1. Kirish Asosiy qism: Bozor tizimi haqida tushuncha

ASOSIY QISM
2.1. Bozor — sotuvchilar bilan xaridorlar oʻrtasidagi tovar ayirboshlash munosabatlari; ishlab chiqarish bilan isteʼmolni oʻzaro bogʻlovchi mexanizm. Bozor obʼyekti nafligi bor tovar va xizmatlar, subʼyekti esa Bozor ishtirokchilari (sotuvchi va xaridorlar) boʻlib, ular firmalar, uy xoʻjaliklari, davlatning tashkilot, idoralari va boshqalardan iborat ishtirokchilari tovar va xizmatlarni pul vositasida ayirboshlash yuzasidan munosabatlarga kirishadilar. Bozorda tovarlar bilan oldisotdi munosabatlari tovar ishlab chiqarish, tovar ayirboshlash va pul muomalasi qonunlariga binoan amalga oshiriladi ishtirokchilari sotuvchi hamda xaridor maqomiga ega boʻladilar. Bozor iqtisodiyoti - bu bozordagi talab va taklif asosida mahsulot va xizmatlarning erkin aylanishi.
Adam Smit mashhur "ko'rinmas qo'l" tushunchasini ishlab chiqdi, ko'rinmas qo'l talab va taklifdan kelib chiqqan holda ishlab chiqarishga resurslarni avtomatik ravishda taqsimlovchi kuchdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida quyidagi savollarga javob beriladi:
Nima ishlab chiqarilishi kerak? Eng yuqori talabga ega bo'lgan tovarlar ishlab chiqarilishi kerak.
Qanday qilib ishlab chiqarish kerak? Mahsulot sifatini oshirish orqali firma o'z foydasini maksimal darajada oshirishi mumkin. Sifatni oshirishda korxonalar yuqori narxlarni talab qilishlari mumkin bo'ladi.
Kim uchun ishlab chiqarish kerak? Korxonalar o'z tovarlari yoki xizmatlari uchun to'lashga tayyor bo'lgan mijozlar uchun ishlab chiqarishlari kerak.
Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida resurslar alohida shaxslarga tegishli bo‘lib, resurslarni taqsimlash hukumat tomonidan emas, balki shu shaxslar tomonidan belgilanadi. Dunyoda 100% erkin bozor iqtisodiyoti bo'lgan tan olingan iqtisodlar yo'q.
Bozor iqtisodiyoti bozorda zarur bo'lgan tovarlar va xizmatlarning narxi va miqdorini aniqlash uchun talab va taklif kuchlaridan foydalanadi. Tadbirkorlar mahsulot ishlab chiqaradi yoki boshqa iste'molchilarga sotib olish uchun xizmat taklif qiladi. Xaridorlar va sotuvchilar iste'molchilarning tovarlarga bo'lgan afzalliklari va mahsulot yoki xizmat narxiga asoslanib, bitim shartlarini kelishib olishlari kerak.
Resurslarni turli biznes va ishlab chiqarish jarayonlari bo‘yicha taqsimlash tadbirkorlar xaridor boshqa mahsulotlarga qaraganda ko‘proq qadrlaydigan mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish orqali erishmoqchi bo‘lgan foyda bilan belgilanadi. Muvaffaqiyatli tadbirkorlar kelajakdagi biznesga qayta sarmoya kiritishlari mumkin bo'lgan daromadlar bilan taqdirlanadilar
Atrof-muhit barqarorligi har doim ham bu suhbatlarga kiritilmaydi. Iqtisodiy kuchlar va investitsiyalar barqarorroq sayyorani yaratishda qanday rol o'ynashini keltirib o’tamiz:
Bozor iqtisodiyoti nima?
Bozor iqtisodiyoti - bu talab va taklif asosida ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasida tovar va xizmatlarning erkin aylanishini ta'minlaydigan ochiq iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy qarorlar bozorning o'zi tomonidan tartibga solinadi, bu esa doimo muvozanatni tiklash yo'lini topadi.
