1-mashg’ulot mikroskopning

l-rasm. Biologik mikroskopning tuzilishi.
J-okulyar; 2-tubus; 3-ob'elctivlar; 4-buyum stolchasi; 5-ko’zgu;
6-makrovint; 7-mikrovint
Moy va linzaning nurni sindirish darajasi deyarli bir xil boMganligi uchun tekshirilayotgan ob'ekt aniq ko’rinadi. Mikroskopning necha marta kattalashtirib ko’rsatish imkoniyatini aniqlash uchun okulyar va ob'ektivdagi raqamlar ko’paytiriladi (jadval).



Jadval '
Okulyarlar Ob'ektivlar Ob'ektning
kattalanishi (marta)
7 x 8 x 56
10 x 40 x 400
15 x 90 x 1350

Buyum stolchasining ostida mikroskopning yoritgich qismlari, ya'ni kondensor, diafragma va ko’zgu joylashgan. Kondensor ikkita Iinzadan iborat bo'lgan mikroskop qismi bo’lib, buyum stolchasi tagida joylashgan va ko’zgu olib beradigan yorug’lik nurlarini yig’ib berishga xizmat qiladi. Maxsus vint yordamida kondensorni yuqoriga va pastga tushirib, yorug’Iik nurlarini ko’paytirish yoki kamaytirish mumkin.

Diafragma kondensor tagida joylashgan va ayrim metall plastinkalardan iborat bo’lib, bir-birini ustki qismidan qoplagani holda doira shaklida joylashgan. Bu plastinkalar markazidan yorugMik nurlari o’tadigan teshik hosil qilinadi.
Ko’zgu (oynacha) ikki tomonlama bo’lib, bir tomoni tekis, ikkinchi tomoni esa botiq. Uning vazifasi yorugMikni to’plab berishdan iborat. Ko’zgu shtativning pastki qismiga harakatchan qilib o’rnati!ganligi, uni yorugMik manbaiga qarab har tomonga aylantirish imkonini beradi. Bunda yorung’lik nurlari orqali ob'ektni yoritish mumkin. Shtativ mikroskopning asosiy qismlaridan biri bo’lib, u tubusni ushlovchi qism hisoblanadi. Bundan tashqari, shtativga buyum stolchasi biriktirilgan. Bu stolchaga ob'ektli buyum oynasi qo’yiladi. Stolchaning o’rtasida teshigi bo’lib, stolchaning tagidagi oynadan aks yetgan yorugMik nurlari shu teshikdan o’tib ob'ektni yoritadi. Stolchada yana ikkita qisqichklemmalar bor. Preparat stolchaga shu qisqichlar




yordamida biriktiriladi. Stolchaning ikki yonida vintlari boMib, bu vintlarni burash orqali stolchani preparat bilan bir tomondan ikkinchi tomonga biroz burish mumkin. Natijada, preparatga qo’1 tekkizmay turib uni harakat-lantirish mumkin.
Tubus optik sistema boMgan naychadir. Uning yuqori qismiga okulyar kirgizilgan, ostki tomoniga esa revolver joylashtirilgan. Tubus ikki vint yordamida harakatlantiriladi. Makrovint tubusni yuqoriga yoki pastga harakatlantirib, fokus masofasini topishga yordam beradi. So’ngra, mikroskopda tekshiriladigan ob'ekt ko’riladi. Mikrovint tubusni ko’z ilmaydigan masofaga suradi. Mikroskopning tagligi barcha qismlami o’zida mahkam tutadigan qism hisoblanadi.
Mikroskop bilan ishlash tatibi. Mikroskopni stol ustida shtativ dastasini o’zingizga qaratib qo’ying. Mikroskop bilan ishlaganda awalo okulyarga chap ko’z bilan qarab, mikroskop oynasini yorugMik manbai (deraza, lampa) tomon aylantirib tubusning ichki tomonida yorug’ doira, ya'ni ko’rish maydonini hosil qiling. So’ngra buyum stolchasidagi teshik ustiga 8x ob'ektivni qo’ying. Preparat shishasini buyum stolchasiga shunday qo’yish kerakki, tekshirilayotgan ob'ekt stolcha markazidagi teshikchaga to’gri boMsin. Keyin stolchaga qarab tubusni preparatga yaqin kelguncha pastga tushiring. So’ngra okulyarga qarab ob'ekt ko’ringuncha makrovintni o’zingiz tomon burang, ya'ni tubusni sekin-asta yuqori ko’taring. Keyin mikro- vintdan foydalanib tekshiriladigan ob'ektni aniqlang.
Mikroskopda katta ob'ektni kuzatish uchun tubusni ko’tarmasdan (aks holda ob'ekt ko’rinmay qoladi), revolvemi burab, zarur boMgan ob'ektiv qo’yiladi. So’ngra okulyar orqali qarab turib, mikrovint bilan tubus pastga tushiriladi va ob'ekt aniqlanadi. Mikroskop bilan birinchi marta ish boshlaganda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
1. Mikroskop bilan ish boshlashdan oldin kondensor
8



