolǵan sinaluvchilar turmısda, iskerlikte joqarı kórsetkishlerdi kórsetiwgen. IQ koeffitsenti tómenlew bolǵan sinaluvchilar olardan ayrıqsha bolıp esaplanıw 30 ret kem jetiskenliklerge erisiwgen.[1]
Lekin intellekt hám kreativlikning bir birine baylanıslı emesligin basqa izertlewlerde izertlew etilgen. Kreativlik- bul insandı ómirirge tanlasıwı emes, bálki onı ózgertiwi bolıp tabıladı. Kreativlikning tiykarǵı faktorı bul insannıń dezadaptatsiyası, yaǵnıy onı átirap álem jáne social ortalıqqa iykemlese almasligida dep qaralan teoriyaler de bar. Birpara ilimpazlar shaxstıń kreativlik ózgeshelikin sırtqı álem hám insanllardan jalǵızlanıw dep anıqlama beriwgen. Áyne real olamga salıstırǵanda dezadaptatsiyası ámeldegi bolǵan, iykemlese almaǵan insan ózindegi jalǵızlıqtı engib ótiw ushın dóretiwshilik qılıw hám jańalıq jaratıwdı baslar eken. A. Adlerning pikrine qaraǵanda, insan daǵı kreativlik ózinde ámeldegi bolǵan noto'liqlik kompleksin toltırıw quralı dep bilgen. Empirik izertlewlerde kórsetiliwishe, dóretiwshi qábiletli balalar jeke hám emotsional tarawda saldamlı máselelerge dus keliwedi. Izertlewlerde bunday balalardıń mektepte erisip atırǵan nátiyjeleri olardıń múmkinshiliklerinen tómen chiqanini baqlawımız múmkin.
Kreativlik hám intellektni keri qoyǵan ilimpazlardan taǵı biri Dj. Gilvord bolıp, ol óz teoriyasın eki qıylı oylaw tiykarında quradi. YA'ni konvergent hám divergent oylaw. Konvergent oylaw máseleni tarqatıp alıwda ámeldegi barlıq qurallardı analiz etip, olardan birden-bir maqul túsetuǵının tańlaw bolıp tabıladı. Konvergent oylaw intellekt tiykarında qurıladı. Divergent oylaw - máseleni tarqatıp alıwdıń túrli variantların jaratıwdan ibarat oylaw turi bolıp tabıladı. Divergent oylaw - kreativlik tiykarında qurıladı.
Sonday eken intellekt hám kreativlik ulıwma kórinistegi eki qıylı qábiletler bolıp, olardı maǵlıwmatlardı qayta islew procesi menen bólew múmkin. Kreativlik insanda ámeldegi maǵlıwmatlardı qayta islep shıǵarıw hám olardıń sheksiz jańa modelin jaratılıwma juwap beredi. Intellekt bolsa sol maǵlıwmattı real ámeliyatda qóllawǵa hám átirap ortalıqqa iykemlesiwge juwap beredi.
Uchinichi kózqaras iyeleri intellekt hám kreativlik óz-ara ajıralmas baylanısqan eki qıylı faktordeb qarasadı. SHaxsni orientirlestirgen bul psixologiya wákilleri A. Maslau hám basqalar dóretiwshilik qábiletti tán alıwmaǵan. Dóretiwshilik aktivlik shaxsda qábiletke qaraǵanda, birpara jeke ayrıqshalıqlardı (qızıǵıwshılıq, táwekelshilik ) qáliplestiredi. Lekin bul aktivliktiń kórinetuǵın bolıwı ushın shaxsda joqarı dárejedegi intellektuallıq qábilet ámeldegi bolıwı kerek. Olardıń pikrine qaraǵanda, tómen intellektga iye bolǵan kisi hesh qanday kreativlikka iye bolmaydı. Orta intellekt iyesileri ortasha kreativlik, IQ koeffitsenti 120 dan artıq bolǵan kisiler joqarı dárejedegi kreativlikka ıyelewishadi.[2]
Evolyusiya kózqarasınan intellekt hám kreativlikning óz-ara baylanıslılıǵın analiz etip kóreylik.
Intellektni go'yo qálipke salınǵan, ullı jańa ashılıwlardıń jaratmaytuǵın kelisiwshi qábilet retinde kóremiz. Intellektga tek qaytarıw xos bolıp tabıladı. Psixologlardıń pikrine qaraǵanda bul ideya noto'ri bolıp tabıladı. Sebebi evolyusion rawajlanıw teoriyasında insaniyattıń antropogenez rawajlanıwdıń tiykarǵı faktorın intellektining rawajlanıwda bolıp tabıladı dep aytıp ótilgen. Órttı ózlestiriw hám qurallar soǵıw buǵan mısal bóle aladı.
Intellektni kreativlikdan jıraq qılıw, shaxs daǵı jaratıwshańlıq, originallik sıyaqlı sapalardı kreativlikka iykemlestirip qoyıp atır. Kim birinshi bolıp ullı jańa ashılıwdı, oq jaylardı jaratqan, kim órttı ózlestiriw múmkinligin oylap tapqan? Intellektmi? yamasa Kreativlikmi? Eger kreativlik bolsa, ol jaǵdayda intellekt qaerga ketti. Sonday eken, bunday oy-pikirler intellektni insaniyattıń texnikalıq hám ilimiy tabısların jaratıw daǵı ornın pasaytirmoqda.