U nimani anglatadi? Agar iste'molchi talabining ko'pligi tufayli bitta sanoatda narx oshsa, yuqori mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan mehnat mutanosib ravishda oshadi. Shunday qilib, ishlab chiqaruvchilar iste'molchi talabiga javob beradigan mahsulotni etkazib beradilar. Bundan farqli o'laroq, raqobat kuchlari narxlarni o'rtacha darajada ushlab turadi, shuning uchun iste'mol uzoq muddatda oshadi.
Bozor iqtisodiyoti quyidagilar bilan tavsiflanadi:
Talab va taklifga tayanadigan iqtisodiy tizim.
Ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori talab va taklif bilan belgilanadi.
Iqtisodiyot turlari:
Iqtisodiyotning to‘rt turi mavjud, ya’ni an’anaviy iqtisodiyot, buyruqbozlik iqtisodiyoti, bozor iqtisodiyoti va aralash iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti - iqtisodiy qarorlar bozordagi talab va taklifga asoslangan tizimdir. Bozor tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi kerakligini, qancha mahsulot yaratilishini va tovarlarning narxini belgilaydi
Bozorda 2 jarayon amalga oshadi: biri — tovarlarni sotish, bunda tovar pulga almashadi, yaʼni ikkinchisi — tovarni xarid etish, pulni tovarga ayirboshlash. Ayirboshlash ixtiyoriy va erkin shakllangan narxlarda olib boriladi. Bozor iqtisodiyotda ishlab chiqarishni isteʼmol bilan bogʻlash (yaratilgan tovarlar va xizmatlar bozorga chikadi, u yerda sotilgach, isteʼmolga kelib tushadi); qiymatning tovar shaklidan pul shakliga aylantirish; ishlab chiqarishning uzluksizligini taʼminlash (yaratilgan tovarlar va xizmatlar Bozorda sotilgach, tushgan pulga ishlab chiqarish uchun zarur iqtisodiy resurslar, chunonchi asbobuskunalar, mashinalar, yokilgʻi, ish kuchi sotib olinib, ishlab chiqarishni davom ettirish imkoniyati yaratiladi.); iqtisodiyotni tartiblash (nimani, qanday ishlab chiqarish, kim uchun ishlab chiqarish); mamlakatlar oʻrtasida iqtisodiy hamkorlik oʻrnatish singari vazifalarni bajaradi.
Bunda talab va taklif, shunga muvofiqlashtirilib oʻzgarishiga qarab ishlab chiqarish yuritiladi. Talab oshib narx oʻssa, ishlab chiqarish koʻpayadi, aksincha, taklif oshib talab kamaysa, ishlab chiqarish qisqaradi.
Tovarlar va xizmatlarga talab uzluksiz bo'lgani tufayli ularni ishlab chiqarish ham uzluksiz ravishda doimo takrorlanib turadi. Takror ishlab chiqarishning umumiy jarayonini iqtisodiy resurslar, tovar va xizmatlar hamda daromadlarning doiraviy aylanishi ko'rinishida tasavvur qilish mumkin. Biroq bu aylanish turli iqtisodiy tizimlarda turlicha kechadi.
Xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyoti tizimida bunday doiraviy aylanish korxona va firmalar bilan uy xo'jaligi o'rtasida amalga oshadi.
Uy xo'jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan barcha iqtisodiy resurslarni bozorga yetkazib beradi. Korxona va firmalar bu resurslarni sotib olib, turli xil tovar va xizmatlarga aylantiradilar va ulami bozorga yetkazib beradilar .Ko‘rinib turibdiki, resurslar, tovarlar, xizmatlar va daromadlaming doiraviy aylanishida faqat ikki tomon: bir tomonda korxona va firmalar, ikkinchi tomonda uyxo‘jaligi qatnashadi. Barcha moddiy, mehnat va pul oqimlari harakati davlat tomonidan qat'iy rejalashtirilmaydi, ya’ni korxona va firmalar iqtisodiy resurslarni qancha miqdorda, qaysi baholarda sotib olishni va ishlab chiqargan tovar va xizmatlarni qanday baholarda sotishni o‘zi erkin belgilaydi. Bu, ya’ni erkinlik, bozor iqtisodiyoti tizimining asosiy va eng muhim belgisidir. Iqtisodiy faoliyat erkinligining asosi—ishlab chiqarish omillari yoki yaratilgan tovarlarning tasarruf etilish ixtiyoriyligi va mulkdorlarning mustaqillikka egaligidir. Ishlab chiqaruvchi yoki iste'molchi o‘z tovarini yoki pulini o‘zi bilganicha ishlatadi, o‘z ixtiyoriga ko‘ra o‘ziga ma'qul bo‘lgan ish bilan shug‘ullanadi. Xo'jalik yurituvchilar faoliyati bir biridan ajragan bo'ladi. Chunki ular, birinchidan, mustaqil mulk egalaridir, ikkinchidan, mehnat taqsimoti asosida ixtisoslashib, har xil ish bilan shug'ullanadilar.
