1 mavzu: Arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalar fanining rivojlanish tarixi
Yüklə 119,94 Kb.
|
|
1 – mavzu: Arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalar fanining rivojlanish tarixi Arxeologiyada zamonaviy qurilmalar rivojlanishining tarixi. Uch o’lchamli modellashtirish deganda nima tushuniladi? GATda qo’llaniladigan grafikli ma’lumot formatlari. 1) Zamonaviy texnologiya - bu ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatining hayoti va faoliyatida muhim o’ringa egadir. Axborot texnologiyalarning qo’llanilishi zamonaviy sivilizastiya taraqqiyoti darajasini belgilab beradi. Axborot vositalari va usullarining faol qo’llanilishi XXI asr gumanitar bilimlar sohasidagi asosiy yondashuvlardan biri hisoblanib, XXI asr, shubhasiz axborot asri deb e’tirof etiladi. Axborot kundan - kun jamiyatni taraqqiy ettiruvchi muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuter texnikasining taraqqiy etishi foydalanilayotgan ma’lumotlarni nafaqat qayta ishlash, balki yangi ma’lumotlarni jalb etish, shuningdek fanning yangi sohalarini kompyuterlashtirish va boshqarishni taqozo etmoqda. Axborot texnologiyalarining amaliyotda qo’llanilishini taqozo etuvchi dasturlar va texnik vositalar axborot resurslaridan foydalanish uchun mo’ljallangan. Hozirgi kundagi axborotlarning kattagina qismi hududiy bog’liqlikga egadir. Fan va texnika turli sohalarining qanchalik darajada rivojlanishiga qaramasdan axborot jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlarning keng miqyosda qo’llanilishi ularning axborotlarni insonga nisbatan tez va aniq hisoblashida emas, balki biz katta xajmda o’sib borayotgan axborotlar ustida ishlashimizda vujudga keladigan ma’lum bir qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan belgilanadi. Kompyuterlarning qo’llanilishi oddiy ilmiy hisoblardan keng miqyosdagi boshqaruvga, sodda fayllar ustida ishlashdan katta xajmdagi hududiy axborotlar ustida ishlash ҳamda ularni saqlashga qadar bo’lgan bosqichni bosib o’tgan. Ҳozirda biz bu sohadagi yangi bir yo’nalish-hududiy axborotlarni qayta ishlashning keng miqyosda joriy etilishini kuzatmoqdamiz. Arxeolog ma’lum bir yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borish jarayonida ko’plab arxeologik topilmalarga duch keladi. Arxeologik manbalar xajmining ko’pligi va ularni o’rganish ishlari ko’lamining kengayishi esa arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishini taqozo etmoqda. Tarix fanlari ichida aynan arxeologiya birinchilardan bo’lib matematik usullar va axborot texnologiyalariga murojaat etgan fan soҳalardan biri hisoblanadi. Kompyuter va matematika usullarining arxeologiyada qo’llanilishi tarixiga nazar tashlasak, XX asrning 20-yillaridan boshlab rus arxeologlari tomonidan tadqiqotlar jarayonida taxminiy statistika va geometriya usullari qo’llanila boshlandi. 1936 yilda esa Jey Barnes va Alfred Vinsent Kidder tomonidan paleolit industriyasini o’rganishda statistik usullar qo’llanilgan. XX asrning 40-yillaridan boshlab Amerikalik arxeolog olimlar ham o’z tadqiqotlarida matematika usullarini qo’llay boshlashdi. XX asrning 50-yillarida Breynerd va Robinson tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar esa arxeologik muammolarni matematik tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatib berdi. Xozirgi kunga kelib esa arxeologiyada matematik usullar va kompyuterning qo’llanilishi borasida yetarli darajada tajriba to’plangan va ko’plab ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. Bunga biz 1987 yilda G.A.Fedorov-Davidov muallifligida nashr etilgan “Statisticheskie metodi v arxeologii”, 1989 yilda A.P.Derevyanko, Yu.P. Xolyushkin muallifligida “Metodi informatiki v arxeologii kamennogo veka”, 1995 yilda esa nashr etilgan “Matematicheskie metodi v arxeologicheskix rekonstrukstiyax” va xokazolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Keyinchalik zamonaviy kompyuter texnologiyalarining yaratilishi va taraqqiy etishi esa arxeologik tadqiqotlarni yangi darajaga olib chiqdi. XX asrning 90-yillarida kompyuter vositasida tarixiy kartografiya yaratish g’oyasi vujudga keladi. 1994 yildan boshlab bu g’oya Italiyaning Florenstiya shahrida «History and Computing» xalqaro assosiastiya tomonidan tashkil etilgan seminardan so’ng amalga oshirila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab kompyuter kartografiyasining tarix fani sohasida qo’llanilishining nazariy va amaliy jixatlari o’rganila boshlandi. Arxeologik topilmalarni ma’lum bir hududga bog’lash axborot texnologiyalari sohasidagi yangi yo’nalish, ya’ni geografik axborot tizimining arxeologiya sohasida keng qo’llanilishini taqozo etmoqda. GAT yordamida qadimgi tarixiy xaritalarni o’rganish, arxeologik yodgorliklar planini tuzish yoki ma’lum bir geografik hududlarning arxeologiyaga oid ma’lumotlar tizimini yaratish imkoniyati vujudga kelmoqda. Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning, jumladan arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 2) Hozirgi vaqtda uch o‘lchamli kompyuterli modellashtirish vositalari foydalanuvchilarning e'tiborida bo‘layapti va bu tasodifiy emas albatta. Ulardan foydalanish konstruktorlik-loyihalashishlarining sifatli bajarilishi hamda foydalanuvchiga chizmalarni tez, sifatli, yuqori aniqlikda bajarishva qog‘ozga chiqarish imkonini beradi. Ushbu qo‘llanmada kompyuterli modellashtirishni loyihalashtirishning universal grafik sistemasi muhitidan iborat bo‘lgan AutoCAD dan foydalanish uslubi taklif etilgan. Bu AutoCAD tizimi Autodesk kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, loyihalash jarayonida ko‘p sonli foydalanuvchilar qulay holda ishlatishlari ko‘zda tutilgan. Hozirgi davrda AutoCAD ning dasturiy ta'minoti kompaniyani eng yaxshi mahsuloti bo‘lib, shaxsiy kompyuterlarning eng keng tarqalgan avtomatik loyihalash tizimi paketi hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday dastur ta'minotining eng muhim xarakteristkasi buni boshqa dasturlar bilan birgalikda ishlata bilish xususiyatidir. Shu sababli AutoCAD tizimi katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘z mahsulotini 3D Studio tizimiga eksport qilgan holda uch o‘lchovli modellarni animatsiyaqilish imkoniyatini beradi. AutoCAD tizimida ishlab chiqilgan fayllar Microsoft Office dasturininghar qanday mahsulotlari bilan mos keladi . Ushbu qo‘llanmada AutoCAD ning siqiq holdagi ruscha versiyasining o‘zbek tiliga o‘girilganvarianti berilgan. AutoCAD dasturi avtonom rejimida yoki lokal tarmoqda ham ishlashi mumkin. AutoCADdasturining yaxshi ishlashi uchun quyidagi manbaalar zarur bo‘ladi: • Pentium 133 protsessori • 32 Mbaytli operativ xotira • Qattiq diskda 400-750 Mbaytli xotira • 640 ga 480 VGA – displeyi Ish stoliga quyidagilar kiritilgan: • TUSHUVCHI MENYU QATORI –menyuning eng yuqori qatori; • ASBOBLAR PANELI –yuqorida, ish stolining o‘ng va chap tomonida. Keyingi ishlarda foydalaniladigan asosiy asboblar paneli: 1) «Standart asboblar» paneli; 2) «Obyekt xossasi» paneli; 3) «Chizish» paneli; 4) «O‘zgartirish» paneli; 5) «O‘lchamlar» paneli; 6) «Obyektni bog‘lash» paneli. ASBOBLAR PANELINI SOZLASH ALGORITMI. 1) sichqon klavishi o‘ng tomonini asboblar panelining ixtiyoriy birortasini ko‘rsatib, bosamiz. 2) ochilgan ro‘yxatdan kerakli asboblar panelini belgilaymiz. • GRAFIK MAYDON (Model maydoni) –ish stolining o‘rta maydonini egallagan bo‘lib, modellar chizmasini yaratish uc hun mo‘ljallangan. Model maydoni parametrlarini qo‘llovchi o‘ziga mos qulay ravishda o‘zgartirishi mumkin. MODEL MAYDONINI SOZLASH ALGORITMI. 1) Sichqon klavishining o‘ng tomonini grafik maydonning ixtiyoriy joyiga bosamiz, Опцииpunktini belgilaymiz. 2) Ochilgan «Parametrlar» dialog oynasida quyidagi sozlashlarni amalga oshirish mumkin. A) Oyna elementlari ish stoli ko‘rinishini sozlash, ya'ni; 1) Rang tugmachasi yordamida model maydoni rangini tanlash mumkin; 2) Dialog oynasiga chaqiriladigan shrift turini Shrift tugmachasi orqali sozlash mumkin. B) Format elementlari maydoniga Varaq maydoni M2 umumiy ko‘rinishini sozlash mumkin. V) “Aks ettirishni kengaytirish qobiliyati” maydonida obyektlarning tasviri sifatini sozlash mumkin, ya'ni yoylar va aylanalar egri chiziqlarda segmentlar soni va h.k. G) Aks ettirish maydoniga uch o‘lchovli rang berilgan (3D) obyektlarni aks ettirish sifatini sozlash mumkin. • DIALOGLI OYNA yordamida dastur bilan muloqot amalga oshiriladi. Bu oyna bir necha qatordan iborat bo‘lib, ularda foydalanuvchi chiqaradigan ta'sir algoritmi aks etgan bo‘ladi. Ko‘pincha, dastlabki asboblar to‘g‘risida kerakli axborotni o‘z ichiga oladi. Muloqot oynasida kamida uchta qator qoldirilishi tavsiya etiladi. Sozlashni qo‘lda, ya'ni sichqonning kursorini muloqot oynasining yuqori qismiga olib borib, uni siqib (cho‘zib) yoki past (baland) ga surib amalga oshiriladi. • QATOR HOLATI (boshqarish tugmasi) –chizmachilik rejimlari, ya'ni qo‘shish/o‘chirishni o‘z ichiga oladi va ish stolining eng pastki qismida joylashgan. O‘z ichiga quyidagi elementlar (tugmalar)ni olgan: A) QADAM (Шаг) (Snap) –sichqonning ma'lum qadam bilan harakatini ta'minlaydi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Qadam rejimini qo‘shish (o‘chirish) F9 funktsional klavishi orqali yoki ShAG (Qadam) knopkasini sichqon bilan bosish orqali amalga oshiriladi. B) TO‘R (Grid) - rasmni aniq chiqarish, va ishni yengillashtirgan holda, ortogonal setkasining bog‘larini ekranda olish imkoniyatini beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va to‘r”. Setka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F7 funksional klavishi yoki sichqon bilan SETKA tugmasini bosib amalga oshiriladi. V) ORTO (Ortho) – chiziq chizish ortogonal rejimini qo‘shadi (o‘chiradi). G) POLYАR (Polar) –chizishning polyar rejimini qo‘shadi (o‘chiradi), ya'ni dastur avtomatik ravishda trassirovkali turlar holida obyektlar chizmasi yo‘nalishni va burchagini ko‘rsatib beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Polyarnaya trassirovka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F10 funksional klavishi yoki sichqonni POLYAR tugmasiga bosish orqali bajariladi. D) VO‘RV (Osnap) – obyektli bog‘lash (obyektlarni tekislash), ayrim nuqtalarni ko‘rsatish imkonini (ya'ni masalan, kesma va yoy o‘rtasi, aylana markazi va aylana va yoy kesishish nuqtasi) beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Привязка объекта (Obyektni bog‘lash) rejimini qo‘shish (o‘chirish) F3 funksional klavishi orqali yoki sichqonning VO‘RV tugmasini bosish orqali bajariladi. E) СЛЕД (Object Snap Tracking) –Osnap dagi nuqtani boshqarish imkonini beradi, kursor harakatlanganda vektor trassirovkasi hosil bo‘ladi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. След rejimini qo‘shish (o‘chirish) F11 funksional klavishsi yoki СЛЕД tugmani sichqon bilan bosish orqali bajariladi. . J) VESLIN –obyektlar chiziqlari qalinligini aks ettirishni qo‘shadi (o‘chiradi). Z) MODEL –model maydonidan varaq maydoniga o‘tish imkonini beradi. IZOH. Aniq asboblarning vazifasi keng holda quyida keltiriladi. 