You probably know some people with talents ın science, others who excel at the humanities, and still others gifted ın athletics, art, music, or dance. You may also know a talented artist who iyis dumbfounded by the simplest mathematical problems, or a brilliant math student with little aptitude for literary discussion. Are all of these people intelligent? Could you rate their intelligence az waqıt a single scale? Or would you need several different scales?
Ekenin aytıw kerek, birpara insanlar anıq pánler maydanınan birpara insanlar gumanitar pánler maydanınan qábiletke ıyelesedi. YÁne joqarı dárejedegi talantga iye bolaǵan súwretshiniń ápiwayı matematikalıq mısallar aldında bolsankirab qalıwın hám ájayıp matematikalıqtı azraq kórkem qábiletke ıyelewin baqlaǵanmız. Bunday insanlardı aqilli dep aytiwimız múmkinbe.[1]
Spirmenning pikrine qaraǵanda, insanlarda ulıwma intellekt bar. Onıń pikrine qaraǵanda insanlardı bir-birinen ajıratıp turıwshı ayriqsha qábiletleri bar. Spirmen faktorlı analiz, statistikalıq proceduranı islep shıqtı. Ol baylanıslı elementlerdiń waqıtsha baylanısıwların túsintirip bergen. Spirmenning pikrine qaraǵanda ilmiy tájriybediń ulıwma jıyındısı, biziń intellektual hulq-atvorimizga baylanıslı dep túsintirgen. SHu kunge shekem Spirmenning ulıwma intellekt teoriyası, yaǵnıy intellektni bir táreplama bahalaw teoriyası kóplegen narazılıqlarǵa sebep bolǵan. Spirmendan ayrıqsha bolıp esaplanıw Terstoun intellektual qábiletlerdiń 56 qıylı testler, 7 klaster arqalı bahalawdı ámeldegi etdi. Terstoun insanlardı birden-bir shkala arqalı bahalamadı. Ol eger shaxs 7 ta klaster degi barlıq máseleni tabıslı sheshse, ol qalǵan barlıq tarawlarda da tap sonday mavaffaqiyatga erisedi dep bilgen. Olar intellektual qábiletti fizikalıq qábilet menen salıstırıwlasqan. Onıń pikrine qaraǵanda, shtanga kóteriw boyınsha jáhán chempionı jaqsıǵana figuristtik sport túri bilash da shuǵıllanıwı múmkin. CHunki odaǵı fizikalıq tayarlıq soǵan múmkinshilik beredi.
Satosi Kanadzava (2004 y.) ulıwma intellektni intellektning bir túri retinde kóredi. Ulıwma intellekt bizge kúndelik turmısda ámeldegi mashqalaalarni sheshiwde járdem beredi.
Satoshi Kanazawa (2004) argues that general intelligence evolved as a form of intelligence that helps people solve novel problems—how tap stop a fire from spreading, how tap find food during a drought, how tap reunite with one's bánt az waqıt the other side of a flooded river. More common problems—such as how tap mate or how tap read a stranger's face or how tap find your way back tap camp—require a different sort of intelligence. Kanazawa asserts that general intelligence scores do correlate with the ability tap solve various novel problems (like those found ın academic and many vocational situations) pútin do not much correlate with individuals' skills ın evolutionarily familiar situations—such as marrying and parenting, forming close friendships, displaying social competence, and sortıgating without maps.[2]
1980 jıllarǵa kelip Spiremennig birden-bir intellekt teoriyasın hám Terstounning akedemik qábiletler teoriyalerin salıstırıwlaw procesi baqlanǵan. Olardıń pikrine qaraǵanda, shaxs qandayda bir kognitiv tarawda tabısqa erisip atırǵan bolsa, sonday eken ol basqa tarawlarda da tap sonday jeńislerge erisedi. Ómirirge tanlashishning tiykarǵı faktorı shaxs daǵı ulıwma intellekt emes, bálki waqıt ótip, qábiletler bir-birine tásir eta baslao'i bolıp tabıladı. X. Gardner intellekntni bir neshe qábiletler jıyındısı dep qaragan. Ol óz izertlewlerin tómen qábiletli adamlarda ótkergen. Miydiń zaqım aliwi bir qábiletti sóndiriwi múmkin lekin qalǵan qábiletlerdi qaldırishi múmkin dep esaplaǵan.
Charles Spearman (1863-1945) believed we have one general intelligence (often shortened tap g). He granted that people often have special abilities that stand out. Spearman had helped develop factor analysis, a statistical procedure that identifies clusters of related items. He had noted that those who score high ın one area, such as verbal intelligence, typically score higher than average ın other areas, such as spatial or reasoning ability. Spearman believed a common skill set, the g factor, underlies all of our intelligent behavior, from sortıgating the sea tap excelling ın school.
