1. Iqtisodiyot konstitutsiyalarining shakllanishi Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari

Iqtisodiyot konstitutsiyalarining shakllanishi

Endi iqtisodiyotning xufyona sektori mavjud bo`lishi bilan shartlangan umuman iqtisodiy tizim uchun oqibatlarni muhokama qilish zarur. Ijobiy oqibatlar jumlasiga, birinchidan, xufyona xo`jalik faoliyatining barqarorlashtiruvchi rolini kiritish lozim. Ushbu barqarorlashtiruvchi rol ayniqsa buyruqbozlik iqtisodiyoti sharoitida yaqqol namoyon bo`ladi. «Dastlabki iqtisodiyot» qondira olmaydigan talab xufyona iqtisodiy faoliyat sohasidagi mahsulot va xizmatlar uchun barcha narsalarni hazm qiluvchi bozorni barpo etadi. Biroq xufyona sektorning barqarorlashtiruvchi roli oshkora iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o`tishda ham saqlanib qoladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda xufyona sektorning katta o`lchamlari ishlab chiqarishdagi pasayishlar va jahon bozorlaridagi tangliklarni 56 yumshatish imkonini beradi. Tangik davrlarida xufyona sektor mehnatga haq to`lash darajasining pasayishi hisobidan bandlikni avvalgi darajada saqlab turishga qodir: xufyona korxona faoliyat ko`rsatishining asosida ijtimoiy (oilaviyqarindoshchilik, urug`chilik, milliy) aloqalarni qayta tiklash yotadi. Bunday qayta tiklash mantiqiga muvofiq ishdan bo`shatishga yo`l qo`yish – ijtimoiy aloqalarning buzilishi demakdir. Ushbu vaziyatning paradoksalligi shundan iboratki, neoklassik muvazanatga erishish o`z parametrlariga ko`ra neoklassik bozordan g`oyat uzoqlashgan bozorga bog`liq. Ikkinchidan, xufyona sektorning mavjud bo`lishi oshkora bozorga kirish xarajatlari yuqori bo`lganligi tufayli unga talab bo`lmay qolgan tadbirkorlik salohiyatini amalga oshirish imkonini beradi. Fakt shundan iboratki, Peruda oshkora tizim xufyona va hatto oshkora tadbirkorlarning ham katta energiyasi va iqtidoridan hech qachon foydalanish imkonini bermagan. Masalan, Limada ko`cha savdogarlari foydalanadigan sotuv strategiyalari yuqori xarajatlar asosida marketing va narxni shakllantirishning eng yaxshi namunalariga savdo korxonalarining siyosatiga qaraganda juda yaqin. Shunga qaramay, iqtisodiyotning oshkora va xufyona sektorlarining parallel ravishda mavjud bo`lishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta’sir ham ko`rsatadi. Xufyona sektorda texnika bilan qayta jihozlashning foydasizligi tufayli texnik taraqqiyot to`xtab qoladi va umuman mehnat unumdorligi pasayadi. Investitsiya manbalarining chegaralanligi (faqat u yoki bu ijtimoiy tuzilma ichidagi mavjud resurslar investitsiya qilinadi) va mazkur ijtimoiy tuzilmalarga nisbaan tashqi sarmoyadorlarning mavjud emasligi sababli investitsiyalarning hajmi ham kamayadi. Oshkora iqtisodiyotda qolgan iqtisodiy sub’ektlarga soliq yuki ko`payadi: davlat tomonidan ko`rsatiladigan xizmatlar xarajatlari kam sonli soliq to`lovchilarga taqsimlanadi.
2. Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari
Buyruqbozlik iqtisodiyotining normal holatlari uchun zarur bo`lgan normalardan biri oddiy utilitarizm hisoblanadi. Bunda individ tomonidan o`z foydaliligini oshirilishi o`ziga xos ravishda namoyon bo`ladi. Ya’ni, oddiy utilitarizm - individning samarali faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan holda o`z foydaliligini oshirishga intilishidir. Individ iste’mol madaniyatidagi oddiy utilitarizm “kvartira – mashina – dala hovli” uchligida aks etadi. Individda bunday idealning tarqalishi va qulay hayot sharoitlarini ta’minlashga intilish sho`rolar (sovetlar) jamiyati namunasida XX asrning 70-80-yillardagi o`ziga xos shaklga ega tendensiyalar bilan tavsiflanadi. Bunda iste’molning ma’lum darajasiga erishish uchun noyob (taqchil) resurslardan foydalanish imkoniyati samarali mehnat bo`yicha emas, balki ma’lum kasb toifasidagi xodimlar (savdo sohasi, byurokratik apparat, temir yo`l va havo yo`li transporti xodimlari, chet elga chiqish imkoniyatidagilar) o`rtasida bo`lingan edi. Ya’ni, utilitarizm normasi buyruqbozlik iqtisodiyotida faqat oddiy shaklda – individning samarali faoliyat bilan bog`liq bo`lmagan holda foydalilikni oshirishga intilishi sifatida mavjud bo`lgan. Ikkinchidan, taqchillik sharoitidagi iste’molda foydalilikni oshirishga intilish navbatda turish zarurligi, asabbuzarliklar, ovoragarchiliklar, janjallar (nizolar) tufayli kelib chiqqan yuqori ruhiy kechinmalar bilan cheklandi. Buyruqbozlik tizimining bu tavsifi «sabr chegarasi» tushunchasi bilan ham izohlanadi. Sabr chegarasi deganda nizolar va keskinliklar