3) Tasvirning skanerlanishi natijasida hosil bo’lgan kodlar bitlarini qattiq diskda saqlash uchun fayllardan foydalaniladi. Fayllarning ma’lum qoida asosida tuzish va xoxlagan dastur orqali ulardan ma’lumotlarni olish, tasvir kodlarini hosil qilish imkoni yaratilishi kerak. Demak, faylning shakli biror-bir shablon bo’lib, qaysi qatorlarni, belgilarni, sonlarni va b. qanday tartibda joylashganligini bildiradi. Ko’plab GIS lar rastrli tasvirlarni saqlash uchun o’zlarida mavjud formatlar ishlatiladi. Agar barcha ishlar bitta GIS da olib borilayotgan bo’lsa, formatlar ushbu GIS da kenglamasida tuzilishi kerak. Lekin ish jarayonida boshqa ma’lumotlar kerak bo’lsa, bu formatlardan foydalanib bo’lmaydi. Bunday vaqtda rastrli va vektorli formatlarni saqlay oladigan keng tarqalgan formatlardan foydalanish zarur. Bugungi kunda keng tarqalgan shunday formatlarning to’rtta turi mavjud. Grafikli tasvirlarni Windows da saqlaydigan asosiy format VMR (ingl. - Bilmap), u oq-qora, rangli tasvirlarni saqlaydi. Bu formatning asosiy afzalligi – uning soddaligidir, shu sababli bu formatni barcha dasturlar o’qiydi. Uning asosiy kamchiligi – fayllari hajmining nihoyatda kattaligidir. Malakali mutaxassislar Tiff (ingl. - tagged imaged fail fop mat) ishlaydilar. Bu format ҳoxlagan rangli tasvirni saqlashi mumkin, ma’lumotlarni siib tasvirlashi imkoniyatiga ҳam ega. Fayllarda tasvirlardan tashqari o’shimcha ma’lumotlarni saqlasa ham bo’ladi. Fayllarda ushbu afzallik – uning asosiy kamchiligidir, chunki ba’zi dasturlar qo’shimcha ma’lumotlarni o’qiy olmasligi va natijada tasvir hosil qilmasligi bir necha maratoba aniqlandi. Fayllarning hajmini kamaytirish uchun ko’plab formatlar ma’lumotlarni siqish yo’llarini ishlab chiqmoqda. Ma’lumotlarni siqib tasvirlashda ish ularning sifati saqlab qolgan holda yoki sifati ko’rsatkichlarini kamaytirish bo’yicha borish mumkin. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlardan tashqari, manbalarni siqib tasvirlaydigan, ularni Internen da tasvirlaydigan, kompyuter tarmoqlari orqali yuborish mumkin bo’lgan Gif (ingl. - grafits inderchange Format) formati mavjud. Bu formatning asosiy afzalliklari – ularning rasmni shaffof tasvirlash, animastiya tasvirlarini saqlash va h. k. Bu formatning asosiy kamchiligi – ranglar turlari kam farqlashligidir. Aerosuratlarni bu formatda saqlash mumkin emas. Agar tasvirni uzoq vaqt saqlash kerak bo’lsa JPEG (ingl. - Joint Picture Explort Group) ishlatiladi. Unda tasivrning sifati ancha past ifodalanadi. Shunga qaramasdan JPEG kompyuterda tasvirni qayta ishlashda keng qo’llanilmoqda. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlarni turli vaqtlarda ishlatish mumkin. shuni ta’kidlash kerakki, agar kuchli maxsus dasturlardan foydalanilayotgan bo’lsa, unda bajarilgan ishlar faqat dasturning ichki formatlarida saqlanganligi ma’qul. Vektorli formatlarga misol tariqasida DXE, DMG, DX90, PIC, DGN larni keltirish mumkin. 2 – mavzu: Arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalar fanining rivojlanish tarixi Arxeologiyada zamonaviy qurilmalar rivojlanishining tarixi. Uch o’lchamli modellashtirish deganda nima tushuniladi? GATda qo’llaniladigan grafikli ma’lumot formatlari. 1) Zamonaviy texnologiya - bu ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatining hayoti va faoliyatida muhim o’ringa egadir. Axborot texnologiyalarning qo’llanilishi zamonaviy sivilizastiya taraqqiyoti darajasini belgilab beradi. Axborot vositalari va usullarining faol qo’llanilishi XXI asr gumanitar bilimlar sohasidagi asosiy yondashuvlardan biri hisoblanib, XXI asr, shubhasiz axborot asri deb e’tirof etiladi. Axborot kundan - kun jamiyatni taraqqiy ettiruvchi muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuter texnikasining taraqqiy etishi foydalanilayotgan ma’lumotlarni nafaqat qayta ishlash, balki yangi ma’lumotlarni jalb etish, shuningdek fanning yangi sohalarini kompyuterlashtirish va boshqarishni taqozo etmoqda. Axborot texnologiyalarining amaliyotda qo’llanilishini taqozo etuvchi dasturlar va texnik vositalar axborot resurslaridan foydalanish uchun mo’ljallangan. Hozirgi kundagi axborotlarning kattagina qismi hududiy bog’liqlikga egadir. Fan va texnika turli sohalarining qanchalik darajada rivojlanishiga qaramasdan axborot jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlarning keng miqyosda qo’llanilishi ularning axborotlarni insonga nisbatan tez va aniq hisoblashida emas, balki biz katta xajmda o’sib borayotgan axborotlar ustida ishlashimizda vujudga keladigan ma’lum bir qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan belgilanadi. Kompyuterlarning qo’llanilishi oddiy ilmiy hisoblardan keng miqyosdagi boshqaruvga, sodda fayllar ustida ishlashdan katta xajmdagi hududiy axborotlar ustida ishlash ҳamda ularni saqlashga qadar bo’lgan bosqichni bosib o’tgan. Ҳozirda biz bu sohadagi yangi bir yo’nalish-hududiy axborotlarni qayta ishlashning keng miqyosda joriy etilishini kuzatmoqdamiz. Arxeolog ma’lum bir yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borish jarayonida ko’plab arxeologik topilmalarga duch keladi. Arxeologik manbalar xajmining ko’pligi va ularni o’rganish ishlari ko’lamining kengayishi esa arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishini taqozo etmoqda. Tarix fanlari ichida aynan arxeologiya birinchilardan bo’lib matematik usullar va axborot texnologiyalariga murojaat etgan fan soҳalardan biri hisoblanadi. Kompyuter va matematika usullarining arxeologiyada qo’llanilishi tarixiga nazar tashlasak, XX asrning 20-yillaridan boshlab rus arxeologlari tomonidan tadqiqotlar jarayonida taxminiy statistika va geometriya usullari qo’llanila boshlandi. 1936 yilda esa Jey Barnes va Alfred Vinsent Kidder tomonidan paleolit industriyasini o’rganishda statistik usullar qo’llanilgan. XX asrning 40-yillaridan boshlab Amerikalik arxeolog olimlar ham o’z tadqiqotlarida matematika usullarini qo’llay boshlashdi. XX asrning 50-yillarida Breynerd va Robinson tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar esa arxeologik muammolarni matematik tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatib berdi. Xozirgi kunga kelib esa arxeologiyada matematik usullar va kompyuterning qo’llanilishi borasida yetarli darajada tajriba to’plangan va ko’plab ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. Bunga biz 1987 yilda G.A.Fedorov-Davidov muallifligida nashr etilgan “Statisticheskie metodi v arxeologii”, 1989 yilda A.P.Derevyanko, Yu.P. Xolyushkin muallifligida “Metodi informatiki v arxeologii kamennogo veka”, 1995 yilda esa nashr etilgan “Matematicheskie metodi v arxeologicheskix rekonstrukstiyax” va xokazolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Keyinchalik zamonaviy kompyuter texnologiyalarining yaratilishi va taraqqiy etishi esa arxeologik tadqiqotlarni yangi darajaga olib chiqdi. XX asrning 90-yillarida kompyuter vositasida tarixiy kartografiya yaratish g’oyasi vujudga keladi. 1994 yildan boshlab bu g’oya Italiyaning Florenstiya shahrida «History and Computing» xalqaro assosiastiya tomonidan tashkil etilgan seminardan so’ng amalga oshirila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab kompyuter kartografiyasining tarix fani sohasida qo’llanilishining nazariy va amaliy jixatlari o’rganila boshlandi. Arxeologik topilmalarni ma’lum bir hududga bog’lash axborot texnologiyalari sohasidagi yangi yo’nalish, ya’ni geografik axborot tizimining arxeologiya sohasida keng qo’llanilishini taqozo etmoqda. GAT yordamida qadimgi tarixiy xaritalarni o’rganish, arxeologik yodgorliklar planini tuzish yoki ma’lum bir geografik hududlarning arxeologiyaga oid ma’lumotlar tizimini yaratish imkoniyati vujudga kelmoqda. Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning, jumladan arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 2) Hozirgi vaqtda uch o‘lchamli kompyuterli modellashtirish vositalari foydalanuvchilarning e'tiborida bo‘layapti va bu tasodifiy emas albatta. Ulardan foydalanish konstruktorlik-loyihalashishlarining sifatli bajarilishi hamda foydalanuvchiga chizmalarni tez, sifatli, yuqori aniqlikda bajarishva qog‘ozga chiqarish imkonini beradi. Ushbu qo‘llanmada kompyuterli modellashtirishni loyihalashtirishning universal grafik sistemasi muhitidan iborat bo‘lgan AutoCAD dan foydalanish uslubi taklif etilgan. Bu AutoCAD tizimi Autodesk kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, loyihalash jarayonida ko‘p sonli foydalanuvchilar qulay holda ishlatishlari ko‘zda tutilgan. Hozirgi davrda AutoCAD ning dasturiy ta'minoti kompaniyani eng yaxshi mahsuloti bo‘lib, shaxsiy kompyuterlarning eng keng tarqalgan avtomatik loyihalash tizimi paketi hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday dastur ta'minotining eng muhim xarakteristkasi buni boshqa dasturlar bilan birgalikda ishlata bilish xususiyatidir. Shu sababli AutoCAD tizimi katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘z mahsulotini 3D Studio tizimiga eksport qilgan holda uch o‘lchovli modellarni animatsiyaqilish imkoniyatini beradi. AutoCAD tizimida ishlab chiqilgan fayllar Microsoft Office dasturininghar qanday mahsulotlari bilan mos keladi . Ushbu qo‘llanmada AutoCAD ning siqiq holdagi ruscha versiyasining o‘zbek tiliga o‘girilganvarianti berilgan. AutoCAD dasturi avtonom rejimida yoki lokal tarmoqda ham ishlashi mumkin. AutoCADdasturining yaxshi ishlashi uchun quyidagi manbaalar zarur bo‘ladi: • Pentium 133 protsessori • 32 Mbaytli operativ xotira • Qattiq diskda 400-750 Mbaytli xotira • 640 ga 480 VGA – displeyi Ish stoliga quyidagilar kiritilgan: • TUShUVCHI MENYU QATORI –menyuning eng yuqori qatori; • ASBOBLAR PANELI –yuqorida, ish stolining o‘ng va chap tomonida. Keyingi ishlarda foydalaniladigan asosiy asboblar paneli: 1) «Standart asboblar» paneli; 2) «Obyekt xossasi» paneli; 3) «Chizish» paneli; 4) «O‘zgartirish» paneli; 5) «O‘lchamlar» paneli; 6) «Obyektni bog‘lash» paneli. ASBOBLAR PANELINI SOZLASH ALGORITMI. 