This idea of a general mental capacity expressed by a single intelligence score was controversial ın Spearman's day, and ıyt remains so ın our own. One of Spearman's early opponents was L. L. Thurstone (1887-1955). Thurstone gave 56 different tests tap people and mathematically identified seven clusters of primary mental abilities (word fluency, verbal comprehension, spatial ability, perceptual speed, numerical ability, inductive reasoning, and memory). Thurstone talǵam not rank people az waqıt a single scale of general aptitude. Pútin when other investigators studied the profiles of the people Thurstone had tested, they detected a persistent tendency: Those who excelled ın one of the seven clusters generally scored well az waqıt the others. So, the investigators concluded, there was still some evidence of a g factor. 46
Gardner óz izertlewin bas mıyı birpara bólimleri fiziologikalıq tárepten shikasitlangan sinaluvchilarda ótkergen. Olar kóbinese intellekt testlerinen tómen ballardı iyelewgen. Bul sindrom wákilleriniń geyparalarında sóylew rawajlanbaǵan. Lekin qosıp ayırıwdı tap elektron esaplagichday demde esaplay alıw qábiletine ıyelewgen. Geyparaları, qandayda bir tariyxıy kún menen baylanıslı sánelerdi yoddan biliwgen. Bunday sindrom iyeleri hátte baddiy ijodda da tabıslarǵa erise alǵanlar. YUqoridagi faktlardan paydalanıp, Gardner shaxsda intellekt emes, bálki bir neshe qıylı ań ámeldegi degen pikirge kelgen. Ulıwma alǵanda shaxsda 8 qıylı kórinistegi qábilet bar ekenin aytıp ótedi. Eger shaxs qandayda bir tarawda tabısqa eriwse, sonday eken ol qalǵan tarawlarda da jaqsı nátiyjelerge erisedi dep aytıp bo'tgan.
Gardner 's Eight Intelligences Howard Gardner (1983, 2006 ) views intelligence as multiple abilities that come ın packages. Gardner finds evidence for this view ın studies of people with qapırıqinished or exceptional abilities. Brain damage, for example, may destroy one ability pútin leave others intact. And consider people with savant syndrome, who often score low az waqıt intelligence tests pútin have an island of brilliance (Treffert & Wallace, 2002). Some have virtually no language ability, yet are able tap compute numbers as quickly and accurately as an electronic calculator, or identify almost instantly the day of the week that corresponds tap any given date ın history, or render incredible works of art or musical performances (Miller, 1999 ). About 4 ın 5 people with savant syndrome are males, and many also have autism, a developmental disorder (see Chapter 5).[3]
R. SHtenbegr, R. vagner Gardnerning ideyasına qosıwǵan Lekin shaxsda aqıl 3 qıylı faktorı bar ekenligin analiz etiwgen:
Máseleni tarqatıp alıwda akalemik ilmiy tájriybediń bar ekenligi. Bunday ilmiy tájriybelerdi intellektual testlerdegi birden-bir tuwrı juwaptı belgilew menen bahalanadı
Ámeliy intellekt kúndelik turmısda átirap ortalıqqa iykemlesiw ushın mashqalalardıń kóplegen sheshiminen qolayın tańlawǵa járdem beredi.
Dóretiwshilik aqıl. Bun tip wákilleri notanish jaǵdaylarda óziniń reaksiyasın kórsetiwi menen ajralıp turadı.
Ǵárezsiz pikirlewdiń joqarı forması bolǵan dóretiwshilik mashqalası sırt el psixologiyasida júdá tereń úyrenilgen, bul tiykarlanıp qábilettiń kreativligi formasında aytılǵan. Biz bul tariypdan “dóretiwshilik” dep paydalanmasligimizga sebep (“create” - anglichan “dóretiwshilik qılıw” bolıp esaplanadı ), dóretiwshilik - bul intellektuallıq aktivliktiń joqarı basqıshı, degen oyda sawlelendiriw payda bolmawi ushın “kreativlik” termininen paydalandıq. Psixologiyada kreativlik mashqalası 1950-jıllardan baslap izbe-iz túrde úyrenilip atır. Lekin biz óz izertlewimizde “kreativlik” terminin ózbek tilinde shártli túrde “intellektual dóretiwshilik” dep atadik jáne onı ǵárezsiz pikirlewdiń psixologiyalıq hasası retinde úyreniwdi kerek taptık. SHunday etip, endigiden intellektual dóretiwshilik haqqında oy-pikir júrgizilgende pikirlewdiń standart bolmaǵanlıǵı, onıń ǵárezsizligi hám “kreativligi” názerde tutıladı.
Kreativlikning ajratılıwına aqılń dástúriy testleri hám mashqalanı sheshiwdiń muvvafaqiyati ortasında baylanısıw joq ekenligi haqqındaǵı maǵlıwmat dúmpish bolǵan. Bul sapa mánisan aqıl arqalı berilgen maǵlıwmatlardı, qoyılǵan wazıypalardı sheshiwde operativ usıl hám hár túrlı tártipten paydalanıw qábiletine baylanıslılıǵın ańlatadı.