Bozor iqtisodiyoti tizimida xo'jalik yuritish shakllaridan qaysi birini tanlash, o‘z mol-mulkini qanday ishlatish ham kishilarning o‘z ixtiyoriga bog‘liq. Tadbirkorlik qilish yoki yollanib ishlash, o‘z pulini sanoatga, dehqonchilikka, tijoratga, bank ishiga yoki boshqa yo'nalishga sarflash odamlarning o‘z ixtiyorida bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotining muhim va asosiy belgisi iqtisodiy xilma xillik, ya’ni mulk shakllari va xo‘jalik yuritish usullarining turli-tuman bo'lishidir. Turli shakllardagi mulklar erkin, yonma-yon, hech bir chegaralanmagan holda rivojlanadi.
Xo'jalik yuritish usullari ham har xil bo'ladi. Masalan, yakka tartibda, jamoaga birikkan holda, sherikchilik yoxud hissadorlik asosida, o‘z mablag'iga yoki qarzga olingan mablag‘ga tayanib xo‘jalik yuritish, yer va boshqa vositalarni ijaraga olish va ishlatish kabilar. Bozor iqtisodiyotini tashkil etuvchi tadbirkorlar ko'pchilikdan iborat bo'lib, tarqoq holda foyda-zararni o‘z zimmasiga olib ish yuritadilar. Lekin ularning faoliyati qanchalik tarqoq bo'lmasin, baribir bozor orqali bir-biriga bog‘lanadi.
Bozor iqtisodiyoti erkin bo'lganligidan har qanday iqtisodiy monopolizmni, ya’ni korxona, tashkilot yoxud davlatning, umuman, iqtisodiyotda yoki uning biror sohasida tanho hukmronlik qilishini inkor etadi. Bu ham bozor iqtisodiyotining belgilaridan biridir.
Bozor iqtisodiyotining yana bir belgisi narxlarning liberallashuvi, ya’ni narx-navoning erkin tashkil topishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi.
Narx ayrim ishlab chiqaruvchi yoki iste'molchi tazyiqi ostida shakllanmaydi. U bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor bilan sotuvchining savdolashuvi va kelishuviga asosan yuzaga keladi. Shu tarzda shakllangan narxlar bozor munosabatlarining asosini tashkil qiladi. Narx pul bilan o'lchanadi. Bozor iqtisodiyoti pulsiz bo'lishi mumkin emas.
Pul iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositasi bo'lib, iqtisodiyotda o'ta muhim rol o'ynaydi. Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti va uning iqtisodiy mexanizmida raqobat asosiy o'rin tutadi.