1) sichqon klavishi o‘ng tomonini asboblar panelining ixtiyoriy birortasini ko‘rsatib, bosamiz. 2) ochilgan ro‘yxatdan kerakli asboblar panelini belgilaymiz. • GRAFIK MAYDON (Model maydoni) –ish stolining o‘rta maydonini egallagan bo‘lib, modellar chizmasini yaratish uc hun mo‘ljallangan. Model maydoni parametrlarini qo‘llovchi o‘ziga mos qulay ravishda o‘zgartirishi mumkin. MODEL MAYDONINI SOZLASH ALGORITMI. 1) Sichqon klavishining o‘ng tomonini grafik maydonning ixtiyoriy joyiga bosamiz, Опцииpunktini belgilaymiz. 2) Ochilgan «Parametrlar» dialog oynasida quyidagi sozlashlarni amalga oshirish mumkin. A) Oyna elementlari ish stoli ko‘rinishini sozlash, ya'ni; 1) Rang tugmachasi yordamida model maydoni rangini tanlash mumkin; 2) Dialog oynasiga chaqiriladigan shrift turini Shrift tugmachasi orqali sozlash mumkin. B) Format elementlari maydoniga Varaq maydoni M2 umumiy ko‘rinishini sozlash mumkin. V) “Aks ettirishni kengaytirish qobiliyati” maydonida obyektlarning tasviri sifatini sozlash mumkin, ya'ni yoylar va aylanalar egri chiziqlarda segmentlar soni va h.k. G) Aks ettirish maydoniga uch o‘lchovli rang berilgan (3D) obyektlarni aks ettirish sifatini sozlash mumkin. • DIALOGLI OYNA yordamida dastur bilan muloqot amalga oshiriladi. Bu oyna bir necha qatordan iborat bo‘lib, ularda foydalanuvchi chiqaradigan ta'sir algoritmi aks etgan bo‘ladi. Ko‘pincha, dastlabki asboblar to‘g‘risida kerakli axborotni o‘z ichiga oladi. Muloqot oynasida kamida uchta qator qoldirilishi tavsiya etiladi. Sozlashni qo‘lda, ya'ni sichqonning kursorini muloqot oynasining yuqori qismiga olib borib, uni siqib (cho‘zib) yoki past (baland) ga surib amalga oshiriladi. • QATOR HOLATI (boshqarish tugmasi) –chizmachilik rejimlari, ya'ni qo‘shish/o‘chirishni o‘z ichiga oladi va ish stolining eng pastki qismida joylashgan. O‘z ichiga quyidagi elementlar (tugmalar)ni olgan: A) QADAM (Шаг) (Snap) –sichqonning ma'lum qadam bilan harakatini ta'minlaydi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Qadam rejimini qo‘shish (o‘chirish) F9 funktsional klavishi orqali yoki ShAG (Qadam) knopkasini sichqon bilan bosish orqali amalga oshiriladi. B) TO‘R (Grid) - rasmni aniq chiqarish, va ishni yengillashtirgan holda, ortogonal setkasining bog‘larini ekranda olish imkoniyatini beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va to‘r”. Setka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F7 funksional klavishi yoki sichqon bilan SETKA tugmasini bosib amalga oshiriladi. V) ORTO (Ortho) – chiziq chizish ortogonal rejimini qo‘shadi (o‘chiradi). G) POLYАR (Polar) –chizishning polyar rejimini qo‘shadi (o‘chiradi), ya'ni dastur avtomatik ravishda trassirovkali turlar holida obyektlar chizmasi yo‘nalishni va burchagini ko‘rsatib beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Polyarnaya trassirovka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F10 funksional klavishi yoki sichqonni POLYAR tugmasiga bosish orqali bajariladi. D) VO‘RV (Osnap) – obyektli bog‘lash (obyektlarni tekislash), ayrim nuqtalarni ko‘rsatish imkonini (ya'ni masalan, kesma va yoy o‘rtasi, aylana markazi va aylana va yoy kesishish nuqtasi) beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Привязка объекта (Obyektni bog‘lash) rejimini qo‘shish (o‘chirish) F3 funksional klavishi orqali yoki sichqonning VO‘RV tugmasini bosish orqali bajariladi. E) СЛЕД (Object Snap Tracking) –Osnap dagi nuqtani boshqarish imkonini beradi, kursor harakatlanganda vektor trassirovkasi hosil bo‘ladi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. След rejimini qo‘shish (o‘chirish) F11 funksional klavishsi yoki СЛЕД tugmani sichqon bilan bosish orqali bajariladi. . J) VESLIN –obyektlar chiziqlari qalinligini aks ettirishni qo‘shadi (o‘chiradi). Z) MODEL –model maydonidan varaq maydoniga o‘tish imkonini beradi. IZOH. Aniq asboblarning vazifasi keng holda quyida keltiriladi. 3) Tasvirning skanerlanishi natijasida hosil bo’lgan kodlar bitlarini qattiq diskda saqlash uchun fayllardan foydalaniladi. Fayllarning ma’lum qoida asosida tuzish va xoxlagan dastur orqali ulardan ma’lumotlarni olish, tasvir kodlarini hosil qilish imkoni yaratilishi kerak. Demak, faylning shakli biror-bir shablon bo’lib, qaysi qatorlarni, belgilarni, sonlarni va b. qanday tartibda joylashganligini bildiradi. Ko’plab GIS lar rastrli tasvirlarni saqlash uchun o’zlarida mavjud formatlar ishlatiladi. Agar barcha ishlar bitta GIS da olib borilayotgan bo’lsa, formatlar ushbu GIS da kenglamasida tuzilishi kerak. Lekin ish jarayonida boshqa ma’lumotlar kerak bo’lsa, bu formatlardan foydalanib bo’lmaydi. Bunday vaqtda rastrli va vektorli formatlarni saqlay oladigan keng tarqalgan formatlardan foydalanish zarur. Bugungi kunda keng tarqalgan shunday formatlarning to’rtta turi mavjud. Grafikli tasvirlarni Windows da saqlaydigan asosiy format VMR (ingl. - Bilmap), u oq-qora, rangli tasvirlarni saqlaydi. Bu formatning asosiy afzalligi – uning soddaligidir, shu sababli bu formatni barcha dasturlar o’qiydi. Uning asosiy kamchiligi – fayllari hajmining nihoyatda kattaligidir. Malakali mutaxassislar Tiff (ingl. - tagged imaged fail fop mat) ishlaydilar. Bu format ҳoxlagan rangli tasvirni saqlashi mumkin, ma’lumotlarni siib tasvirlashi imkoniyatiga ҳam ega. Fayllarda tasvirlardan tashqari o’shimcha ma’lumotlarni saqlasa ham bo’ladi. Fayllarda ushbu afzallik – uning asosiy kamchiligidir, chunki ba’zi dasturlar qo’shimcha ma’lumotlarni o’qiy olmasligi va natijada tasvir hosil qilmasligi bir necha maratoba aniqlandi. Fayllarning hajmini kamaytirish uchun ko’plab formatlar ma’lumotlarni siqish yo’llarini ishlab chiqmoqda. Ma’lumotlarni siqib tasvirlashda ish ularning sifati saqlab qolgan holda yoki sifati ko’rsatkichlarini kamaytirish bo’yicha borish mumkin. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlardan tashqari, manbalarni siqib tasvirlaydigan, ularni Internen da tasvirlaydigan, kompyuter tarmoqlari orqali yuborish mumkin bo’lgan Gif (ingl. - grafits inderchange Format) formati mavjud. Bu formatning asosiy afzalliklari – ularning rasmni shaffof tasvirlash, animastiya tasvirlarini saqlash va h. k. Bu formatning asosiy kamchiligi – ranglar turlari kam farqlashligidir. Aerosuratlarni bu formatda saqlash mumkin emas. Agar tasvirni uzoq vaqt saqlash kerak bo’lsa JPEG (ingl. - Joint Picture Explort Group) ishlatiladi. Unda tasivrning sifati ancha past ifodalanadi. Shunga qaramasdan JPEG kompyuterda tasvirni qayta ishlashda keng qo’llanilmoqda. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlarni turli vaqtlarda ishlatish mumkin. shuni ta’kidlash kerakki, agar kuchli maxsus dasturlardan foydalanilayotgan bo’lsa, unda bajarilgan ishlar faqat dasturning ichki formatlarida saqlanganligi ma’qul. Vektorli formatlarga misol tariqasida DXE, DMG, DX90, PIC, DGN larni keltirish mumkin. 3 – mavzu: „Arxeologik matematika“ va „Arxeologik statistika“ yoʻnalishlari Arxeologiya va informatika. Arxeologik tadqiqotlarda matematik statistika, dendroxronologiya, aero va kosmosur’atardan foydalanish. Arxeologiyaga matematik va axborottexnologiyalarning qo‘llanila boshlanish tarixi. Fanda “Arxelogik matematika” va “Arxeologik statistika” yo‘nalishlarining vujudga kelishi. 4 – mavzu: „Arxeologik matematika“ va „Arxeologik statistika“ yoʻnalishlari Arxeologiya va informatika. Arxeologik tadqiqotlarda matematik statistika, dendroxronologiya, aero va kosmosur’atardan foydalanish. Arxeologiyaga matematik va axborottexnologiyalarning qo‘llanila boshlanish tarixi. Fanda “Arxelogik matematika” va “Arxeologik statistika” yo‘nalishlarining vujudga kelishi. 5 – mavzu: Raqamli fotoapparatlarning arxeologik tadqiqotlarda qoʻllanilishi Raqamli kamera (inglizcha: digital camera) — fotosuratlarni raqamli xotiraga joylovchi fotokamera. Zamonaviy kameralarning aksariyati raqamli boʻlib,[1] mobil va transport vositalari kabi boshqa qurilmalar qismi qilib ishlab chiqarilmoqda.[2] Biroq, yuqori sifatli, yuqori aniqlikdagi alohida kameralar hali ham professionallar tomonidan keng qoʻllaniladi. Raqamli kameralarda ham, kinokameralarda ham odatda tasvir yigʻuvchi qurilmaga yorugʻlik jamlovchi oʻzgaruvchan diafragmali bir xil optik tizim ishlatiladi. Tasmali kameralardan farq qilib raqamli kameralarda tasvir yigʻuvchi qurilma kimyoviy emas, balki elektron prinsipda ishlaydi. Shuningdek raqamli kameralarda olingan suratlarni darhol koʻrish va xotiradan oʻchirish mumkin. Koʻpgina raqamli kameralar ovozli videolarni ham yoza oladi. Baʼzi raqamli kameralar suratlarni qirqishi, bir-biriga ulashi va boshqa sodda tasvir tahrir ishlarini bajara oladi. Fotoapparat, fotokamera, suratga olish apparati — suratga olinadigan obʼyektlar optik tasvirini fotomateriallarning yoruglik sezgir qatlamiga tushiruvchi optikmexanik qurilma. Fotosuratga olishda obʼyektning optik tasviri optik tizimlar yordamida fotomaterialning yorugʻlik sezgir qatlamiga maʼlum vaqt oraligʻida proyeksiyalanadi. Natijada yoruglik sezgir qatlamda suratga olingan obʼyektning yashirin tasviri hosil boʻladi; fotomaterialga kimyoviyfotografik ishlov berilgandan soʻng suratga olingan obʼyektning koʻrinadigan negativ yoki pozitiv tasviriga aylanadi. F.ning havaskorlik, professional va maxsus xillari bor. Havaskorlik va professional F.lardan kishilarni, peyzaj, sport musobakalarini suratga olishda, portretlar yasash va boshqa da foydalaniladi. Maxsus F.larda fototexnika ishlari, aerofotosʼyomka, mikrosʼyomka va boshqa bajariladi. F. fotomaterialda hosil boʻladigan tasvirlar oʻlchami (kadrlar formati)ga qarab mitti (13x17 mm), yarim formatli (18x24 mm), kichik formatli (28x28 va 24x36 mm), oʻrtacha formatli (45x60 dan 60x90 mm gacha) va yirik formatli (90x120 mm va undan katta) xillarga boʻlinadi. Zamonaviy F.larning asosiy uzellari: yoruglik oʻtkazmaydigan kamera (uning korpusi bikr, ikki tomonlama ochiladigan, teleskopik yoki buklama koʻrinishda boʻladi), obʼyekt tasvirini fotomaterial (fotoplyonka yoki fotoplastinka)ga tushirib beradigan obʼyektiv, fotoplyonka yoki fotoplastinkaning yorugʻlik sezgir qatlamiga yorugʻlik nurini oʻtkazishni taʼminlaydigan zatvor, ravshanlikka toʻgʻrilash mexanizmi, vidoiskatel (koʻrinish qidirgich), fotoplyonkani qayta oʻrash mexanizmi, fotoplyonka kassetasi, zatvor va chaqmoqlampa ishini sinxronlovchi sinxrokontakt, ekspozitsiya vaqtini yarim avtomatik aniklaydigan fotoeksponometr, zatvorni ishga tushiradigan avtomatik tepki. Miloddan avvalgi 350 yilda yunon olimi Aristotel kichik teshik (mas, darcha) dan qorongʻi xonaga tushayotgan yorugʻlik nurlaridan xonaning qaramaqarshi devorida tashkaridagi, darcha oldidagi narsalarning yorugʻlik tasviri hosil boʻlishi mumkin, degan edi. 18 asr oʻtgandan keyin Leonardo da Vinchi bu hodisadan turli narsalarning tasvirini qogʻozga chizishda foydalangan. 