1962 jılda J. W. Getzels hám P. W. Jackson [10] intellektual dóretiwshiliktiń kórsetkishleri arasında baylanıslılıq joq, degen maǵlıwmattı baspasózde járiyalawǵan. Olar dóretiwshilikti ólshew ushın ózleriniń (Sr) koeffitsentini kirgiziwgen, tek. Intellektual uqıp bolsa balanıń gúwalıǵı daǵı jasına qatnası qolǵa kirgizgen tabıslarınıń muǵdarı menen ólshenip, IQ koeffitsenti menen belgilenedi. IQ hám Cr koeffitsentlarini ajıratıw qábilet menen logikanı intellektual dóretiwshilikke keri qoyıwǵa faktor bolǵan. Tap sol sebepli de XX ásirdiń 60 -jıllarına kelip, dóretiwshiliktiń 60 tan artıq tariypi islep shıǵıldı. Dóretiwshilik tariyplerin analiz qılıw arqalı olardı 6 túrge ajıratıw múmkin: geshtaltik tariyp (dóretiwshilik processni ámeldegi geshtaltlarni buzib, jaqsırog'ini dúziw retinde tariyplanadi), innovciyalıq (jańa ) tariyp (sońǵı nátiyjediń jańalıǵı boyınsha dóretiwshilikti bahalawǵa jóneltirilgen), estetik yamasa ekspressiv (dóretiwshilik etiwshiniń ózinen-ózi ańlatıwǵa áhmiyet beretuǵın ), psixoanalitik (dóretiwshilikti “U”, “Men” hám “Ideal - Men” ortasındaǵı óz-ara munasábet dep tariyplovchi); mashqalalı (dóretiwshilikti máseleler sheshiw procesi dep anıqlaytuǵın. Buǵan J. P. Guilfordning “Dóretiwshilik - divergent qábilet procesidir”, degen tariypini da sáwlelengenlestiriw múmkin), altınshı tipga joqarıda tariyp berińan tiplarning qandayda-birına da kirmaydigan hár túrlı tariyplerdi kirgiziw múmkin (mısalı, “ulıwma insanıylıq” bilimler rezervin toltırıw )
Házirgi dáwirde tóplanǵan dóretiwshilik atamasına tiyisli tariypler mazmunı, mánisi hám strukturasın bahalaw qıyın. Izertlewshilerdińdiń atap ótiwishe, “dóretiwshiliktiń neligin túsiniwdiń ózi dóretiwshilik háreketti talap etedi. Sońǵı jıllardaǵı izertlewler avtorlarınan biri dóretiwshilikti qanday da áhmiyetli hám jańa zatqa erisiw dep, yaǵnıy “basqasha aytqanda, bul insanlardıń dúnyanı ózgertiw ushın etken háreketleri” retinde tariyplaydilar
Dóretiwshiliktiń XX ásir 60 -jıllardaǵı kózge kóringen izertlewshilerdińinen biri M. Wallachning [10] atap ótiwishe, intellektuallıq testler dóretiwshilik tabıslar menen joqarı kórsetkishlerde óz-ara baylanıspaǵan. Ol 11-12 jaslı oqıwshılar ortasındaǵı intellekt hám dóretiwshilik túrlishe rawajlanǵanlıǵı sebepli olardı 4 qıylı gruppaǵa ajıratıp kórsetedi:
intellekt hám dóretiwshiliktiń joqarı dárejesine erisken oqıwshılar ózlerin tuwrı bahalaydilar, olarda ózinen-ózi baqlaw joqarı, olar barlıq jańa zatlarǵa qızıǵıwshılıqadı hám bahalawda ǵárezsizlikke iye esaplanadılar ;
intellektuallıq dárejesi joqarı hám dóretiwshilik dárejesi tómen oqıwshılar mektepte tabısqa ıntıladılar, lekin birovdan óz sırların jasıradılar, ózlerin tómenletip bahalaydilar;
intellektuallıq dárejesi tómen hám dóretiwshilik kórsetkishi joqarı oqıwshılar qáweterli, itibarsız, tómen social kelisiw menen basqalardan ajralıp turadılar ;
intellektuallıq dárejesi hám dóretiwshilik kórsetkishi tómen oqıwshılar jaǵdayǵa ańsat iykemlesediler, social intellektuallıq dárejesi joqarı, lekin tómen sub'ektler ózlerin tuwrı bahalaydilar.
Sonday etip, dóretiwshilik procesi menen intellekt dárejesi ortasındaǵı munasábet oqıwshılardıń jeke páziyletlerine hám olardıń kelisiw usıllarına tásir etedi.
Stenberg hám Gardnerlarning pikrine qaraǵanda bir neshe qábilet shaxstı áwmetli bolıwına alıp keliwi múmkin.
Dóretiwshilik kriteryalarınan biri - bul standart bolmaǵanlıq bolıp tabıladı. E. P. Torrance aytıp ótkeni sıyaqlı, kem ushraytuǵın hám original juwaplar mánisan mudamı da uyqas tushavermaydi. Kóbinese túsiniklerdiń mazmunın tiykarlanmagan túrde aralastırıw jaǵdayı júz beredi: dóretiwshilik qábilet bolsa standart bolmaǵanlıq menen birdey dep qaraladı, standart bolmaǵanlıq originallik menen, originallik bolsa sinaluvchilar toparı daǵı kem ushraytuǵın juwaplar menen ayniy dep aytiladi. Standart bolmaǵanlıq originallik (ayriqshalıqqa salıstırǵanda keńlew túsinik bolıp tabıladı [3].
Sternberg's Three Intelligences Robert Sternberg (1985, 1999, 2003) agrees that there iyis more tap success than traditional intelligence. And he agrees with Gardner's idea of multiple intelligences. Pútin he proposes a triarchic theory of three, not eight, intelligences:
Analytical (academic problem-solving) intelligence iyis assessed by intelligence tests, which present well-defined problems having a single right answer. Such tests predict school grades reasonably well and vocational success more modestly.