yuqoriga ko’tariladi, diafragma ochiladi va kichik ob'ektiv (8x) ob'ekt ustiga keltiriladi.
2. 8x va 40x ob'ektivlar bilan ishlaganda botiq
ko’zgudan, 90x raqamli (yog’li sistema) ob'ektiv bilan ishlaganda esa tekis ko’zgudan foydaianiladi.
3. Preparatdagi ob'ekt o’rganila boshlaganda kichik (8x) ob'ektiv ishlatiladi. Zarur bo'lganda esa katta ob'ektivga ko’chiriladi.
4.Mikroskop tubusini pastga tushirganda, ob'ektiv preparatga tegmasligi uchun albatta buyum stolchasiga qarab turish kerak, aks holda ob'ektiv va o’rganilayotgan preparat sinishi yoki buzilishi mumkin.
5. Mikroskop yordamida ob'ektlarni tekshirganda chap ko’z bilan okulyarga, o’ng ko’z bilan esa qog’ozga qarab ob'ektning rasmini chizish Iozim. Bunda o’ng ko’zni yopish yaramaydi. Chap qo’l bilan mikrovintni biroz aylantirib, preparatni turli chuqurlikdagi sathini ko’rish mumkin.
6. Mikroskop bilan juda ehtiyot bo’lib ishlash kerak, ayniqsa uning linzalardan iborat bo'lgan okulyar va ob'ektivlarini yumshoq oq-toza gazlamadan tayyorlangan ro’molcha bilan tozalash maqsadga muvofiq.
Amaliy mashg'ulotlarni o’tkazishda foydalaniladigan qo'shimcha jihozlar
1. Qo’I lupasi. qo’l lupasi ikki tomonlama botiq linza va uni ushlab turadigan gardish hamda lupa dastasidan iborat. Qo’l lupasining katta qilib ko'rsatishi har xil bo’lib, uning ustki qismiga 2x, 4x, 6x, lOx, 20x raqamlar yozib qo’yi!gan. Qo’l lupasi hasharotlar, o'rgimchaklar va bosh-qa shular kabi nisbatan yirikroq hayvonlarni yoki ularning ba'zi organlarining tuzilishini o’rganish uchun ishlatiladi.
2. BinokuIyar. Binokulyar nisbatan mukammal tuzi- lishga va afzalliklarga ega optik asbobdir. U ikki ko’z bilan ob'ektni kuzatishga mo'ljallangan bo’lib, ob'ektni ko’zgu yordamida ostidan yoki elektr lampasi yordamida ustidan



yoritish mumkin. Bundan tashqari, 6x, 8x, 12,5x raqamli okulyarlar, shuningdek, 0,6x, 2x, 4x, 7x raqamli ob'ekt- lardan foydalanib, ob'ektni ancha katta hajmda kuzatish mumkin. tuzilishi va ishlash usuli mikroskopga ancha o’xshash boMgani uchun uning tuzilishi to’g’risida alohida izoh berishga zaruriyat yo’q.
Umurtqasiz hayvonlarni o’rganishda turli asboblar zarur bo’Iadi. Ular quyidagilar: jarrohlik pichoqlari, qaychilar, qisqichlar, to’g’nag’ich va entomologik ninalar, shisha tomizgichlar, vannachalar, Petri kosachasi, soat oynasi, probirkalar, paxta, filtr qog’ozi, tablisalar va boshqalar.