1611 yilda nemis astronomi I. Kepler ikki linzadan iborat teleskopik tizimni yasadi. 1840 yilda avstriyalik olim I.Petsval bir necha linzadan iborat optik tizimni (obʼyektivni) hisoblab chikdi va uni nemis optigi P.F. Foixtlender yasadi. 19-asr 30-yillarida fransiyalik Jiro kassetasi katta boʻlgan yogʻoch fotokamerani koʻplab ishlab chiqardi. 1842 yilda Germaniyada metall korpusli F. ishlab chikarila boshlandi. 1888 yilda amerikalik ixtirochi J. Istmen dunyoda birinchi marta rolikka oʻralgan fotoplyonka oʻrnatilgan F. yaratdi. 1924 yilda "Leys" firmasi kichik formatli "Leyka" F.ni, 1970-yillarda ekspozitsion parametrlari yarim avtomatik va avtomatik oʻrnatiladigan, obʼyektivi avtomatik fokus lanadigan, fotozatvori elektron boshqariladigan, plyonkani tortish mexanizmi elektr yuritmali F.lar yaratildi. Hozir fototasvirlarni bir zumda chiqarib beradigan, uyali telefon apparatiga "singdirilgan" F.lar mavjud. Chet elda F. ishlab chiqarishga ixtisoslashgan 50 dan ortiq konsern, firma va zavodlar mavjud, jumladan: "Istmen kodak", "Polyaroid" (AQSH), "AlfaGevert" (GermaniyaBelgiya), "Nippon kogaku", "Kenon", "Minolta kamera", "Asaxi optikl", "Konisirovku foto" (Yaponiya), "Leys", "Rolley", "Karl Braun", "Minoks", "Pentakon" (Germaniya), "Xassel blad" (Shvetsiya), "Krasnogorsk zavodi", "LOMO" birlashmasi (Rossiya), "Arsenal zavodi" (Ukraina) va boshqa Havaskorlik F.dan "Kenon", "Nikon" (Yaponiya), "Pentakon" (Germaniya), "Kodak" (AQSH), "Zenit", "FED", "Zorkiy" (Rossiya), "Kiyev" (Ukraina), "Xasselblad" (Shvetsiya) koʻplab ishlatiladi. Qoʻllaniladigan fotomaterialga qarab, F.lar plyonkali va plastinkali boʻladi. Baʼzida F.dan koʻz ilgʻamas (fotoqatlamda qayd qilinadigan) ultrabinafsha yoki infraqizil nurlarni suratga tushirishda foydalaniladi. Bunday hollarda koʻzguli obʼyektiv yoki nurlarga moye keluvchi linza komponentlari, shaffof materiallar: kvars, flyuorit, litiy ftoridli (ultrabinafsha nurlar uchun); natriy xlorid, kremniy, germaniyli (infraqizil nurlar uchun) obʼyektiv ishlatiladi. Obʼyekt tasvirini biror tor spektral intervalda olish yoki fotosʼyomkada surat badiiy yaqqol chiqishi uchun obʼyektivda olib qoʻyiladigan turli yoruglik filtrlari qoʻllaniladi. 20-asr oxiri va 21-asr boshlaridan raqamli F. qoʻllanila boshlandi. FOTOBIOLOGIYA (foto... va biologiya) — ultrabinafsha va infraqizil nurlar taʼsirida organizmlarda sodir boʻladigan jarayonlarni oʻrganadigan fan; biol.ningbirboʻlimi. F.ga 18—19-asrlarda asos solingan. Uning paydo boʻlishi fotosintezning kashf etilishi, rangli koʻrish jarayonining asoslab berilishi, yorugʻlik ishtirokida sodir boʻladigan tabiiy hodisalar (fotoperiodizm, fototaksis va boshqalar) ning aniqlanishi bilan bogʻliq. Lekin F. mustaqil fan sifatida 20-asrning 2yarmida nurlanish kvant taʼlimotining ishlab chiqilishi, shuningdek, biokimyo, biofizika va fiziologiyaning rivojlanishi bilan bogʻliq. F.ning vazifasi yorugʻlik kvantlari energiyasining kimyoviy boglar va biologik membranalardagi elektr potensial energiyasiga aylanishini xamda fotobiologik jarayonlarda fotokimyoviy va qorongʻilik fermentativ fazalarining oʻzaro bogʻlanishini aniklash, fotoretseptorlar va ular funksiyasining molekulyar asoslarini oʻrganish hamda fotobiologik jarayonlarning samaradorligi sabablarini koʻrsatib berishdan iborat. F. sohasidagi tadqiqotlar qishloq xoʻjaligi oʻsimliklarining hosildorligini oshirish, quyosh nuridan foydalanish, fotobiologik hodisalar prinsiplari asosida sunʼiy sistemalar yaratish, lazer nurlaridan biol., fototerapiya va xalq xoʻjaligining boshqa tarmoqlarida amaliy foydalanishga oid. 6 – mavzu: Raqamli fotoapparatlarning arxeologik tadqiqotlarda qoʻllanilishi Raqamli kamera (inglizcha: digital camera) — fotosuratlarni raqamli xotiraga joylovchi fotokamera. Zamonaviy kameralarning aksariyati raqamli boʻlib,[1] mobil va transport vositalari kabi boshqa qurilmalar qismi qilib ishlab chiqarilmoqda.[2] Biroq, yuqori sifatli, yuqori aniqlikdagi alohida kameralar hali ham professionallar tomonidan keng qoʻllaniladi. Raqamli kameralarda ham, kinokameralarda ham odatda tasvir yigʻuvchi qurilmaga yorugʻlik jamlovchi oʻzgaruvchan diafragmali bir xil optik tizim ishlatiladi. Tasmali kameralardan farq qilib raqamli kameralarda tasvir yigʻuvchi qurilma kimyoviy emas, balki elektron prinsipda ishlaydi. Shuningdek raqamli kameralarda olingan suratlarni darhol koʻrish va xotiradan oʻchirish mumkin. Koʻpgina raqamli kameralar ovozli videolarni ham yoza oladi. Baʼzi raqamli kameralar suratlarni qirqishi, bir-biriga ulashi va boshqa sodda tasvir tahrir ishlarini bajara oladi. Fotoapparat, fotokamera, suratga olish apparati — suratga olinadigan obʼyektlar optik tasvirini fotomateriallarning yoruglik sezgir qatlamiga tushiruvchi optikmexanik qurilma. Fotosuratga olishda obʼyektning optik tasviri optik tizimlar yordamida fotomaterialning yorugʻlik sezgir qatlamiga maʼlum vaqt oraligʻida proyeksiyalanadi. Natijada yoruglik sezgir qatlamda suratga olingan obʼyektning yashirin tasviri hosil boʻladi; fotomaterialga kimyoviyfotografik ishlov berilgandan soʻng suratga olingan obʼyektning koʻrinadigan negativ yoki pozitiv tasviriga aylanadi. F.ning havaskorlik, professional va maxsus xillari bor. Havaskorlik va professional F.lardan kishilarni, peyzaj, sport musobakalarini suratga olishda, portretlar yasash va boshqa da foydalaniladi. Maxsus F.larda fototexnika ishlari, aerofotosʼyomka, mikrosʼyomka va boshqa bajariladi. F. fotomaterialda hosil boʻladigan tasvirlar oʻlchami (kadrlar formati)ga qarab mitti (13x17 mm), yarim formatli (18x24 mm), kichik formatli (28x28 va 24x36 mm), oʻrtacha formatli (45x60 dan 60x90 mm gacha) va yirik formatli (90x120 mm va undan katta) xillarga boʻlinadi. Zamonaviy F.larning asosiy uzellari: yoruglik oʻtkazmaydigan kamera (uning korpusi bikr, ikki tomonlama ochiladigan, teleskopik yoki buklama koʻrinishda boʻladi), obʼyekt tasvirini fotomaterial (fotoplyonka yoki fotoplastinka)ga tushirib beradigan obʼyektiv, fotoplyonka yoki fotoplastinkaning yorugʻlik sezgir qatlamiga yorugʻlik nurini oʻtkazishni taʼminlaydigan zatvor, ravshanlikka toʻgʻrilash mexanizmi, vidoiskatel (koʻrinish qidirgich), fotoplyonkani qayta oʻrash mexanizmi, fotoplyonka kassetasi, zatvor va chaqmoqlampa ishini sinxronlovchi sinxrokontakt, ekspozitsiya vaqtini yarim avtomatik aniklaydigan fotoeksponometr, zatvorni ishga tushiradigan avtomatik tepki. Miloddan avvalgi 350 yilda yunon olimi Aristotel kichik teshik (mas, darcha) dan qorongʻi xonaga tushayotgan yorugʻlik nurlaridan xonaning qaramaqarshi devorida tashkaridagi, darcha oldidagi narsalarning yorugʻlik tasviri hosil boʻlishi mumkin, degan edi. 18 asr oʻtgandan keyin Leonardo da Vinchi bu hodisadan turli narsalarning tasvirini qogʻozga chizishda foydalangan. 1611 yilda nemis astronomi I. Kepler ikki linzadan iborat teleskopik tizimni yasadi. 1840 yilda avstriyalik olim I.Petsval bir necha linzadan iborat optik tizimni (obʼyektivni) hisoblab chikdi va uni nemis optigi P.F. Foixtlender yasadi. 19-asr 30-yillarida fransiyalik Jiro kassetasi katta boʻlgan yogʻoch fotokamerani koʻplab ishlab chiqardi. 1842 yilda Germaniyada metall korpusli F. ishlab chikarila boshlandi. 1888 yilda amerikalik ixtirochi J. Istmen dunyoda birinchi marta rolikka oʻralgan fotoplyonka oʻrnatilgan F. yaratdi. 1924 yilda "Leys" firmasi kichik formatli "Leyka" F.ni, 1970-yillarda ekspozitsion parametrlari yarim avtomatik va avtomatik oʻrnatiladigan, obʼyektivi avtomatik fokus lanadigan, fotozatvori elektron boshqariladigan, plyonkani tortish mexanizmi elektr yuritmali F.lar yaratildi. Hozir fototasvirlarni bir zumda chiqarib beradigan, uyali telefon apparatiga "singdirilgan" F.lar mavjud. Chet elda F. ishlab chiqarishga ixtisoslashgan 50 dan ortiq konsern, firma va zavodlar mavjud, jumladan: "Istmen kodak", "Polyaroid" (AQSH), "AlfaGevert" (GermaniyaBelgiya), "Nippon kogaku", "Kenon", "Minolta kamera", "Asaxi optikl", "Konisirovku foto" (Yaponiya), "Leys", "Rolley", "Karl Braun", "Minoks", "Pentakon" (Germaniya), "Xassel blad" (Shvetsiya), "Krasnogorsk zavodi", "LOMO" birlashmasi (Rossiya), "Arsenal zavodi" (Ukraina) va boshqa Havaskorlik F.dan "Kenon", "Nikon" (Yaponiya), "Pentakon" (Germaniya), "Kodak" (AQSH), "Zenit", "FED", "Zorkiy" (Rossiya), "Kiyev" (Ukraina), "Xasselblad" (Shvetsiya) koʻplab ishlatiladi. Qoʻllaniladigan fotomaterialga qarab, F.lar plyonkali va plastinkali boʻladi. Baʼzida F.dan koʻz ilgʻamas (fotoqatlamda qayd qilinadigan) ultrabinafsha yoki infraqizil nurlarni suratga tushirishda foydalaniladi. Bunday hollarda koʻzguli obʼyektiv yoki nurlarga moye keluvchi linza komponentlari, shaffof materiallar: kvars, flyuorit, litiy ftoridli (ultrabinafsha nurlar uchun); natriy xlorid, kremniy, germaniyli (infraqizil nurlar uchun) obʼyektiv ishlatiladi. Obʼyekt tasvirini biror tor spektral intervalda olish yoki fotosʼyomkada surat badiiy yaqqol chiqishi uchun obʼyektivda olib qoʻyiladigan turli yoruglik filtrlari qoʻllaniladi. 