Creative intelligence iyis demonstrated ın reacting adaptively tap novel situations and generating novel ideas. 46
Ekinshi kriterya - anglanganlik bolıp tabıladı. Bul tiykarda sóz barǵanda sinaluvchi tárepinen mashqala sheshiminiń a[4]nglanganligi názerde tutıladı.
Intellektuallıq testler shaxstan konvergent oylawdı talap etedi. Kreativ testler bolsa divergent oylawdı talap etedi.
Kreativlik- bul birvaqtning ózinde jańa hám qádirli ideyalardı jaratıwshı dóretiwshilik qábileti bolıp tabıladı.[410]
Sternberg jáne onıń kásiplesleri kreativlikning 5 komponentin islep shıǵıwǵan.
1. SHaxsdagi bilimdiń kópqirraligi. Qolǵa qiritgan bilimilarimiz ideyalarımizning kóp bolıwınıń hasası esaplandı. Dúnyalıq bilimilarimiz qanshellilik kóp bolsa, psixikamizdagi bloklar da sonshalıq kóp boladı. Turmısda mashqalalardi sheshiwde bilimlerimiz qanshellilik kóp bolsa, onı sheshiw sonshalıq ańsat boladı.
2. Oyda sawlelendiriwiy oylaw zat hám hádiyselerin tazadan kóriwge, olardı qayta jaratılıwma hám bólewge múmkinshilik beredi. Mashqalanıń tiykarǵı elementin oyda sawlelendiriw etip onı ózlestiremiz jáne onı jańa basqıshqa alıp ótemiz.
3. Táwekelshilik- jańa taasirleniwlerdi qıdırıw. Bunı eki mániste kóriw múmkin. YA'ni birinshisi táwekel hám mashqalanı engib ótiwdegi qatańlıqta dep kóriw múmkin. bunday ózgeshelikke iye bolǵan shaxslar keyin basıp qaytıwdan kóre, jańa tájiriybege ıyelewdi avzal dep biliwedi.
4. Ishki motivatsiya májbúrlikdan kóre shaxsda quramalı máseleni tarqatıp alıwda qızıqiqish hám qaniqish sezimin júzege keltiredi. Dóretiwshi shaxs máseleniń múddetin, onıń keltiretuǵın tabısın hám talabanları haqqında oylamaydı. Butin itibarı maslani tarqatıp alıw daǵı qanikish hisi hám stimuli qaratadı. Isaak Nyutonnan “Siz bunday quramalı máselelerdi qanday etip hal qilagansiz” dep sorawǵanda, ol sonday juwap bergen “Men bul mashqala haqqında tunu kún oylap júrgenmen” dep juwap bergen.
5. Dóretiwshilik ortalıq shaxs daǵı dóretiwshilik ideyalardı qollap-quwatlawǵa járdem beredi. Kásiplesler menen unamlı munasábet hám olardı járdemi shaxs daǵı ideyalardı jetilisiwine dúmpish boladı. Lekin sonı ta'qidlab ótiw kerek, birpara izertlewlerde social ortalıqtıń shaxsqa unamsız tásiri jaǵdayı da baqlanǵan. Mısalı, amerikalıq studentlerge dóretpe jazıw tapsırig'i berilgen. Olar jazǵan dóretpeni onıń kurslasları tárepinen tekseriliwi aldınan eskertilgen. Basqa gruppaǵa bolsa tek ǵana dóretpe jazıwdı aytıwagan. Nátiyjeler sonı kórsetdiki, eskertilgen gruppanıń dóretpeleri jaman jazılǵanı málim bolǵan. Bul jaǵdayda biz social ortalıqtıń dóretiwshilikke unamsız tásirin ayqın kóriwimiz múmkin.[5][3]
1. Expertise, a well-developed base of knowledge, furnishes the ideas, images, and phrases we use as mental building blocks. " Chance favors only the prepared mind, " observed Louis Pasteur. The more blocks we have, the more chances we have tap combine them ın novel ways. Wiles' well-developed base of knowledge put the needed theorems and methods at sezim disposal.
2. Imaginative thinking skills provide the ability tap see things ın novel ways, tap recognize patterns, and tap make connections. Having mastered a problem's basic elements, we redefine or explore ıyt ın a new way. Copernicus first developed expertise regarding the solar system and its planets, and then creatively defined the system as revolving around the Sun, not the Earth. Wiles' imaginative solu-tion combined two partial solutions.
3. A venturesome personality seeks new experiences, tolerates ambiguity and risk, and perseveres ın overcoming obstacles. Inventor Thomas Edison tried countless substances before finding the right one for sezim lightbulb filament. Wiles said he labored ın near-isolation from the mathematics community partly tap stay focused and avoid distraction. venturing encounters with different cultures also fosters creativity (Leung et al., 2008).
4. Intrinsic motivation iyis being driven more by interest, satisfaction, and challenge than by external pressures (Amabile & Hennessey, 1992). Creative people focus less az waqıt extrinsic motivators—meeting deadlines, impressing people, or making money—than az waqıt the pleasure and stimulation of the work itself. Asked how he solved such difficult scientific problems, Isaac Newton reportedly answered, " By thinking about them all the time. " Wiles concurred: " I was so obsessed by this problem that for eight years I was thinking about ıyt all the time—when I woke up ın the morning tap when I went tap sleep at night" (Singh & Riber, 1997).