Raqobat iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining o'zgalarnikidan alohidalashgan manfaatini bildiradi. Lekin bu manfaat yo'lida kurash qoidalariga rioya qilish sharti hisoblanadi. Manfaatlarni yuzaga chiqarishning birdan-bir yo'li raqobatbardosh va jamiyat uchun zarur bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarishdir. Raqobat moddiy va mehnat resurslarini kam sarflagan holda ularni samarali ishlatib, ko'proq va sifatliroq tovar ishlab chiqarishga undaydi. Shuning uchun ham raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi vositadir. Shu bilan birgalikda, u iqtisodiyotni tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi kuch bo'lib ham hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti moslashuvchan tizimdir. U sharoit o'zgarishiga darhol javob beradi, nima yetishmasa, shuni darhol ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Uning muhim tomonlaridan biri innovatsiya (yangilik)ga moyilligidir. U fan-texnika, texnologiya yangiliklarini darhol qabul qiladi. Yangi tovarlami ishlab chiqarishni, yangi texnologiya va boshqarish usullarini joriy etishni ta'minlaydi. Chunki bu raqobatda yutqazmaslik, yaxshi foyda ko'rish boylik va obro'-e'tibor orttirishning sharti bo'lib xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti - bu bozor tizimi bo'lib, unda korxonalar o'zlarining bozordagi talabidan kelib chiqib, mustaqil ravishda tovar va xizmatlar ishlab chiqaradilar. Iqtisodiyotning bu turida barcha ishlab chiqarish vositalari xususiy yoki jismoniy shaxslarning nazorati va mulki ostidadir. Ular hukumat aralashuvisiz o'z xohishlariga ko'ra sarmoya kiritish, ishlab chiqarish yoki savdo qilishda erkindirlar. Keling, qanday ishlashini ko'rib chiqaylik.
Iste'molchilar tovarlar va xizmatlarni sotib olayotganda, bu iqtisodiyotga ularning afzalliklarini bildiradi. Shunday qilib, korxonalar talabni qondirish uchun eng kam xarajat evaziga bunday tovarlarni ko'proq ishlab chiqarishga harakat qiladilar. Foyda maqsadi ularni birinchi navbatda harakatga keltirganligi sababli, ular eng yuqori narxni olishga harakat qilishadi. Biroq, sotuvchilar o'rtasidagi raqobat narxlarni past darajada ushlab turadi.
Natijada, talab va taklifning o'zaro ta'siri tovarlar yoki xizmatlar uchun muvozanat narxini o'rnatadi. Ko'rinib turibdiki, iste'molchilar va korxonalar bunday iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning narxi va miqdorini belgilaydilar.
Shunday qilib, bozor iqtisodiyotida hukumat emas, balki talab va taklifning bozor kuchlari faoliyatning aksariyat qismini boshqaradi. Bozor iqtisodiyotiga davlatning aralashuv doirasi har xil. 100% bozor iqtisodiyoti hukumatning aralashuviga ega bo'lmaydi. Biroq, bu faqat nazariy jihatdan mumkin. Haqiqiy hayotda hukumatning bunday iqtisodiyotdagi roli quyidagilar bilan cheklangan:
Barchaga bozorda savdo qilish uchun teng imkoniyatlarni ta'minlash Bozor qoidalarining teng darajada qo'llanilishini ta'minlash Bozorda, korxonalarda va jismoniy shaxslardan odamlar farovonligi uchun soliq undirish Hukumat siyosatiga muvofiq bozorni tartibga solish Qolaversa, Bozor iqtisodiyoti daromad olish maqsadida jismoniy shaxslar va korxonalar tomonidan savdo qanchalik erkin va adolatli amalga oshirilsa, u davlat iqtisodiyotiga shunchalik foydali bo‘ladi, degan fikrga asoslanadi.
Bozorga asoslangan iqtisodiyotda ko'rinmas qo'l.
Yuqorida aytib o'tilganidek, tovarlar yoki xizmatlarning narxi to'g'ridan-to'g'ri talab va taklifga bog'liq. Demak, tovar yoki xizmat qancha kam bo'lsa, uning talabi va narxi shunchalik yuqori bo'ladi. Shu sababli, talab va taklif savdoning barqarorligi uchun mas'ul bo'lgan ko'rinmas qo'lni tashkil qiladi.
Iqtisodiyotdagi ko'rinmas qo'l tushunchasi Adam Smitning tashabbusi bo'lib, u korxonalar va shaxslarning g'arazli manfaatlari iqtisodiyotning yaxshilanishi va barqarorligiga olib keladi, deb taxmin qilgan. Bundan tashqari, ko'rinmas qo'l bo'lmasa, savdo quyidagicha qulab tushadi:
Agar tovar yoki xizmatlarga bo'lgan talab taklifning o'sishisiz oshsa, narx oshadi.
Agar talabning o'sishi taklifning o'sishiga ergashmasa, narx tushadi.
Demak, ko'rinmas qo'l bozor iqtisodiyotining asosini tashkil qiladi.