1-mavzu aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning huquqiy asosi. O‘zbekiston respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi

Zilzila kuchinn aniqlash shkalasi (ballarda).

I. Sezilmaydigan zilzilalar. Er tebranishining kuchi insonlar sezadigan darajaga etmaydi. Uni faqat tebranishni qayd qiluvchi maxsus asboblar - seysmograflar yordamida qayd qilish mumkin.

P. Zo‘rg‘a seziluvchi zilzilalar. Zilzila kuchini binoning ichida harakatsiz holatda bo‘lgan, ayniqsa yuqori qavatlarda bo‘lgan ayrim insonlar sezishi mumkin.

III. Erning kuchsiz tebranishi. Zilzilani bino ichida bo‘lgan insonlarning ayrimlari, ochiq joyda bo‘lganlardan faqat tinch holatda turganlari sezadi. Tebranish go‘yo ma’lum masofadan yuk mashinasi o‘tgandek tuyuladi. Sinchkov kuzatuvchi osma holatda bo‘lgan buyumlarning engil tebranishini ilg‘ab oladi, binolarning yuqori qavatlarida tebranish nisbatai kuchliroq bo‘ladi.

IV. Sezilarli tebranish. Bino ichida bo‘lgan insonlarning aksariyat qismi, ochiq joydagilarning ozchiligi sezadi. Ba’zan uyqudagilar ham uyg‘onadi. Uy derazalari, eshiklar, idishlar engil zirillaydi. Osma holatda bo‘lgan anjomlar tebranadi. Idishlardagi suyuqliklarda chayqalish paydo bo‘ladi. To‘xtab turgan avtotransportdagilar ham zilzilani sezishi mumkin.

V. Uyg‘onib ketish. Zilzilani bino ichidagi insonlarning hammasi sezadi. Uyqudagilarning aksariyat qismi ko‘rquv aralash uyg‘onadi. Ayrimlar zudlik bilan ko‘chaga otiladi. Hayvonlar bezovta bo‘ladi. Osma soatlar to‘xtab koladi. Mustahkam asosga ega bo‘lmagan ayrim buyumlar yiqiladi yoki suriladi. YAxshi mahkamlanmagan eshik va derazalar ochilib-yopiladi. Idishlardagi suyuqliklar kuchli chayqaladi, qisman to‘kiladi.

VI. Qurquv bosish. Zilzilani bino ichidagi va ochik joydagi insonlarning hammasi sezadi. Ko‘pchilikni qo‘rquv bosadi va uydan tashqariga qochib chiqishadi. Harakatdagilar muvozanatini yo‘qotadi. Hayvonlarda bezovtalik kuchayadi. Ba’zan shisha buyumlar sinishi mumkin, javondagi kitoblar tushib ketadi. Og‘ir mebellar suriladi.

VII. Binolar shikastlanadi. Ko‘pchilik insonlarda qattiq qo‘rquv paydo bo‘ladi. Avtomobil boshqarayotganlar ham sezadi. Tepalik va tog‘ oldi zonalarida ko‘chki, o‘pirilish bo‘ladi. Suv yuzida to‘lqinlar paydo bo‘lib loyqalanadi. Quduq suvlari sathi, mikdori o‘zgarishi kuzatiladi. Er osti suvlari sizib chiqish hollari bo‘ladi.

VIII. Binolarning kuchli shikastlanishi. Insonlarni qo‘rquv va sarosima bosadi. Daraxt shoxlari sinadi, tuprokda bir necha santimetrli darzliklar paydo bo‘ladi. YAngi suv havzalari paydo bo‘ladi. Quvurlar payvandlangan joylaridan uzilib ketadi. Haykallar va yodgorliklar joyidan siljiydi. Er osti suvi harakati keskin o‘zgaradi. YAngi buloqlar paydo bo‘ladi.

IX.Binolarning batamoi shikastlanishi. Aholining hammasini vahima bosadi. Hayvonlar kuchli ovoz chiqarib, betartib harakat kiladi. Er osti quvurlari uziladi, temir yo‘llar qiyshayadi, suv inshootlari shikastlanadi. Tuproqda 10 sm. gacha darzliklar paydo bo‘ladi. Qoyalar qulaydi, ko‘chkilar yuzaga keladi. Haykallar, ustunlar yiqiladi.

X. Inshootlarning batamom buzilishi. Suv omborlari, to‘g‘onlar, ko‘priklarda buzilish bo‘ladi. Er yuzasi yoriladi, to‘lqinsimon past-balandliklar paydo bo‘ladi. Er osti inshootlari buziladi. Qoyalarda tosh ko‘chishi yuzaga keladi. Kanal, ko‘l va daryolarda suvlar kuchli chayqaladi, yangi suv havzalari paydo bo‘ladi.

XI. Talafot. Puxta qurilgan inshootlar: ko‘priklar, uylar, to‘g‘onlar, temir yo‘llar jiddiy shikastlanadi. Er yuzasida keng yoriqlar, uzilish, siljish kabi deformatsiyalanish kuzatiladi. Tog‘ oldi zonalarida kuchli ko‘chkilar yuzaga keladi.

XP. Er relefinnng o‘zgarishi. Barcha er usti va osti inshootlari to‘liq shikastlanadi. YOriqlar paydo bo‘lib, relef butkul o‘zgaradi. Daryo o‘zanlari o‘zgaradi. Yirik tog‘ ko‘chkilari bo‘ladi. YAngi ko‘llar paydo bo‘ladi.

Qayd qilingan 12 balli shkala mutloq shkala bo‘lmasdan keyingi izlanishlar davomida takomillashtirilib borilmoqda. Har bir tebranishda turmush sharoitida kuzatish mumkin bo‘lgan ayrim xususiyatlargagina to‘xtalib o‘tdik.

SHu o‘rinda kitobxonlarda shubha tug‘dirmaslik uchun yana bitta shkala to‘g‘risida ma’lumot berishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Odatda 5 yoki 6 magntudali kuchlanishda bo‘ldi, degan ma’lumotni eshitib kolamiz.

Xo‘sh, Rixter shkalasi nima?

Bu seysmik energiyaning o‘lchov birligiga asoslangan shkala bo‘lib, zilzila gipotsentrida seysmik to‘lqin sifatida nurlangan energiyani o‘lchaydi. O‘lchov birligi qilib magnituda qabul qilingan. Zilzila: kuchlanishi esa 12 balli bo‘lib, shu energiya tufayli hosil bo‘ladi va er yuzasi bo‘yicha har xil kuchlanishda (ballda) tarqaladi. Har ikkala shkalani o‘zaro solishtirib ko‘radigan bo‘lsak, quyidagi munosabat ko‘rinishidagi jadvalga ega bo‘lamiz:

Rixter jadvali bo‘yicha er qimirlashning qisqacha xarakteristikasi.