5. " If you would allow me any talent, it's simply this: I can, for whatever reason, reach down into my own brain, feel around ın all the mush, find and extract something from my persona, and then graft ıyt onto an idea. "
6. Cartoonist Gary Larson, The Complete Far Side, 2003
7. Imaginative thinking Cartoonists often display creativity as they see things ın new ways or make unusual connections.
8. A creative environment sparks, supports, and refines creative ideas. After studying the careers of 2026 prominent scientists and inventors, Dean Keith Simonton (1992) noted that the sáykest eminent among them were mentored, challenged, and supported by their relationships with colleagues. Many have the emotional intelligence needed tap network effectively with peers. Even Wiles stood az waqıt the shoulders of others and wrestled sezim problem with the collaboration of a former student. Creativity-fostering environments often support contemplation. After Jonas Salk solved a problem that led tap the polio vaccine while ın a monastery, he designed the Salk Institute tap provide contemplative spaces where scientists could work without interruption (Sternberg, 2006 ).[6]
Nensi Kantor, Djon Kilstrom pánge akademikalıq intellektdan tısqarı social intellekt túsinigin kirgiziwdi. Social intellekt- bul málim social hámziyatlarni túsinip etiw jáne onı engib ótiw degeni bolıp tabıladı. S. Epstayn, P. Mayerlar da bul pikirge qosılǵan. Ne ushın akademikalıq qábiletli shaxslar jámiyette óz ornın tabıwǵa, shańaraqqa tiyisli baxtga erisiwge, qandayda bir bir tabısqa erisiwde áwmetsizliklerge dus keledi? S. Epstayn, P. Mayerlarnnig pikrine qaraǵanda, social intellektning zárúrli bólegi- bul emotsional intelekt bolıp tabıladı. YA'ni, óz emotsiyasini qabıllaw, ańlatıw, túsiniw hám basqarıw qábileti bolıp tabıladı. Sanalı, emotsional etuk shaxslar óz- ózin jaqsı anglagan shaxslar esaplanadılar. Bunday adamlar engib bolmaytuǵın depressiya, sezimlerin basqara alatuǵın insanlar esaplanadılar.
Emotsional intellektni E. Torndayk, Golman hám basqa ilimpazlar da izertlew etken. Dj. Mayer, P. Solovey, D. Krauzo qábilet taypasına kiretuǵın emotsional intellektning 4 komponentin izertlew etiwshi testlerdi islep shıǵıwdı. Bular tómendegiler:
• Emotsiyani qabıllaw ( insan júzinden onı anıqlaw )
• Emotsiyani túsiniw (olardı ózgeriwin aytıp beriw)
• Emotsiyani basqarıw (qaysı jaǵdayda qaysı bir emotsiyadan paydalanıwdı bila alıw )
• Emotsiyani maslasıwshı hám dóretiwshi oylawda qollay alıw [412]
Eger shaxs joqarı intellekt koefitsentiga iye bolsa, biraq bas miyasining qandayda bir jayınnan jara alsaunnig emotsional intellekti tómenlep ketar eken. Nevrolog Antonio Damasio óz tájiriybesinde mıy saratoni ámeldegi Elliot atlı nawqastı sáykesol etip alıp kelgen. Ol óz nawqasındaǵı o'smani xirurgiya jolı menen alıp taslaǵan. Ol nawqas tawır bolǵannan keyin ol menen bolǵan saatlap sáwbette unnig júzinde emotsiyaning hesh qanday kórinisin bayqawmaǵan. Elliotga hár qıylı vahshiona hám túrli tábiyiy offtlar arqalı insanlarda júz bergen jetken zıyanlar sawlelengen súwretlerdi kórsetiwgen. Elliot ózinde hesh qanday sezim joq ekenligin bilgen jáne onı ańlatpalay almaǵan. Ol keleside hesh ne sezim eta almay atırǵanın jaqsı bilgen. Nátiyjede Elliot óz jumısı hám shańaraǵın joǵatdı. Onıń qayta turmishi da uqsamaǵan. Elliot jámiyette óz ornın joǵatıp áwmetsizlikke eristi.
Lekin birpara ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, emotsional intellekt - intellektdan jıraq túsinik. Lekin sonı da aytıp ótiw kerek, emotsional intellekt bizdagi bar qaleiw hám qızıǵıwshılıqtı aktivlestiredi. Mashqalanıń mánisin kemrek oylawǵa májbúr etedi. Bul process kreativlik ushın zárúrli esaplanadı.[412]
Intellektning joqarı bolıwı mıy yarım sharlariga baylanıslıma? Bul máseleni izertlewgende sol zat málim boldıqı, Bayron, Betxovenlarning miyasining salmaǵı normal adamdıń miyasidan ádewir salmaqliiligini anıqlawǵan. Mıyı salmaqli bolǵan shaxslar joqarı intellektga ıyelesedi degen qarawlar da ámeldegi bolǵan. Lekin pushayman birpara alım daxolarning mıyı normal insanlardıkidan talay tómenligin da anıqlawǵan. Kerisinshe birpara ayıpkerlerdiń miyasining salmaǵı tap Bayroninkiday ekenligi anıqlanǵan. Baribir keyinirek MRT asob menen miyani analiz qılıwda ishtellekt menen miyani baylanıslılıǵı kórsetiledi. Intellektning joqarı bolıwı tekǵana onıń salmaǵına bálki miyannig frontal hám parietal mańlay bólegindegi aktivlik procesine baylanıslılıǵın anıqlawǵan.