20-asr oxiri va 21-asr boshlaridan raqamli F. qoʻllanila boshlandi. FOTOBIOLOGIYA (foto... va biologiya) — ultrabinafsha va infraqizil nurlar taʼsirida organizmlarda sodir boʻladigan jarayonlarni oʻrganadigan fan; biol.ningbirboʻlimi. F.ga 18—19-asrlarda asos solingan. Uning paydo boʻlishi fotosintezning kashf etilishi, rangli koʻrish jarayonining asoslab berilishi, yorugʻlik ishtirokida sodir boʻladigan tabiiy hodisalar (fotoperiodizm, fototaksis va boshqalar) ning aniqlanishi bilan bogʻliq. Lekin F. mustaqil fan sifatida 20-asrning 2yarmida nurlanish kvant taʼlimotining ishlab chiqilishi, shuningdek, biokimyo, biofizika va fiziologiyaning rivojlanishi bilan bogʻliq. F.ning vazifasi yorugʻlik kvantlari energiyasining kimyoviy boglar va biologik membranalardagi elektr potensial energiyasiga aylanishini xamda fotobiologik jarayonlarda fotokimyoviy va qorongʻilik fermentativ fazalarining oʻzaro bogʻlanishini aniklash, fotoretseptorlar va ular funksiyasining molekulyar asoslarini oʻrganish hamda fotobiologik jarayonlarning samaradorligi sabablarini koʻrsatib berishdan iborat. F. sohasidagi tadqiqotlar qishloq xoʻjaligi oʻsimliklarining hosildorligini oshirish, quyosh nuridan foydalanish, fotobiologik hodisalar prinsiplari asosida sunʼiy sistemalar yaratish, lazer nurlaridan biol., fototerapiya va xalq xoʻjaligining boshqa tarmoqlarida amaliy foydalanishga oid. 7 – mavzu: Zamonaviy axborot texnologiyalar yordamida arxeologik yodgorliklar xaritasini yaratish usullari Mustaqillik yillarida mamlakatimiz hududida qadimgi davrlardan boshlab rivojlangan qishloqlar, shaharlar va sivilizatsiya markazlarining boy o‘tmishini arxeologik jihatdan tadqiq etish va tarixiy jarayonlarni tiklash bo‘yicha muayyan ishlar amalga oshirildi. O‘zbekiston hududi tosh davridan boshlab o‘zlashtirilganligi, mamlakatimiz jahondagi ilk shaharsozlik va davlatchilik shakllangan markazlardan biri bo‘lganligi, tariximiz va madaniyatimiz chuqur ildizlarga ega ekanligi ilmiy jihatdan asoslandi. Fan, ta’lim va iqtisodiyotning jadal integratsiyalashuvida respublika hududida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlarni zamon talablari asosida yo‘lga qo‘yish, qazishmalarni keng ko‘lamda tashkil etish, yoshlarni arxeologik izlanishlar bilan tanishtirish hamda ochilgan qadimiy noyob me’morchilik namunalarini ochiq osmon ostida muzeylar shaklidagi turizm obyektlariga aylantirish bugungi kunning muhim masalasi bo‘lib qolmoqda. So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan jadal islohotlar arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish, yirik arxeologik yodgorliklarda keng ko‘lamli tadqiqotlarni olib borish, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimizni xalqimizga va jahon hamjamiyatiga targ‘ib qilish zarurligini inobatga olib, Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining: respublika hududida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlarni ilmiy-uslubiy jihatdan yo‘naltirish hamda tabiiy fanlarning zamonaviy tadqiqot uslublarini arxeologik izlanishlarda keng joriy qilish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimida davlat muassasasi shaklidagi Milliy arxeologiya markazini (keyingi o‘rinlarda Markaz deb ataladi) tashkil etish; Fanlar akademiyasining Arxeologik tadqiqotlar instituti negizida Markazning yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan filiali shaklidagi Y. G‘ulomov nomidagi Samarqand arxeologiya institutini tashkil etish to‘g‘risidagi taklifiga rozilik berilsin. 2. Quyidagilar Markazning asosiy vazifalari etib belgilansin: respublika hududida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlarni ilmiy-uslubiy jihatdan yo‘naltirish va arxeologik izlanishlarda tabiiy fanlarning zamonaviy tadqiqot uslublarini keng qo‘llash; innovatsion texnologiyalardan keng foydalangan holda kompleks arxeologik ekspeditsiyalarni soha ta’limi amaliyoti bilan bog‘lab tashkil etish; arxeologiya sohasida yetuk ilmiy kadrlar tayyorlash; arxeologik yodgorliklarni ochiq osmon ostidagi muzeylarga aylantirishning ilmiy asosini tayyorlash; arxeologik tadqiqotlarda xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, xorijiy mamlakatlarning arxeologiya yo‘nalishida faoliyat olib borayotgan tadqiqotchi-olimlar bilan qo‘shma arxeologik ekspeditsiyalarni tizimli tashkil qilish; arxeologik tadqiqotlarga oid xalqaro tadbirlarni mamlakatimizda tashkil etish va xorijda arxeologiya bo‘yicha o‘tkaziladigan ilmiy-amaliy tadbirlarda ishtirok etish; tegishli vazirlik, idora va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda mamlakatda arxeologik tadqiqotlar olib borilishi zarur bo‘lgan hududiy obyektlar yagona ma’lumot bankini hamda ularning muammolari bo‘yicha axborot bazasini shakllantirish; arxeologik tadqiqot natijalarini keng ommaga yetkazish maqsadida muntazam ravishda ilmiy va ommabop kitoblar, zamonaviy tadqiqot uslublari singdirilgan o‘quv qo‘llanma va ko‘rsatmalarni nashr qilishni yo‘lga qo‘yish; Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumanidagi “Axsikent” arxeologiya merosi obyektini muhofaza qilish va tadqiq etish yodgorlik majmuasi faoliyatini ilmiy-uslubiy jihatdan ta’minlash. 3. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Milliy arxeologiya markazi xodimlarining umumiy cheklangan soni 35 nafardan iborat bo‘lgan tuzilmasi 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi prezidentiga Moliya vazirligi bilan kelishgan holda zaruratga ko‘ra, Markazning tuzilmasiga o‘zgartirish kiritish huquqi berilsin. 4. 2019 — 2023-yillarda O‘zbekiston Respublikasida arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi (keyingi o‘rinlarda Dastur deb ataladi) 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi Dasturni amalga oshirishda Markaz tomonidan taqdim etilgan va e’lon qilingan ilmiy loyihalarga tanlov asosida mablag‘ ajratishni ta’minlasin. 5. Belgilab qo‘yilsinki, Markaz O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologik tadqiqotlar institutining barcha huquqlari, majburiyatlari va shartnomalari bo‘yicha uning huquqiy vorisi hisoblanadi. 6. Quyidagilar Markaz faoliyatini moliyalashtirish manbalari etib belgilansin: O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag‘lari — Markaz bino va inshootlarini saqlash, ta’mirlash va jihozlash (mebel, kompyuter texnikasi, o‘quv va ilmiy adabiyotlar, internet tarmog‘i va boshqa moddiy-texnika vositalari) hamda ilmiy xodimlar mehnatiga haq to‘lash xarajatlarini bazaviy moliyalashtirish uchun; O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan o‘tkaziladigan ilmiy-texnik loyihalar tanlovlarining natijalari bo‘yicha ajratiladigan mablag‘lar; xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar; xalqaro va xorijiy tashkilotlarning grantlari; jismoniy va yuridik shaxslarning homiylik xayriyalari; qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar. 7. O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi huzuridagi “Geoinnovatsiya markazi” davlat unitar korxonasi Markaz buyurtmanomalariga binoan arxeologik tadqiqotlarni olib borish uchun O‘zbekiston Respublikasi hududida uchuvchisiz uchish apparatlaridan foydalanish va xarid qilishda belgilangan tartibda amaliy ko‘mak bersin. 8. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi: Markaz ilmiy xodimlari shtat birligini 3 yilda bosqichma-bosqich 80 taga yetkazishni inobatga olsin; viloyatlardagi tayanch arxeologik yodgorliklarda muntazam faoliyat yurituvchi davlat kompleks arxeologik ekspeditsiyalarini bosqichma-bosqich tashkil etish bilan bog‘liq xarajatlarni respublika budjeti mablag‘lari hisobidan, Markaz tomonidan belgilangan tartibda taqdim etilgan xarajatlar smetasiga muvofiq o‘z vaqtida va to‘liq hajmda moliyalashtirishni ta’minlasin; O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi hamda Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi bilan birgalikda Markazga “Bioarxeologiya” va “Landshaft arxeologiyasi” yo‘nalishlarida 2 ta laboratoriyani Markaz tomonidan taqdim etilgan xarajatlar smetasiga muvofiq zamonaviy ilmiy asbob-uskunalar bilan jihozlash maqsadida 2 mln. AQSh dollari miqdorida homiylik mablag‘larini jalb etish choralarini ko‘rsin; Fanlar akademiyasi tomonidan taqdim etiladigan talabnomaga muvofiq Markazga 1 ta yengil avtotransport vositasini xarid qilish va uni saqlash uchun limit ajratsin. 9. Toshkent shahar hokimligi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi bilan birgalikda ikki oy muddatda Markazni Toshkent shahridagi mos bino bilan ta’minlash choralarini ko‘rsin. Markaz unga mos bino ajratilgunga qadar Toshkent shahar, Mirzo Ulug‘bek tumani, Mirzo Ulug‘bek ko‘chasi, 81-uy manzilida tekin foydalanish huquqi asosida joylashtirilsin. 10. O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Fanlar akademiyasi va Madaniyat vazirligi bilan birgalikda “Axsikent” arxeologiya merosi obyektini turistik marshrutga kiritish hamda turistlar orasida keng targ‘ib qilish choralarini ko‘rsin. 11. Shunday tartib o‘rnatilsinki, unga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida tashkil etiladigan ochiq osmon ostidagi muzeylarda va arxeologiya namoyishi obyektlarida davlat-xususiy sheriklik shartlari asosida: tashrif buyuruvchilarga kirish chiptalari zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sotiladi; milliy hunarmandchilik mahsulotlarining savdo shoxobchalari, shu jumladan ularni tayyorlash bo‘yicha mahorat darslari tashkil etiladi; zamonaviy sanitariya-gigiyena shaxobchalari tashkil etiladi. 12. O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi huzuridagi Madaniy meros departamenti respublika hududida arxeologik tadqiqotlarni olib borish uchun belgilangan tartibda ruxsatnoma olgan arxeologlarning ilmiy hisobotlarini 2020-yildan boshlab, har yili 1-mayga qadar “O‘zbekistonda arxeologik tadqiqotlar” yillik to‘plami shaklida chop etib borish uchun Markazga tizimli ravishda taqdim etib borsin. 