jamlanishining undan keyin iqtisodiy agentlar shikoyat qila boshlaydigan va norozilik namoyish etadigan darajasi tushuniladi. Shunday qilib, buyruqbozlik iqtisodiyotining birinchi normasi oddiy va cheklangan utilitarizmdan iborat. Buyruqbozlik iqtisodiyoti normalari tizimining ikkinchi unsuri to`liqsiz ratsional faoliyat bilan izohlanadi. Bunda, birinchi navbatda axborotning cheklanganligi va to`liqsizligi bilan shartlangan to`liqsiz ratsionallik tushuniladi. Iqtisodiy agentlar erkin shakllanmagan narx va taqchil resurslar sharoitida narxlardagi mavjud axborotni narxga taalluqli bo`lmagan – zahiralar hajmi, navbatlarning uzunligi va hokazolar haqidagi ma’lumotlar bilan to`ldiradilar. Natural ko`rsatkichlarda axborot olish esa, hamma vaqt uni yig`ish bilan bog`liq yuqori darajadagi xarajatlarni keltirib chiqaradi. Natijada tizimda «nizo», ya’ni 30 sotuvchilar va xaridorlar pozitsiyalarini muvofiqlashtirishda kechikishlar paydo bo`ladi. Nizo prognozlardagi xatolar, manfaatdor shaxsda boshqa sub’ektlarning holati va maqsadlari to`g`risida axborotning mavjud emasligi, manfaatdor shaxsning qaror qabul qilishdagi beqarorligi, o`zgaruvchan sharoitga moslashishdagi o`ng`aysizligi shakliga ega bo`ladi. Bundan tashqari, to`liqsiz ratsional faoliyat, iqtisodiy agent uchun faqat tashqaridan belgilangan maqsadlarga erishish vositalarini tanlash erkinligi bilan shartlangan. Mafkura bilan belgilangan partiya-xo`jalik apparatining mafkuraviy maqsadlari reja topshiriqlari shaklini qabul qiluvchi muayyan ma’muriy va xo`jalik vazifalariga aylanadi. Boshqacha aytganda, buyruqbozlik iqtisodiyotida iqtisodiy sub’ektlarning faoliyati– mafkuraviy qadriyat ratsionalligi normasiga asoslanadi. Ishonch normasi ikkita shaklda davlatga ishonch sifatida va bir birini yaxshi bilgan shaxslar doirasi bilan cheklangan mikrodarajadagi ishonch sifatida mavjud bo`ladi. Har qanday ahamiyatli bitimning davlat organiga: partiya, reja, ta’minot organiga murojaat etish bilan bog`liqligi sababli davlatga ishonmasdan turib, yo`l tutishning iloji yo`q. Bunday vaziyatda bevosita kontragentga ishonish mutaqo ortiqcha – davlat uchinchi tomon sifatida bitim shartlarining bajarilishini kafolatlaydi. Biroq mikrodarajadagi ishonch baribir maksimal personifikatsiyalangan shaklda mavjud bo`ladi. Bu norma ham uy xo`jaligida, ham korxonada amal qiladi. Uy xo`jaligining ijtimoiy va iqtisodiy hayotida og`irlik markazining oilaqarindoshchilik tarkibiga, do`stlar va tanish-bilishlarga ko`chiriladi. Masalan, o`zaro hamkorlik umuman vrach, sartarosh bilan emas, balki tanish vrach yoki sartarosh bilan amalga oshiriladi. Korxonalar xatti-harakatini ham huddi shunday ta’riflash mumkin. Ulardan har pbiri barqaror sherikchilik doirasiga ega bo`lib, bunda ushbu korxonalar rahbarlari o`rtasida shaxsiy darajada ishonchli munosabatlar yo`lga qo`yiladi. Ya’ni, direktorlar o`rtasida o`zaro yordam va o`zaro ishonch tamoyillari asosiga qurilgan korporativ munosabatlar shakllanadi. Buyruqbozlik iqtisodiyotining navbatdagi bazaviy normasi «sen – menga, men - senga», yoki o`zaro xizmatlar ko`rsatish to`g`risidagi kelishuvdir. Taqchil resursni olishning keng tarqalgan variantlaridan biriga ko`ra, iste’molchi va yetkazib beruvchi vaqti vaqti bilan vazifalarini almashtirib turadi, ya’ni “bugun men po`lat berib turaman, sen esa ertaga boltdan yordam qilib turasan”. Aynan har qanday barter bitimining asosida «Sen – menga, men - senga» normasidan foydalanish yotishiga ishonch hosil qilish mumkin. Hatto, barter almashuvi zanjir bo`yicha amalga oshirilishi mumkin bo`lsa-da, ushbu normaga lokal va tanishbilishlar doirasi bilan cheklangan xususiyatni yo`qotish imkonini bermaydi. Va nihoyat, qonunga bo`ysunish normasi. Har qanday o`zaro munosabatning davlat nazorati ostida bo`lishiga qaramay buyruqbozlik iqtisodiyoti doirasida qonunlar partiya manfaatlariga bo`ysungan. Buning uchun rasmiy asos bo`lmasada, partiya qarorlari de fakto qonun kuchiga ega bo`lgan. Hatto e’lon qilingan de yure umumxalq mulkchilik shakli ham de fakto mulkchilik shakli bilan, xususan, byurokratik organlar – «idoralar» (vazirliklar va idoralar) mulki bo`lgan. Byurokratiyaning bunday o`zboshimchaligi oddiy fuqarolarning qonunga nisbatan 31 munosabatiga aks ta’sir o`tkazgan. Boshqacha aytganda, buyruqbozlik iqtisodiyotida iqtisodiy sub’ektlarning xatti-harakati qonunga tilda buysunish normasi sifatida tavsiflanadi. Demak, buyruqbozlik iqtisodiyoti konstitutsiyasining asosiy normalari tizimning muvozanatsiz holatini barqarorlashtirga xizmat qiladi.