After the brilliant English poet Lord Byron died ın 1824, doctors discovered that sezim brain was a dızbeke 5 pounds, not the normal 3 pounds. Three years later, Beethoven died and sezim brain was found tap have exceptionally numerous and deep convolutions. Such observations set brain scientists off studying the brains of other geniuses at their wits' end (Burrell, 2005). Do people with big brains have big smarts?
Alas, some geniuses had small brains, and some qapırıq-witted criminals had brains like Byron's. More recent studies that directly measure brain volume using MRI scans do reveal correlations of about +. 33 between brain size (adjusted for body size) and intelligence score (Carey, 2007; McDaniel, 2005). Moreover, as adults age, brain size and nonverbal intelligence test scores fall ın concert (Bigler et al., 1995).[7]
Eynshteyn menen bir Kanadalıqtıń mıyı izertlew etilgende olardıń salmaqliiligi ortasında derlik hesh qanday parq joq ekenligin anıqlawǵan. Lekin Eynshteyning miyasining kuyi bólegi Kanadalıqtıń miyasidan 15 procentke joqarıroqligi kórinetuǵın bolǵan. Áyne miydiń tómen bólegi matematikalıq hám keńislikdegi maǵlıwmatlarǵa juwap beredi. Kerisinshe Eynshteyning miyasining aktivlika juwap beretuǵın bólimleri tómenlew jaylasqaninin anıqlawǵan. SHuning ushın da Enshteyn hám basqa fiziklarning sóylew hám úyreniwinde asteni kóriwimiz múmkin bolǵan.
Intellektni ólshew tariyxında dáslepki qádemdi ingliz alımı Frensis Galton tárepinen ámelge asırılǵan. Galtoninng pikrine qaraǵanda xarakter genetika jolı menen áwladddan-áwladqa qoralı qoylar eken. Ol buǵan baylanıslı túrde intellektual qábiletlerdi genetika jolı menen túsindiriwshi bolǵan. Galtonning izertlewleri onsha jaqsı nátiyjelerdi kórsetpedi hám er adam adamlardıń nátiyjeli hayallardınkiga qaraǵanda joqarı chiqanini kóriwimiz mukin. Galtonning izertlewleri óz nátiyjesin bermegen sonda da biz onı intellektual qábiletlerdi anıqlaǵan dáslepki izertlewshi sapaada tán alamız. Intellektni teslar járdeminde anıqlaw taǵı bir qádemdi fransuz alımı Alfred Bine tárepinen ámelge asırılǵan.
Oǵan fransuz mekteplerinde jaqsı o'zlantirmayotgan yamasa kerisinshe áp-áneydey ózlestirip arnawlı tálim programmasına mútajlik sezgan balalardı izertlew tapsırılǵan. Bunning sebebi olardıń qábiletlerindegi ayırmashılıqlar bolıwı múmkin dep qaralgan. 1904 jıl A. Bine óz jumısshısı Tedor Simon menen birge mektepte ózlestiriwde málim máselelerge dus keliwshi oqıwshılardı anıqlawshı ob'ektiv testlerdi jaratılıwman. Bine hám Simon intellektual jas hám xronalogik jas degen hádiyseni úyrentishni baslawǵan. Onıń intellektual jası xronologik jasına sáykes keliwi kerek edi. Eger kimda bul proporcional kemasa, onı arnawlı tálim metodı arqalı maslawitirish múmkin dep esaplaǵan. Bine hám Simon Galtondan ayrıqsha bolıp esaplanıw intellektual qábiletti ortalıqqa baylanıslı dep bilgen.[416]
Binedan keyin Stanford universitetiniń professorı Lyuis Termen Bine hám Simonning intellekt testleri Stanford universitettining studentlerine uyqas kelmeyotganini anıqlap, oǵan málim ózgertiw kirgizdi. Keleside oǵan Stenford- Bine testi dep atadı. Keyinirek nemis alımı vilyam SHtern intellektual qábilet koeffitsenti esaplanǵan sol ataqlı IQ terminin pánge kirgizdi.
Intellektual jas
IQ ------------------------------------------------ x100
Xronologik jas
Sonday eken, daslep Angliyalıq alım F. Galton individual - intellektual qábiletlerdi izertlew etken. Lekin ol jaǵdayda bunı qanday etip ólshew kerekligini anıqlay almaǵan sonda da. A. Bine bolsa onıń ideyasın rawajlantirib, fransuz tálim sistemasında oqıwshılardıń keleshekte o'zlanshtirira alıwın aytıp bere alǵan. Tap Galton dek L. Termen intellektual qábiletler genetikanıń mıywesi dep bilgen. Ctenford- Bine testi bul ko'rinmayotgan qábiletti oyatıwǵa járdem beredi dep aytıp ótken.[417]
Intellektning rawajlanıwı genetikasiyatmi yamasa social ortalıqtıń roli kúshlime? F. Galtonning pikrine qaraǵanda, intellekning rawajlanıwına genetikaninng rolin joqarı qoyǵan. Lekin social ortalıqnig rolin joqarı qóysaq, ol jaǵdayda jaqsı tálim-tárbiya almaǵan nosog'lom ortalıqta ósińki bala uqıpsız bala dep esaplawǵa tg'ri keledi.