13. Namangan viloyati hokimligi 2021-yildan boshlab har ikki yilda bir marta Axsikent yodgorligi asosida keng xalq ommasiga tarix bilimini targ‘ib etish hamda turizmni rivojlantirish maqsadida “O‘tmishga sayohat” xalqaro tarixiy-madaniy festival o‘tkazilishini ta’minlasin. 14. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Madaniyat vazirligi, Qurilish vazirligi, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, Moliya vazirligi va Namangan viloyati hokimligi ikki oy muddatda arxeologiya sohasidagi xorijiy ekspert va mutaxassislarni jalb qilgan holda, Axsikent yodgorligi asosida ochiq osmon ostida muzey tashkil etish va uni turizm obyektiga aylantirish bo‘yicha konsepsiya (keyingi o‘rinlarda Konsepsiya deb ataladi) loyihasini Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. 15. O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi Moliya vazirligi, Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, Fanlar akademiyasi, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda uch oy muddatda Konsepsiyani amalga oshirish uchun moliyaviy manbalarni aniqlash, xususan, investitsiyalar va xorijiy grantlarni jalb qilish choralarini ko‘rsin. 16. Manfaatdor vazirlik va idoralar o‘zlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlarni bir oy muddatda ushbu qarorga muvofiqlashtirsin. 17. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining ijtimoiy rivojlantirish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari A.A. Abduhakimov, Fanlar akademiyasi prezidenti B.S. Yuldashev va Namangan viloyati hokimi X.X. Bozarov zimmasiga yuklansin. 1) Zamonaviy texnologiya - bu ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatining hayoti va faoliyatida muhim o’ringa egadir. Axborot texnologiyalarning qo’llanilishi zamonaviy sivilizastiya taraqqiyoti darajasini belgilab beradi. Axborot vositalari va usullarining faol qo’llanilishi XXI asr gumanitar bilimlar sohasidagi asosiy yondashuvlardan biri hisoblanib, XXI asr, shubhasiz axborot asri deb e’tirof etiladi. Axborot kundan - kun jamiyatni taraqqiy ettiruvchi muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuter texnikasining taraqqiy etishi foydalanilayotgan ma’lumotlarni nafaqat qayta ishlash, balki yangi ma’lumotlarni jalb etish, shuningdek fanning yangi sohalarini kompyuterlashtirish va boshqarishni taqozo etmoqda. Axborot texnologiyalarining amaliyotda qo’llanilishini taqozo etuvchi dasturlar va texnik vositalar axborot resurslaridan foydalanish uchun mo’ljallangan. Hozirgi kundagi axborotlarning kattagina qismi hududiy bog’liqlikga egadir. Fan va texnika turli sohalarining qanchalik darajada rivojlanishiga qaramasdan axborot jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlarning keng miqyosda qo’llanilishi ularning axborotlarni insonga nisbatan tez va aniq hisoblashida emas, balki biz katta xajmda o’sib borayotgan axborotlar ustida ishlashimizda vujudga keladigan ma’lum bir qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan belgilanadi. Kompyuterlarning qo’llanilishi oddiy ilmiy hisoblardan keng miqyosdagi boshqaruvga, sodda fayllar ustida ishlashdan katta xajmdagi hududiy axborotlar ustida ishlash ҳamda ularni saqlashga qadar bo’lgan bosqichni bosib o’tgan. Ҳozirda biz bu sohadagi yangi bir yo’nalish-hududiy axborotlarni qayta ishlashning keng miqyosda joriy etilishini kuzatmoqdamiz. Arxeolog ma’lum bir yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borish jarayonida ko’plab arxeologik topilmalarga duch keladi. Arxeologik manbalar xajmining ko’pligi va ularni o’rganish ishlari ko’lamining kengayishi esa arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishini taqozo etmoqda. Tarix fanlari ichida aynan arxeologiya birinchilardan bo’lib matematik usullar va axborot texnologiyalariga murojaat etgan fan soҳalardan biri hisoblanadi. Kompyuter va matematika usullarining arxeologiyada qo’llanilishi tarixiga nazar tashlasak, XX asrning 20-yillaridan boshlab rus arxeologlari tomonidan tadqiqotlar jarayonida taxminiy statistika va geometriya usullari qo’llanila boshlandi. 1936 yilda esa Jey Barnes va Alfred Vinsent Kidder tomonidan paleolit industriyasini o’rganishda statistik usullar qo’llanilgan. XX asrning 40-yillaridan boshlab Amerikalik arxeolog olimlar ham o’z tadqiqotlarida matematika usullarini qo’llay boshlashdi. XX asrning 50-yillarida Breynerd va Robinson tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar esa arxeologik muammolarni matematik tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatib berdi. Xozirgi kunga kelib esa arxeologiyada matematik usullar va kompyuterning qo’llanilishi borasida yetarli darajada tajriba to’plangan va ko’plab ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. Bunga biz 1987 yilda G.A.Fedorov-Davidov muallifligida nashr etilgan “Statisticheskie metodi v arxeologii”, 1989 yilda A.P.Derevyanko, Yu.P. Xolyushkin muallifligida “Metodi informatiki v arxeologii kamennogo veka”, 1995 yilda esa nashr etilgan “Matematicheskie metodi v arxeologicheskix rekonstrukstiyax” va xokazolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Keyinchalik zamonaviy kompyuter texnologiyalarining yaratilishi va taraqqiy etishi esa arxeologik tadqiqotlarni yangi darajaga olib chiqdi. XX asrning 90-yillarida kompyuter vositasida tarixiy kartografiya yaratish g’oyasi vujudga keladi. 1994 yildan boshlab bu g’oya Italiyaning Florenstiya shahrida «History and Computing» xalqaro assosiastiya tomonidan tashkil etilgan seminardan so’ng amalga oshirila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab kompyuter kartografiyasining tarix fani sohasida qo’llanilishining nazariy va amaliy jixatlari o’rganila boshlandi. Arxeologik topilmalarni ma’lum bir hududga bog’lash axborot texnologiyalari sohasidagi yangi yo’nalish, ya’ni geografik axborot tizimining arxeologiya sohasida keng qo’llanilishini taqozo etmoqda. GAT yordamida qadimgi tarixiy xaritalarni o’rganish, arxeologik yodgorliklar planini tuzish yoki ma’lum bir geografik hududlarning arxeologiyaga oid ma’lumotlar tizimini yaratish imkoniyati vujudga kelmoqda. Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning, jumladan arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 2) Hozirgi vaqtda uch o‘lchamli kompyuterli modellashtirish vositalari foydalanuvchilarning e'tiborida bo‘layapti va bu tasodifiy emas albatta. Ulardan foydalanish konstruktorlik-loyihalashishlarining sifatli bajarilishi hamda foydalanuvchiga chizmalarni tez, sifatli, yuqori aniqlikda bajarishva qog‘ozga chiqarish imkonini beradi. Ushbu qo‘llanmada kompyuterli modellashtirishni loyihalashtirishning universal grafik sistemasi muhitidan iborat bo‘lgan AutoCAD dan foydalanish uslubi taklif etilgan. Bu AutoCAD tizimi Autodesk kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, loyihalash jarayonida ko‘p sonli foydalanuvchilar qulay holda ishlatishlari ko‘zda tutilgan. Hozirgi davrda AutoCAD ning dasturiy ta'minoti kompaniyani eng yaxshi mahsuloti bo‘lib, shaxsiy kompyuterlarning eng keng tarqalgan avtomatik loyihalash tizimi paketi hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday dastur ta'minotining eng muhim xarakteristkasi buni boshqa dasturlar bilan birgalikda ishlata bilish xususiyatidir. Shu sababli AutoCAD tizimi katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘z mahsulotini 3D Studio tizimiga eksport qilgan holda uch o‘lchovli modellarni animatsiyaqilish imkoniyatini beradi. AutoCAD tizimida ishlab chiqilgan fayllar Microsoft Office dasturininghar qanday mahsulotlari bilan mos keladi . Ushbu qo‘llanmada AutoCAD ning siqiq holdagi ruscha versiyasining o‘zbek tiliga o‘girilganvarianti berilgan. AutoCAD dasturi avtonom rejimida yoki lokal tarmoqda ham ishlashi mumkin. AutoCADdasturining yaxshi ishlashi uchun quyidagi manbaalar zarur bo‘ladi: • Pentium 133 protsessori • 32 Mbaytli operativ xotira • Qattiq diskda 400-750 Mbaytli xotira • 640 ga 480 VGA – displeyi Ish stoliga quyidagilar kiritilgan: • TUShUVCHI MENYU QATORI –menyuning eng yuqori qatori; • ASBOBLAR PANELI –yuqorida, ish stolining o‘ng va chap tomonida. Keyingi ishlarda foydalaniladigan asosiy asboblar paneli: 1) «Standart asboblar» paneli; 2) «Obyekt xossasi» paneli; 3) «Chizish» paneli; 4) «O‘zgartirish» paneli; 5) «O‘lchamlar» paneli; 6) «Obyektni bog‘lash» paneli. ASBOBLAR PANELINI SOZLASH ALGORITMI. 1) sichqon klavishi o‘ng tomonini asboblar panelining ixtiyoriy birortasini ko‘rsatib, bosamiz. 2) ochilgan ro‘yxatdan kerakli asboblar panelini belgilaymiz. • GRAFIK MAYDON (Model maydoni) –ish stolining o‘rta maydonini egallagan bo‘lib, modellar chizmasini yaratish uc hun mo‘ljallangan. Model maydoni parametrlarini qo‘llovchi o‘ziga mos qulay ravishda o‘zgartirishi mumkin. MODEL MAYDONINI SOZLASH ALGORITMI. 1) Sichqon klavishining o‘ng tomonini grafik maydonning ixtiyoriy joyiga bosamiz, Опцииpunktini belgilaymiz. 