1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

1920-yillar. Radioreklamalar 
1920 – yillarda radiodetallar va radio apparatlar ishlab chiqaruvchilar soni ortib ketdi. Ular o‘z 
mahsulotlari sotuv hajmini oshirish uchun o‘z radiostansiyalari ochadilar va unda o‘z mahsulotlarini 
reklama qila boshladilar. Vaqt o‘tishi bilan turli klublar, xususiy maktab va notijorat uyushmalar 
radioda reklamalar bera boshladilar. Radiodasturlarga homiylik qilish tobora kengayib borgani sari 
har bir radiodastur o‘z homiysiga ega bo‘la boshladi. Buning evaziga esa o‘sha radiodastur 
davomida homiy kompaniyani ko‘klarga ko‘tarib maqtashi kerak edi.Vaqt o‘tishi bilan radiostansiya 
egalari radiodasturlarga homiylik qilish huquqlarini qisqa muddatga avvalgidan kattaroq pul evaziga 
sota boshladilar. Keyinchalik esa bitta radioeshittirish davomida bir necha kompaniyalar va ularning 
mahsulot va xizmatlari yangray boshlaydi. 
1950 – yillar. Tijoriy televideniyellar 
1940–yillar oxiri – 1950–yillar boshiga kelib reklamalarni berish televideniyelarga ko‘cha boshladi. 
Buyuk Britaniya Parlamenti radioni tijoratlashtirish va televideniyelarni notijoriy tashkiliy birlik 
sifatida qoldirishga harakat qildi. 1927–yili tashkil qilingan British Broadcasting Channel (BBC)50-
yillarga kelib xususiy kapital kiritilishi oqibatida qisqa muddat ichida savdo-tijorat 
televidiniyesining reklama gigantiga aylandi. Jamoatchilik jamg‘armasi asosida federal hukumatni 
ko‘ndirgan holda Graham Spray CBC kanaliga kapital kiritdi va asos soldi. Biroq, 1934 – yilda 