Rasında da bir máyekten tuwılǵan egizlerde intellekt koefiitsenti derlik birdey nátiyjeni kórsetken. Eger bir máyekten tuwılǵan egizlerdi basqa basqa shańaraqlarda tárbiya etip olardıń intellekt koeffitsenti tekserilgende, baribir nátiyjeni birdeyigini kóriwimiz múmkin.[427]
Taǵı bir izertlew saqlap alınǵan balalarda ótkerilgen. Bir ortalıqta úlken bolǵan balalardıń intellekt koeffitsenti jaslıǵında birdey nátiyjeni kórsetken. Lekin olar ulg'aygan tárepke bul uqsawlıq azayıp barıwın baqlawǵan. Áyne intellektual qábiletler jıllar ótip óz uqsaslıǵın joytıwın izertlewler tastıyıqlap bergen. Bunnan tısqarı mehribanlıq úylerden saqlap alınǵan balalar ógey áke-analardıńlarına qaraǵanda ózleriniń biologiyalıq ata-analarına uqsaslıǵı baqlanǵan. Genetika jáne social ortalıqtıń bir-birine óz-ara baylanıslı. Matematikalıq qábiletke iye bolǵan balanı arnawlı matematikaǵa jóneltirilgen gimnaziyada oqıtıp, jıllar ótip onıń itellekti tekserilgende, joqarı nátiyjelerdi kórsetken. Óytkeni de genetika da social omilda kóremiz (qábilet+ta'lim). Sonday eken, genlarimiz biziń ortalıǵımizni, ortalıq bolsa óz gezeginde biziń ózimizdi qáliplestirar eken.[427]
Dj. Mak-viker Tegerandagi kem támiyinlengen mehribanlıq úyi tárbiyalaniwshilerin izertledi. Kópshilik 2 jaslı balalar ǵárezsiz o'tira almasligini, 4 jaslı balalar bolsa yura almasligini baqlaǵan. Tarbilovchilar balalardıń jılawına, qaysarlıqlarına ulıwma itibar qaratmas edi. Nátiyjede bunday balalar “passiv”, sırtqı ortalıq tásirine salıstırǵanda hesh qanday mútajligi joq qalaq balalar bolıp ulgayishgani anıqlanǵan. Deprivatsiya sharayatı tug'ma qábiletlerdi sóndirip atır edi.
Xant “insan qábiletlerin qáliplestiriwge úyretiw” atlı programmanı jarattı. Programma dawamında Xant tárbiyalovchilarni balalar menen dawıslı oyınlar arqalı islewge uyretdi. Izertlewde 11 bala saralap alınǵan edi. Olar 1 jas 11 aylıq dáwirine kelip 50 danege shekem sózdi aytılıw ete baslawǵanı anıqlandi. Nátiyjede sol saralap alınǵan balalar júdá rawajlanǵan balalar bolıp ulǵayıwdı.[430]
Juwmaq etip sonı aytiwimız múmkin, intellektual qábiletlerdiń formalanitishida da genetikanıń da átirap ortalıqtıń roli zárúrli. Insannıń dáslepki rawajlaninsh basqıshında násillik faktorlar etakchiroq bolıp kórinedi. Lekin jıllar dawamında ásirese intellektual qábiletlerdiń rivolanishiga átirap - ortalıq óz tásirin kórsetip baradı. Onıń keyingi rawajlanıwı yamasa so'nib barılıwı átirap -ortalıqqa baylanıslı bolıp qaladı.[430]
Intellektual qábilettiń jınıslıq ayırmashılıqları ámeldegi bolıp, hayallardıń yadı er adamlarnikiga qaraǵanda kúshli ekenligin kóriwimiz múmkin. Er adamlarda bolsa matematikalıq hám keńislikfiy qábiletler jaqsı rawajlanǵanlıǵı anıqlanǵan.
Juwmaq ornında sonı aytıw múmkin, biz intellekt sózin aytıwımız menen onı testler arqalı ólshewdi kóz aldımızǵa keltiremiz. Lekin mine sol teslar qanshellilik haqıyqatqa jaqın. Biz olarǵa qaysı dárejede ıseniwimiz mukin. Bul kórinistegi testlerdiń sorawları barlıq qatlam wákilleriniń turmıs sharıtini esapqa almaǵanlıǵın baqlawımız múmkin. Hátte, Alfred Bine da ózi jańalıq ashkan intellekt testlerin analizi ústinde islew kerekligini aytıp ótken. Sebebi, bul teslarning nátiyjesi haqıyqatlıqtan uzaq bolıwın anıqlaǵan. Bunnan tısqarı bunday testler intellektning tek bir tárepin izertlewge qaratılǵan. Emotsional hám ámeliy intelekti joqarı rawajlanǵan adamlardıń nátiyjeleri bul testlerde jaqsı nátiyje kórsetpeyotganligi baqlawǵan. Baribir, házirgi kúnde IQ koeffitsenti óz áhmiyetin zálelshe de joǵatpaǵan.
Tema maydanınan ádebiyatlar kestesi:
1. Yugay A. X., Mirashirova N. A. “Obshaya psixologiya” - Tashkent 2014 g. S.-282-303.
2. Safayev N. S., Mirashirova N. A. “Ulıwma psixologiya teoriyası hám ámeliyati“ TDPU, 2013 y, B. 124-137.
3. David G. Myers “Psychology” Hope College Holland, Michigan 2010 y.p.-327-369.