2) Ochilgan «Parametrlar» dialog oynasida quyidagi sozlashlarni amalga oshirish mumkin. A) Oyna elementlari ish stoli ko‘rinishini sozlash, ya'ni; 1) Rang tugmachasi yordamida model maydoni rangini tanlash mumkin; 2) Dialog oynasiga chaqiriladigan shrift turini Shrift tugmachasi orqali sozlash mumkin. B) Format elementlari maydoniga Varaq maydoni M2 umumiy ko‘rinishini sozlash mumkin. V) “Aks ettirishni kengaytirish qobiliyati” maydonida obyektlarning tasviri sifatini sozlash mumkin, ya'ni yoylar va aylanalar egri chiziqlarda segmentlar soni va h.k. G) Aks ettirish maydoniga uch o‘lchovli rang berilgan (3D) obyektlarni aks ettirish sifatini sozlash mumkin. • DIALOGLI OYNA yordamida dastur bilan muloqot amalga oshiriladi. Bu oyna bir necha qatordan iborat bo‘lib, ularda foydalanuvchi chiqaradigan ta'sir algoritmi aks etgan bo‘ladi. Ko‘pincha, dastlabki asboblar to‘g‘risida kerakli axborotni o‘z ichiga oladi. Muloqot oynasida kamida uchta qator qoldirilishi tavsiya etiladi. Sozlashni qo‘lda, ya'ni sichqonning kursorini muloqot oynasining yuqori qismiga olib borib, uni siqib (cho‘zib) yoki past (baland) ga surib amalga oshiriladi. • QATOR HOLATI (boshqarish tugmasi) –chizmachilik rejimlari, ya'ni qo‘shish/o‘chirishni o‘z ichiga oladi va ish stolining eng pastki qismida joylashgan. O‘z ichiga quyidagi elementlar (tugmalar)ni olgan: A) QADAM (Шаг) (Snap) –sichqonning ma'lum qadam bilan harakatini ta'minlaydi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Qadam rejimini qo‘shish (o‘chirish) F9 funktsional klavishi orqali yoki ShAG (Qadam) knopkasini sichqon bilan bosish orqali amalga oshiriladi. B) TO‘R (Grid) - rasmni aniq chiqarish, va ishni yengillashtirgan holda, ortogonal setkasining bog‘larini ekranda olish imkoniyatini beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va to‘r”. Setka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F7 funksional klavishi yoki sichqon bilan SETKA tugmasini bosib amalga oshiriladi. V) ORTO (Ortho) – chiziq chizish ortogonal rejimini qo‘shadi (o‘chiradi). G) POLYАR (Polar) –chizishning polyar rejimini qo‘shadi (o‘chiradi), ya'ni dastur avtomatik ravishda trassirovkali turlar holida obyektlar chizmasi yo‘nalishni va burchagini ko‘rsatib beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Polyarnaya trassirovka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F10 funksional klavishi yoki sichqonni POLYAR tugmasiga bosish orqali bajariladi. D) VO‘RV (Osnap) – obyektli bog‘lash (obyektlarni tekislash), ayrim nuqtalarni ko‘rsatish imkonini (ya'ni masalan, kesma va yoy o‘rtasi, aylana markazi va aylana va yoy kesishish nuqtasi) beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Привязка объекта (Obyektni bog‘lash) rejimini qo‘shish (o‘chirish) F3 funksional klavishi orqali yoki sichqonning VO‘RV tugmasini bosish orqali bajariladi. E) СЛЕД (Object Snap Tracking) –Osnap dagi nuqtani boshqarish imkonini beradi, kursor harakatlanganda vektor trassirovkasi hosil bo‘ladi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. След rejimini qo‘shish (o‘chirish) F11 funksional klavishsi yoki СЛЕД tugmani sichqon bilan bosish orqali bajariladi. . J) VESLIN –obyektlar chiziqlari qalinligini aks ettirishni qo‘shadi (o‘chiradi). Z) MODEL –model maydonidan varaq maydoniga o‘tish imkonini beradi. IZOH. Aniq asboblarning vazifasi keng holda quyida keltiriladi. 3) Tasvirning skanerlanishi natijasida hosil bo’lgan kodlar bitlarini qattiq diskda saqlash uchun fayllardan foydalaniladi. Fayllarning ma’lum qoida asosida tuzish va xoxlagan dastur orqali ulardan ma’lumotlarni olish, tasvir kodlarini hosil qilish imkoni yaratilishi kerak. Demak, faylning shakli biror-bir shablon bo’lib, qaysi qatorlarni, belgilarni, sonlarni va b. qanday tartibda joylashganligini bildiradi. Ko’plab GIS lar rastrli tasvirlarni saqlash uchun o’zlarida mavjud formatlar ishlatiladi. Agar barcha ishlar bitta GIS da olib borilayotgan bo’lsa, formatlar ushbu GIS da kenglamasida tuzilishi kerak. Lekin ish jarayonida boshqa ma’lumotlar kerak bo’lsa, bu formatlardan foydalanib bo’lmaydi. Bunday vaqtda rastrli va vektorli formatlarni saqlay oladigan keng tarqalgan formatlardan foydalanish zarur. Bugungi kunda keng tarqalgan shunday formatlarning to’rtta turi mavjud. Grafikli tasvirlarni Windows da saqlaydigan asosiy format VMR (ingl. - Bilmap), u oq-qora, rangli tasvirlarni saqlaydi. Bu formatning asosiy afzalligi – uning soddaligidir, shu sababli bu formatni barcha dasturlar o’qiydi. Uning asosiy kamchiligi – fayllari hajmining nihoyatda kattaligidir. Malakali mutaxassislar Tiff (ingl. - tagged imaged fail fop mat) ishlaydilar. Bu format ҳoxlagan rangli tasvirni saqlashi mumkin, ma’lumotlarni siib tasvirlashi imkoniyatiga ҳam ega. Fayllarda tasvirlardan tashqari o’shimcha ma’lumotlarni saqlasa ham bo’ladi. Fayllarda ushbu afzallik – uning asosiy kamchiligidir, chunki ba’zi dasturlar qo’shimcha ma’lumotlarni o’qiy olmasligi va natijada tasvir hosil qilmasligi bir necha maratoba aniqlandi. Fayllarning hajmini kamaytirish uchun ko’plab formatlar ma’lumotlarni siqish yo’llarini ishlab chiqmoqda. Ma’lumotlarni siqib tasvirlashda ish ularning sifati saqlab qolgan holda yoki sifati ko’rsatkichlarini kamaytirish bo’yicha borish mumkin. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlardan tashqari, manbalarni siqib tasvirlaydigan, ularni Internen da tasvirlaydigan, kompyuter tarmoqlari orqali yuborish mumkin bo’lgan Gif (ingl. - grafits inderchange Format) formati mavjud. Bu formatning asosiy afzalliklari – ularning rasmni shaffof tasvirlash, animastiya tasvirlarini saqlash va h. k. Bu formatning asosiy kamchiligi – ranglar turlari kam farqlashligidir. Aerosuratlarni bu formatda saqlash mumkin emas. Agar tasvirni uzoq vaqt saqlash kerak bo’lsa JPEG (ingl. - Joint Picture Explort Group) ishlatiladi. Unda tasivrning sifati ancha past ifodalanadi. Shunga qaramasdan JPEG kompyuterda tasvirni qayta ishlashda keng qo’llanilmoqda. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlarni turli vaqtlarda ishlatish mumkin. shuni ta’kidlash kerakki, agar kuchli maxsus dasturlardan foydalanilayotgan bo’lsa, unda bajarilgan ishlar faqat dasturning ichki formatlarida saqlanganligi ma’qul. Vektorli formatlarga misol tariqasida DXE, DMG, DX90, PIC, DGN larni keltirish mumkin. 8 – mavzu: Zamonaviy axborot texnologiyalar yordamida arxeologik yodgorliklar xaritasini yaratish usullari Mustaqillik yillarida mamlakatimiz hududida qadimgi davrlardan boshlab rivojlangan qishloqlar, shaharlar va sivilizatsiya markazlarining boy o‘tmishini arxeologik jihatdan tadqiq etish va tarixiy jarayonlarni tiklash bo‘yicha muayyan ishlar amalga oshirildi. O‘zbekiston hududi tosh davridan boshlab o‘zlashtirilganligi, mamlakatimiz jahondagi ilk shaharsozlik va davlatchilik shakllangan markazlardan biri bo‘lganligi, tariximiz va madaniyatimiz chuqur ildizlarga ega ekanligi ilmiy jihatdan asoslandi. Fan, ta’lim va iqtisodiyotning jadal integratsiyalashuvida respublika hududida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlarni zamon talablari asosida yo‘lga qo‘yish, qazishmalarni keng ko‘lamda tashkil etish, yoshlarni arxeologik izlanishlar bilan tanishtirish hamda ochilgan qadimiy noyob me’morchilik namunalarini ochiq osmon ostida muzeylar shaklidagi turizm obyektlariga aylantirish bugungi kunning muhim masalasi bo‘lib qolmoqda. So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan jadal islohotlar arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish, yirik arxeologik yodgorliklarda keng ko‘lamli tadqiqotlarni olib borish, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimizni xalqimizga va jahon hamjamiyatiga targ‘ib qilish zarurligini inobatga olib, Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining: respublika hududida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlarni ilmiy-uslubiy jihatdan yo‘naltirish hamda tabiiy fanlarning zamonaviy tadqiqot uslublarini arxeologik izlanishlarda keng joriy qilish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimida davlat muassasasi shaklidagi Milliy arxeologiya markazini (keyingi o‘rinlarda Markaz deb ataladi) tashkil etish; Fanlar akademiyasining Arxeologik tadqiqotlar instituti negizida Markazning yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan filiali shaklidagi Y. G‘ulomov nomidagi Samarqand arxeologiya institutini tashkil etish to‘g‘risidagi taklifiga rozilik berilsin. 2. Quyidagilar Markazning asosiy vazifalari etib belgilansin: respublika hududida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlarni ilmiy-uslubiy jihatdan yo‘naltirish va arxeologik izlanishlarda tabiiy fanlarning zamonaviy tadqiqot uslublarini keng qo‘llash; innovatsion texnologiyalardan keng foydalangan holda kompleks arxeologik ekspeditsiyalarni soha ta’limi amaliyoti bilan bog‘lab tashkil etish; arxeologiya sohasida yetuk ilmiy kadrlar tayyorlash; arxeologik yodgorliklarni ochiq osmon ostidagi muzeylarga aylantirishning ilmiy asosini tayyorlash; arxeologik tadqiqotlarda xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, xorijiy mamlakatlarning arxeologiya yo‘nalishida faoliyat olib borayotgan tadqiqotchi-olimlar bilan qo‘shma arxeologik ekspeditsiyalarni tizimli tashkil qilish; arxeologik tadqiqotlarga oid xalqaro tadbirlarni mamlakatimizda tashkil etish va xorijda arxeologiya bo‘yicha o‘tkaziladigan ilmiy-amaliy tadbirlarda ishtirok etish; tegishli vazirlik, idora va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda mamlakatda arxeologik tadqiqotlar olib borilishi zarur bo‘lgan hududiy obyektlar yagona ma’lumot bankini hamda ularning muammolari bo‘yicha axborot bazasini shakllantirish; arxeologik tadqiqot natijalarini keng ommaga yetkazish maqsadida muntazam ravishda ilmiy va ommabop kitoblar, zamonaviy tadqiqot uslublari singdirilgan o‘quv qo‘llanma va ko‘rsatmalarni nashr qilishni yo‘lga qo‘yish; Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumanidagi “Axsikent” arxeologiya merosi obyektini muhofaza qilish va tadqiq etish yodgorlik majmuasi faoliyatini ilmiy-uslubiy jihatdan ta’minlash. 3. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Milliy arxeologiya markazi xodimlarining umumiy cheklangan soni 35 nafardan iborat bo‘lgan tuzilmasi 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi prezidentiga Moliya vazirligi bilan kelishgan holda zaruratga ko‘ra, Markazning tuzilmasiga o‘zgartirish kiritish huquqi berilsin. 4. 2019 — 2023-yillarda O‘zbekiston Respublikasida arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi (keyingi o‘rinlarda Dastur deb ataladi) 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi Dasturni amalga oshirishda Markaz tomonidan taqdim etilgan va e’lon qilingan ilmiy loyihalarga tanlov asosida mablag‘ ajratishni ta’minlasin. 5. Belgilab qo‘yilsinki, Markaz O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologik tadqiqotlar institutining barcha huquqlari, majburiyatlari va shartnomalari bo‘yicha uning huquqiy vorisi hisoblanadi. 