---

AQShning Federal Kommunikatsiya Akti qabul qilinishi orqali reklama sohasida kapitalizm ta’siri 
boshlandi. Natijada AQSh Kongressi ”omma qiziqishi, qulayligi va ehtiyoji” bo‘yicha ish olib 
borishni talab qila boshladi. 1967–yilda Ommaviy Axborot Vositalari Akti qabul qilindi va bu 
Jamoatchilik OAV Xizmati va Milliy Xalq Radiosi asos solinishiga sabab bo‘ldi. 1950–yillar 
boshlarida Du Monttele tarmog‘i reklama vaqtini bir paytning o‘zida bir necha homiylarga sotish 
amaliyotini boshlab berdi. Dastlab, Du Mont bu usulni qo‘llashga qo‘rqib, faqat ba’zi teledasturlarga 
nisbatan reklama vaqtini bloklarga ajratib ko‘plab biznes reklamalariga sotdi. Keyinchalik uni 
ko‘paytirib borishi natijasida boshqa tijoriy televidiniyelar ham bu usulni o‘zlashtirib, uni yanada 
rivojlantirdi. 
Reklama vositlarining so‘nggi diversifikatsiyasi sifatida kabelli va sun’iy yo‘ldosh televidiniyelarini 
ham ko‘rish mumkin. ”Dot-com” reklamalar internet reklamalari bo‘lib, internetning kirib kelishi va 
taraqqiyoti tufayli shakllandi va tarqaldi. Onlayn reklamalar va interaktiv reklamalar aynan internet 
orqali olib borilib, eng yirik internet reklama tarqatuvchisi Google Co. qidirish navigatsion tizimi 
hisoblanadi. Zamonaviy reklama innovatsiyalaridan biri “hujumkor marketing” (ingliz tilida 
“guerrilla marketing”) bo‘lib, unda hozirgi kunda keng tus olayotgan avtomobillarga brend signallari 
va interaktiv reklamar bilan bezash va ularni sovg‘a qilish kabi rag‘batli usullar orqali reklama 
qilinadi. Buni asosan mamlakatga yangi kirib kelgan kompaniyalar qo‘llayotgan bo‘lib, ularning 
fikricha, yangi kompaniya haqida mijozlar ongida “ha, bu kompaniya qudratli ekan”, degan fikr yarq 
etib o‘tadi va bu mijozlarni tezda brend-fanatga aylantiradi. Bundan tashqari reklamani joylashtirish 
ham muhim ahamiyat kasb etib, bugungi kunda Facebook, Twitter, Yahoo va boshqa bir qator 
global internet tarmoq va veb saytlari reklamaning ekzel usuli va reklama berish joyi hisoblanadi. 
Hozirgi davrga kelib xalqaro savdo va texnika taraqqiyotining mislsiz rivoji natijasida reklama va 
marketingning quyidagi shakl va turlari vujudga keldi: 
Virusli marketing – brendni ko‘tarish uchun ijtimoiy tarmoqlardan foydalanuvchi marketing 
ko‘rinishi. 
Nishe marketing – maxsus ehtiyoj va xohishlarga ko‘ra aholining alohida qatlamlari uchun 
mo‘ljallangan reklama. 
Mahsulot joylashtirish marketingi – xaridorlar e’tiborini jalb etish maqsadida ikki mahsulotni bir 
paytda reklama qilish. 
Mashhur shaxs-mashhur brend reklamasi – mahsulotni mashhur shaxslar orqali reklama qilish. 
Eslatuvchi reklama tovar va xizmatlarni qayta sotib olishga rag‘batlantirishga (undashga) 
mo‘ljallangan. «Coca Cola»ning qimmatbaho va to‘laqonli reklamasi har xil jurnallarda mavjud va 
ular iste’molchilarga bu ichimlikni sotib olish zarurligini eslatib turadi. Mustahkamlovchi reklama 
xaridorlarni reklama qilinayotgan ma’lum bir tovarni tanlab to‘g‘ri qilishganiga ishontirishga 
mo‘ljallangan. Masalan, avtomobil reklamasida ko‘pincha yangi modeldagi avtomobilni sotib 
olganlaridan xursand xaridorlarni o‘z xaridlaridan mamnun qiyofalari ko‘rsatiladi. 
Reklamalarning maqsadini tanlab olishda bozordagi joriy vaziyatni tahlil qilishdan kelib chiqish 
zarur. Masalan, ma’lum bir tovar sinfi yetarlicha o‘zlashtirilgan bo‘lsa, kompaniya bozorning 
yetakchisi hisoblanadi, lekin uning savdo markasi iste’mol jadalligi uncha yuqori emas, reklama 
kompaniyalarining maqsadi iste’molchilarni rag‘batlantirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar 
tovar sinfi bozor uchun yangi bo‘lib, kompaniya yetakchilar qatoriga kirmasa, lekin kuchli savdo 
markasiga, to‘g‘ri maqsadga ega bo‘lsa, tez orada iste’molchilarning e’tibori unga qaratiladi va 
albatta, tovar xaridorgir bo‘ladi. 

