1 Jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni nimada Jamiyat taraqqiyotida tarbiya jarayonining o’rni

12 Qadimgi Xitoyda ilm-fan va ta’lim-tarbiya tizimi qanday bo‘lgan

Qadimgi Xitoy fasafasi konservativ sivilizatsiyaning bir qismi bo`lib u diniy matnlar madaniyatiga tayanardi. Hindistonda bo`lgani kabi, ozod bo`lish yoki xalos bo`lishga nisbatan qiziqish unchalik kuchli bo`lmagan. Aksincha, u ko`proq amaliy va pragmatic yo`nalishga ega edi.

Eramizdan oldingi 200-yil bilan eramizning 220-yiligacha bo’lgan davrda konfutsiychilik din sifatida ham shakllandi. O’zining mazmuniga ko’ra konfutsiychilik diniy marosimi qadimgi Xitoyda tashkil topgan oilaviy-urug’chilik urf-odatlarini qonuniylashtirib, qadimgi qonun va ko’rsatmalarga qat`iyan rioya etish talabi bilan chiqdi. Ulardan eng muhimi ajdodlarga sig’inish edi.Konfutsiychilikning diniy e`tiqodiga ko’ra, ajdodlar ruhini hurmatlash va o’g’illik ehtiromi (syao) insonning bosh majburiyatidir. An`anaviy konfytsiychiliknimng asosiy tushunchalari quyidagilar: “Li” - urf-odat va marosimlarga rioya etish, udum; “Si” - axloqiy me`yorlarni amalga oshirish; “In” - ijobiy ibtido, “Yan” - salbiy ibtido, “Dao” - osmon, koinot yo’li bo’lib, muayyan tartib va qonunga binoan mavjud, uning ifodasi esa insonning xulq-atvori bo’lishi lozim, “Chjen” - insonparvarlik, “I” - burch, “Sin” - samimiylik va ba`zi boshqalar. Daosizm Qadimgi Xitoyda shakllangan yirik falsafiy maktablardan biridir. Daosizmning diqqat markazida tabiat, koinot va inson turdi. Bu ta`limot to’g’risida keyingi paragrafda batafsil fikr yuritamiz

Ismlar maktabi voqelikni til ifodasi masalalari orqali hal qilishga yo’naltirilgan edi. U ashyolar munosabati va shu munosabatlarning o’zini tadqiq etdi, so’ngra esa hukmlar va ismlarning bir-biriga muvofiq kelishini tekshirdi. Bu maktab vakillaridan biri Xuey Shi ko’pgina narsalarning tushunchalarda noadekvat ifodalanishiga e`tiborni qaratgan.U buning sababini narsalarning bir-biriga qiyoslanmasligida, deb bilgan. O’zgacha uslubda fikrlash, bahs-munozara, isbot uchun dalillar keltirish, mavjud goyalarni rad etish va hokazolar ismlar maktabi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Maktab vakillaridan biri Chjuan-szi vafot etgan raqibi to’g’risida, “Men bilan bahs yuritadigan odam qolmadi” deb qayg’urib yozadi. Ismlar maktabining tafakkur uslubi an`ana mavqeiga ega bo’lgan konfutsiychilik ta`limotiga bardosh bera olmagan.U asta-sekin konfutsiychilikka yaqinlashib, o’zining avvalgi mavqeini yo’qotgan. Moistlar maktabi o’z ismini uning asoschisi Mo-szi (e.o. 479-431 y) nomidan olingan.Unda asosiy e`tabor ijtimoiy axloq muammolariga qaratilgan bo’lib, uni amalga oshirish istibdodiy hokimiyat boshlig’ining qat`iy tashkilotchiligi vositasida namoyon bo’lishi bilan bog’lanadi.Bu maktabda jismoniy mehnat uning tinglovchilarini tarbiyalashning asosiy vositasi hisoblangan.Moistlarning ta`limoti Konfutsiy ta`limotining butunlay qaramaqarshisidir. Uning butun ma`nosi umumiy muhabbat g’oyalari, o’zaro manfaat va muvaffaqiyat qozonishda ifodalanadi Jamiyatdagi barcha odamlar uchun majburiyat sifatida umumiy o’zaro insonparvarlik me`yori tavsiya etiladi, barcha kishilar bir-biriga foyda keltirish haqida g’amxo’rlik qilishlari lozim. Nazariy tadqiqotlar - mehnat faoliyatida ko’zda tutilgan amaliy maqsadga muvofiqlik - zaruriyatdir. Legizm - Qadimgi Xitoyda oziga xos o’ringa ega bo’lgan falsafiy maktablardan biridir.Shen Buxay bu ta`limotning asoschisi deb qaraladi.Bu ta`limotning namoyondalari ko’proqijtimoiy nazariya muammolari bilan shug’ullanishgan.Unda davlatni boshqarish muammolari ustuvor o’rin 8 egallagan.Legizm vakillaridan biri Shan Yanning ta`kidlashicha, aqlli kishilar qonun yaratadilar, boshqa odamlar essa mavjud qonun bilan chegaralanadilar.Qobiliyatli kishilar tartibni o’zgartiradi, bunga qodir bo’lmaganlar esa bo’ysunadi. Qonunni bilmaydigan kishi bilan qonun to;g’risida fikr yuritish behuda, aqli kalta, noqobil kishilar bilan o’zgarishlar haqida gapirishning foydasi yo’q. Bu ta`limotning bosqa bir mashhur vakili Xan Fey-szining fikricha, tartib - har qanday narsaning qiyofasini ifodalovchi tushuncha.Jamiyat hayotidagi tartib - mavjud kamchiliklarni zohiran yashirishdir. Odamlar va hukmdor o’zaro munosabatlarini qayta-qayta qarab chiqishlari zarur. Hukmdor chiqargan qonun va farmonlar ba`zan jamiyat manfaatlariga mos tushmaydi. Chunki ularda mukofat va jazolar tizimi ko’rib chiqilgan, xolos. Inson tabiati esa shaxsiy manfaatdorlik bilan ifodalanadi.Shunday ekan, undan ijtimoiy muammolarni hal etishda foydalanmoq zarur. Fuqaro o’z qobiliyatini foydali narsalarga sarflaydi va undan naf kutadi. Haqiqiy qonun shunday munosabatlarni boshqarishga xizmat qilmog’i lozim.Uningcha jamiyat taraqqiyoti betakrordir. Boshqarish usul va tizimlari yangi ijtimoiy voqelikka mos tushmog’i shart. U o’tmishni mutlaqlashtirib, unga hamdu sanolar yog’dirgan maktablarni ayovsiz tanqid qildi Xulosa qilib aytganda Qadimgi Xitoyda shakllangan falsafiy ta`limotlar juda rangbarang bo’lib, ularda ilgari surilgan g’oyalarning ko’pchilifi hozirgi zamonda ham qiziqish bilan o’rganilmoqda. Ayniqsa, tarbiya, axloq-odob va boshqa ijtimoiy hodisalar to’g’risida bayon qilingan g’oyalar sharqona qadriyatlar shakllanishida muhim rol o’ynab ktlmoqda.