Topshiriqlarga javob bering va biiimingizni baholang

1. Zoologiya fani nimani o’rganadi?

A. Hayvonlarning tuzilishini; B. Hayvonlaming ko’payi- shini; S. Hayvonlaming tarqalishini; D. Barchasini;
2. Umumiy zoologiya fani qanday bo’limlardan iborat?
A. Anatomiya, entomologiya, sistematika, sitologiya, ixtiologiya, fiziologiya;
B. Morfologiya, omitologiya, gistologiya, ekologiya, gerpetologiya;
S. Morfologiya, gistologiya, anatomiya, fiziologiya, embriologiya;
D. Ekologiya, mammalogiya, sistematika;
3. Xususiy zoologiya fani qanday boMimlardan tashkil topgan?
A. Entomologiya, gistologiya, fiziologiya; B. Morfologiya, gelmintologiya, sistematika; S. Ornitologiya, ekologiya, akarologiya, sitologiya;
D. Parazitologiya, protozoologiya, gelmintologiya, ento- mologiya, ixtiologiya;
4. Gelmintologiya fani nimalarni o’rganadi?
A. Bir hujayrali hayvonlarni; B. Parazit chuvalchanglami; S.
10



Hayvonlarning tuzilishini; D. Parazit kanalarni;
5. Parazitologiya fani nimani o’rganadi?
A. Suvda yashovchi hayvonlarni; B. Mollyuskalarni;
5. Chuvalchanglarni; D. Parazit hayvonlarni;
6. Entomologiya fani nimalarni o’rganadi?
A.Bo'g'imoyoqli hayvonlami; B. Infuzoriyalarni;
S. Kovakichlilarni; D. Hasharotlami;
7. Quyidagi olimlardan qaysi biri sodda hayvonlami birinchi bo’lib topdi?
A. Aristotel; B. Guk ; S. Linney; D. Levinguk;
8. Tabiat sistematikasi (1731) kitobining muallifi qaysi olim?
A. Darvin; B. Linney; S. Lamark; D. Mechnikov;
9. Binamomenklatura nima?
A. Hayvonlarning tasviri; B. Hayvonlaming atamasi;
S. Hayvonlami qo’sh nom bilan yuritish; D. Hayvon-laming tashqi ko’rinishi;
10. Binamomenklatura qaysi alifbo va nom bilan yuritiladi?
A. Lotin ahfbosi va lotin tilida; B. Arab alifbosi va fors tilida; S. Kirill alifbosi va rus tilida; D. Xitoy yozuvi va hind tilida;
11. Hozirgi vaqtda hayvonat olami nechta tipga bo’lib o’rganiladi?
A. 12tipga;B. 16tipga;S. 20tipga;D. 23 tipga;
12. Quyidagi javobning qaysi birida sistematik kategoriya (taksonomlari) to’gri ifodalangan?
A. Tip, turkum, sinf, avlod, oila, tur; B. Tip, sinf, turkum, oila, avlod, tur; S. Sinf, oila, tur, tip, turkum, avlod; D. Oila, avlod, tur, tip, sinf, turkum;
13. Qaysi olim zoologiya fanini «Umurtqasiz va umurtqali» hayvonlar faniga bo’ldi?
A. Linney; B. Kyuve; S. Darvin; D. .Lamark;

u

14. Quyidagi o’zbek olimlaridan qaysi biri fitonema- todalami birinchi bo’lib o’rgangan?
A. Zohidov; B. To’laganov; S. Sultonov; D. Olimjonov;
15. Sodda hayvonlar nechta tipdan iborat?
A. 5 tipdan; B. 2 tipdan; S. 10 tipdan; D. 7 tipdan;
16. Quyidagi tiplardan qaysi biri sodda hayvonlarga mansub? A.Taroqlilar; B. Infiizoriyalar; S. Bulutlar; D. Nemertinlar;
17. Hayvon organizmlari qanday oziqlanadi?
A. Geterotrof; B. Miksotrof; S. Avtotrof; D. Xemotrof;

18. Hayvon organizmlarining tarixiy rivojlanishi qanday ataladi?

A.Filogenez; B.Embriogenez; S.Ontogenez; D. Parteno- genez;