---

Reklama murojaati tanlab olingandan keyin reklama beruvchi uni tarqatish vositasini aniqlashi 
lozim. Bu bosqichda: 
1.
auditoriyani xohlagancha qamrab olish, reklamaning ta’sir etish chastotasi va darajasi 
masalalari hal qilinadi; 
2.
axborot vositalarining asosiy turi; 
3.
aniq reklama tashuvchilar tanlab olinadi; 
4.
grafik; 
5.
reklamaning chiqish geografiyasi haqida qaror qabul qilinadi. 
Qabul qilingan qarorlar natijasida ularning samaradorlik predmetini baholash zarur. 
Axborot vositasini tanlash – bu maqsadli auditoriya bilan zarur turldagi aloqalari sonini 
ta’minlashga qodir bo‘lgan iqtisodiy jihatdan samarali reklama tarqatish vositalarini qidirishdir. 
Ko‘plab reklama beruvchilar reklamaning maqsadli auditoriyaga aniq ta’sir etishi uchun aloqalar 
soni yuqori bo‘lishi kerak, deb hisoblaydilar. Ular odam bitta reklamani bir necha marta ko‘rsa, 
unga javob beradi (tovarni sotib oladi) yoki reklamani har ko‘rganda asabiylashadi yoki umuman 
ahamiyat bermaydi, deb hisoblaydilar. 
Axborot vositalarining asosiy turlarini tanlab olish. Media – rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis 
reklama tashuvchilarning asosiy turlari iste’molchilarni qamrab olishi va ta’sir etishi bo‘yicha 
imkoniyatlarini bilishi zarur. Zarur axborot vositasini tanlab olish to‘rtta o‘zgaruvchini hisobga 
olgan holda bajariladi. Birinchisi – maqsadli auditoriyani (boshqalaridan) ustun qo‘yish. Masalan, 
radio va televidiniye o‘smirlar auditoriyasini qamrab olishning eng samarali vositasi hisoblanadi. 
Ikkinchi o‘zgaruvchi – bu tovarning xarakteristikasi (tavsifi). Axborotning turli vositasi namoyish 
etish, ko‘rgazmali ko‘rsatish, tushuntirish, tasvirlash, rang berish kabilarda turli imkoniyatlarga ega. 
Uchinchi o‘zgaruvchi-reklama murojaatining tavsifi. Yaqin kunlarda narxi pasaytirilgan sotuv kuni 
ma’lum qilinadigan reklamani radioda, televideniyeda berish yoki gazetaga joylashtirish lozim. 
Texnik ma’lumotlarning sezilarli miqdorini o‘zida aks ettirgan reklama murojaatini 
ixtisoslashtirilgan jurnalda yoki pochta tarqatmalarida berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Va 
nihoyat, oxirgi o‘zgaruvchi-qiymatdir. Televizion reklama gazeta singari sezilarli darajada qimmat. 
Odatda, reklama murojaati qiymati mingta aloqa hisobidan hisobga olinadi. 
Reklama tashuvchilar haddan tashqari ko‘pligini hisobga olib, media – rejalashtirish bo‘yicha 
mutaxassis o‘z budjetini axborot vositalarining asosiy turlari bo‘yicha taqsimlashdan boshlashi 
kerak. Bunda e’tibor asosan, defitsitga qaratiladi, shu bois, reklama unga darhol e’tibor qaratilishi 
uchun alohida o‘ziga xoslikka ega bo‘lmog‘i lozim. Reklama budjeti haqida qaror qabul qilishda 
iste’molchining egri chiziqli reaksiyasi “S” tarzidagi shaklga ega bo‘lishini anglash kerak. Dastlabki 
samara qandaydir bir qancha savdodan sezilarli natija olinsa, reklamaning hajmini ko‘paytirib berish 
lozim, biroq oqibatda savdoning o‘sishi nolga teng bo‘lib qolish ehtimoli ham mavjud. Uzoq vaqtlar 
davomida reklamaning yetakchi vositasi televidiniye bo‘lgan. Keyingi yillarda tadqiqotchilar 

---

telereklamalar samarasi pasayganini, bunga axborot dunyosi kuchaygani (roliklar qisqaroq bo‘lib, 
umumiy soni ortadi), reklama bloklari namoyish qilinayotgan paytda kanallarning faolroq 
almashtirilishi (bunga, ayniqsa, yangi-yangi kanallar paydo bo‘layotgani juda ham yordam 
bermoqda) va yangi kabel va yo‘ldosh kanallar paydo bo‘lishi munosabati bilan ko‘rsatuvning 
umumiy qisqarishi ham sabab bo‘lmoqda. 
Tashqi reklama – reklama shakllarining ko‘plab xildagi variantlarini o‘z ichiga oluvchi juda katta 
kategoriya. Iste’molchilar e’tiborini jalb etishga urinib, firmalar ijodiy reklamalar yaratadilar va 
ularni eng kutilmagan joylarga joylashtiradilar. Bunday yondashuvning mantiqiy jihati shundaki, 
odamlar bilan ular bo‘ladigan joylarda: ishda, dam olish joylarida va albatta, do‘konlarda aloqada 
bo‘lish kerak. Tashqi reklamaning quyidagi turlarini: reklama shitlari (taxtalari), jamoatchilik 
joylaridagi reklamalar, tovarlarni syujet (manzara)larga va xarid joylarida (chakana do‘konlarda) 
joylashtirish orqali reklama qilish kabilarga ajratish mumkin. 
Axborotlarning muqobil vositalari firmalar uchun qator qiziqarli imkoniyatlar beradi. Bugun 
iste’molchilarda qayerda uni ko‘rishga bir necha daqiqa, hatto soniya vaqt bo‘lsa, o‘sha joyga 
reklama o‘rnatiladi.