1-Ma'ruza. Mavzu

qA
maydoncha ajratsak, u qolda ichki kuchlar kesimning hamma 
nuqtalarida ta'sir qiladi deb hisoblab, bu maydonchaga ham cheksiz kichik 
qF
kuch to'qri keladi 
deyish mumkin. Ichki 
∆F
kuchning ajratilgan maydoncha kattaligi 
qA
nisbati bu maydonchaning 
o'rtacha kuchlanishi bo'ladi: 
Р
ур
=
∆𝐹𝐹
∆
А
Shunday qilib, kuchlanish (ichki kuchlarning intensivligini ifodalaydigan kattalik) maydoncha 
yuzi birligiga to'qri keladigan kuch bilan aniqlanadi. Kuchlanish, odatda 
N/m
2
bilan ifodalanadi. 
Maydonchani nolgacha kichraytirib, ya'ni limitga utib, 
qA
maydonchaning markazi bo'lgan ayni 
nuqtadagi haqiqiy kuchlanishni topamiz. Demak ayni nuqtadagi haqiqiy kuchlanish quyidagicha 
bo'ladi: 
Р
х
= lim
∆𝐹𝐹→0
∆𝐹𝐹
∆𝐴𝐴
=
𝑑𝑑𝐹𝐹
𝑑𝑑𝐴𝐴
(1.1) 
Agar ichki kuchlar (elastik kuchlari)ning kesim bo'yicha teks taqsimlangani ma'lum bo'lsa (1.10-
rasm), bu eng oddiy qolda kuchlanish kesimga ta'sir etuvchi elastiklik kuchlarining yiqindisini 
kesimning butun yuziga bo'lish yo’li bilan topiladi, ya'ni:
р
=
𝐹𝐹
А
(1.2) 
Kuch ma'lum tomonga yunalganligi uchun kuchlanish ham ma'lum bir yunalishga ega bo'ladi. 
Umumiy qolda, ayni 
dA
maydonchadagi kuchlanish (r) shu maydoncha bilan biror
a 
burchaq 
qosil qiladi (1.11-rasm). Bu kuchlanishni ikkita tashkil etuvchiga: biri maydonchaga 
perpendikulyar bulib, normal kuchlanish deb ataladigan q (sigma) harfi bilan belgilanadigan 
va ikkinchisi maydrncha tekisligida yotib, urinma (tangensal) kuchlanish deb ataladigan va q 
(tau) harfi bilan belgilanadigan ikkita tashkil etuvchiga ajratib, kuyidagilarni hosil qilamiz: 
𝜎𝜎
=
р
sin
𝛼𝛼
,
𝜏𝜏
=
р
cos
𝛼𝛼

---

To'la kuchlanish normal va urinma kuchlanishlar orhali kuyidagicha ifodalanadi: 
p = 
√𝜎𝜎
2
+
𝜏𝜏
2
(1.3) 
To'la kuchlanish ichki kuchlarni baholashning qulay o'lchovi hisoblanmaydi, chunki material 
normal va urinma kuchlanishlarga turlicha harshilik ko'rsatadi. Normal kuchlanishlar jismning 
ayrim zarrachalarini kesim tekisligiga bo'lgan normal yo'nalishda bir-biriga yaqinlashtirishga 
yoki bir-biridan uzoqlashtirishga intiladi. Urinma kuchlanishlar jismning bir to'da zarrachalarini 
boshhalarga nisbatan kesim tekisligi bo'yicha siljitishga intiladi. Shuning uchun urinma 
kuchlanish siljish kuchlanishi deb ham ataladi. 
Jismning biror nuqtasidagi kuchlanishni aniqlashda bu nuqta orhali turli tomonlarga yo'nalgan 
cheksiz ko'p kesim tekisliklari o'tkazish mumkin. Ayni nuqtadagi kuchlanganlik qolatiga to'la 
harakteristika berish uchun kuchlaiishning kattaligi va yunalishigina emas, balki maydonchaning 
kiyaligini ham bilish zarur. Keyinchalik biz ayni nuqtadagi kuchlanishning shu nuqtadan 
o'tkazilgan maydoncha qiyaligiga harab o'zgarishini ko'ramiz. 
Deformasiya va kuchlanishlar qaqidagi tushunchalar materiallar qarshiligida asosiy 
tushunchalardir.