6. Quyidagilar Markaz faoliyatini moliyalashtirish manbalari etib belgilansin: O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag‘lari — Markaz bino va inshootlarini saqlash, ta’mirlash va jihozlash (mebel, kompyuter texnikasi, o‘quv va ilmiy adabiyotlar, internet tarmog‘i va boshqa moddiy-texnika vositalari) hamda ilmiy xodimlar mehnatiga haq to‘lash xarajatlarini bazaviy moliyalashtirish uchun; O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan o‘tkaziladigan ilmiy-texnik loyihalar tanlovlarining natijalari bo‘yicha ajratiladigan mablag‘lar; xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar; xalqaro va xorijiy tashkilotlarning grantlari; jismoniy va yuridik shaxslarning homiylik xayriyalari; qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar. 7. O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi huzuridagi “Geoinnovatsiya markazi” davlat unitar korxonasi Markaz buyurtmanomalariga binoan arxeologik tadqiqotlarni olib borish uchun O‘zbekiston Respublikasi hududida uchuvchisiz uchish apparatlaridan foydalanish va xarid qilishda belgilangan tartibda amaliy ko‘mak bersin. 8. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi: Markaz ilmiy xodimlari shtat birligini 3 yilda bosqichma-bosqich 80 taga yetkazishni inobatga olsin; viloyatlardagi tayanch arxeologik yodgorliklarda muntazam faoliyat yurituvchi davlat kompleks arxeologik ekspeditsiyalarini bosqichma-bosqich tashkil etish bilan bog‘liq xarajatlarni respublika budjeti mablag‘lari hisobidan, Markaz tomonidan belgilangan tartibda taqdim etilgan xarajatlar smetasiga muvofiq o‘z vaqtida va to‘liq hajmda moliyalashtirishni ta’minlasin; O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi hamda Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi bilan birgalikda Markazga “Bioarxeologiya” va “Landshaft arxeologiyasi” yo‘nalishlarida 2 ta laboratoriyani Markaz tomonidan taqdim etilgan xarajatlar smetasiga muvofiq zamonaviy ilmiy asbob-uskunalar bilan jihozlash maqsadida 2 mln. AQSh dollari miqdorida homiylik mablag‘larini jalb etish choralarini ko‘rsin; Fanlar akademiyasi tomonidan taqdim etiladigan talabnomaga muvofiq Markazga 1 ta yengil avtotransport vositasini xarid qilish va uni saqlash uchun limit ajratsin. 9. Toshkent shahar hokimligi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi bilan birgalikda ikki oy muddatda Markazni Toshkent shahridagi mos bino bilan ta’minlash choralarini ko‘rsin. Markaz unga mos bino ajratilgunga qadar Toshkent shahar, Mirzo Ulug‘bek tumani, Mirzo Ulug‘bek ko‘chasi, 81-uy manzilida tekin foydalanish huquqi asosida joylashtirilsin. 10. O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Fanlar akademiyasi va Madaniyat vazirligi bilan birgalikda “Axsikent” arxeologiya merosi obyektini turistik marshrutga kiritish hamda turistlar orasida keng targ‘ib qilish choralarini ko‘rsin. 11. Shunday tartib o‘rnatilsinki, unga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida tashkil etiladigan ochiq osmon ostidagi muzeylarda va arxeologiya namoyishi obyektlarida davlat-xususiy sheriklik shartlari asosida: tashrif buyuruvchilarga kirish chiptalari zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sotiladi; milliy hunarmandchilik mahsulotlarining savdo shoxobchalari, shu jumladan ularni tayyorlash bo‘yicha mahorat darslari tashkil etiladi; zamonaviy sanitariya-gigiyena shaxobchalari tashkil etiladi. 12. O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi huzuridagi Madaniy meros departamenti respublika hududida arxeologik tadqiqotlarni olib borish uchun belgilangan tartibda ruxsatnoma olgan arxeologlarning ilmiy hisobotlarini 2020-yildan boshlab, har yili 1-mayga qadar “O‘zbekistonda arxeologik tadqiqotlar” yillik to‘plami shaklida chop etib borish uchun Markazga tizimli ravishda taqdim etib borsin. 13. Namangan viloyati hokimligi 2021-yildan boshlab har ikki yilda bir marta Axsikent yodgorligi asosida keng xalq ommasiga tarix bilimini targ‘ib etish hamda turizmni rivojlantirish maqsadida “O‘tmishga sayohat” xalqaro tarixiy-madaniy festival o‘tkazilishini ta’minlasin. 14. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Madaniyat vazirligi, Qurilish vazirligi, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, Moliya vazirligi va Namangan viloyati hokimligi ikki oy muddatda arxeologiya sohasidagi xorijiy ekspert va mutaxassislarni jalb qilgan holda, Axsikent yodgorligi asosida ochiq osmon ostida muzey tashkil etish va uni turizm obyektiga aylantirish bo‘yicha konsepsiya (keyingi o‘rinlarda Konsepsiya deb ataladi) loyihasini Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. 15. O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi Moliya vazirligi, Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, Fanlar akademiyasi, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda uch oy muddatda Konsepsiyani amalga oshirish uchun moliyaviy manbalarni aniqlash, xususan, investitsiyalar va xorijiy grantlarni jalb qilish choralarini ko‘rsin. 16. Manfaatdor vazirlik va idoralar o‘zlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlarni bir oy muddatda ushbu qarorga muvofiqlashtirsin. 17. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining ijtimoiy rivojlantirish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari A.A. Abduhakimov, Fanlar akademiyasi prezidenti B.S. Yuldashev va Namangan viloyati hokimi X.X. Bozarov zimmasiga yuklansin. 1) Zamonaviy texnologiya - bu ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatining hayoti va faoliyatida muhim o’ringa egadir. Axborot texnologiyalarning qo’llanilishi zamonaviy sivilizastiya taraqqiyoti darajasini belgilab beradi. Axborot vositalari va usullarining faol qo’llanilishi XXI asr gumanitar bilimlar sohasidagi asosiy yondashuvlardan biri hisoblanib, XXI asr, shubhasiz axborot asri deb e’tirof etiladi. Axborot kundan - kun jamiyatni taraqqiy ettiruvchi muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuter texnikasining taraqqiy etishi foydalanilayotgan ma’lumotlarni nafaqat qayta ishlash, balki yangi ma’lumotlarni jalb etish, shuningdek fanning yangi sohalarini kompyuterlashtirish va boshqarishni taqozo etmoqda. Axborot texnologiyalarining amaliyotda qo’llanilishini taqozo etuvchi dasturlar va texnik vositalar axborot resurslaridan foydalanish uchun mo’ljallangan. Hozirgi kundagi axborotlarning kattagina qismi hududiy bog’liqlikga egadir. Fan va texnika turli sohalarining qanchalik darajada rivojlanishiga qaramasdan axborot jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlarning keng miqyosda qo’llanilishi ularning axborotlarni insonga nisbatan tez va aniq hisoblashida emas, balki biz katta xajmda o’sib borayotgan axborotlar ustida ishlashimizda vujudga keladigan ma’lum bir qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan belgilanadi. Kompyuterlarning qo’llanilishi oddiy ilmiy hisoblardan keng miqyosdagi boshqaruvga, sodda fayllar ustida ishlashdan katta xajmdagi hududiy axborotlar ustida ishlash ҳamda ularni saqlashga qadar bo’lgan bosqichni bosib o’tgan. Ҳozirda biz bu sohadagi yangi bir yo’nalish-hududiy axborotlarni qayta ishlashning keng miqyosda joriy etilishini kuzatmoqdamiz. Arxeolog ma’lum bir yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borish jarayonida ko’plab arxeologik topilmalarga duch keladi. Arxeologik manbalar xajmining ko’pligi va ularni o’rganish ishlari ko’lamining kengayishi esa arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishini taqozo etmoqda. Tarix fanlari ichida aynan arxeologiya birinchilardan bo’lib matematik usullar va axborot texnologiyalariga murojaat etgan fan soҳalardan biri hisoblanadi. Kompyuter va matematika usullarining arxeologiyada qo’llanilishi tarixiga nazar tashlasak, XX asrning 20-yillaridan boshlab rus arxeologlari tomonidan tadqiqotlar jarayonida taxminiy statistika va geometriya usullari qo’llanila boshlandi. 1936 - yilda esa Jey Barnes va Alfred Vinsent Kidder tomonidan paleolit industriyasini o’rganishda statistik usullar qo’llanilgan. XX asrning 40-yillaridan boshlab Amerikalik arxeolog olimlar ham o’z tadqiqotlarida matematika usullarini qo’llay boshlashdi. XX asrning 50-yillarida Breynerd va Robinson tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar esa arxeologik muammolarni matematik tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatib berdi. Xozirgi kunga kelib esa arxeologiyada matematik usullar va kompyuterning qo’llanilishi borasida yetarli darajada tajriba to’plangan va ko’plab ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. Bunga biz 1987 yilda G.A.Fedorov-Davidov muallifligida nashr etilgan “Statisticheskie metodi v arxeologii”, 1989 yilda A.P.Derevyanko, Yu.P. Xolyushkin muallifligida “Metodi informatiki v arxeologii kamennogo veka”, 1995 yilda esa nashr etilgan “Matematicheskie metodi v arxeologicheskix rekonstrukstiyax” va xokazolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Keyinchalik zamonaviy kompyuter texnologiyalarining yaratilishi va taraqqiy etishi esa arxeologik tadqiqotlarni yangi darajaga olib chiqdi. XX asrning 90-yillarida kompyuter vositasida tarixiy kartografiya yaratish g’oyasi vujudga keladi. 1994 yildan boshlab bu g’oya Italiyaning Florenstiya shahrida «History and Computing» xalqaro assosiastiya tomonidan tashkil etilgan seminardan so’ng amalga oshirila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab kompyuter kartografiyasining tarix fani sohasida qo’llanilishining nazariy va amaliy jixatlari o’rganila boshlandi. Arxeologik topilmalarni ma’lum bir hududga bog’lash axborot texnologiyalari sohasidagi yangi yo’nalish, ya’ni geografik axborot tizimining arxeologiya sohasida keng qo’llanilishini taqozo etmoqda. GAT yordamida qadimgi tarixiy xaritalarni o’rganish, arxeologik yodgorliklar planini tuzish yoki ma’lum bir geografik hududlarning arxeologiyaga oid ma’lumotlar tizimini yaratish imkoniyati vujudga kelmoqda. Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning, jumladan arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 2) Hozirgi vaqtda uch o‘lchamli kompyuterli modellashtirish vositalari foydalanuvchilarning e'tiborida bo‘layapti va bu tasodifiy emas albatta. Ulardan foydalanish konstruktorlik-loyihalashishlarining sifatli bajarilishi hamda foydalanuvchiga chizmalarni tez, sifatli, yuqori aniqlikda bajarishva qog‘ozga chiqarish imkonini beradi. Ushbu qo‘llanmada kompyuterli modellashtirishni loyihalashtirishning universal grafik sistemasi muhitidan iborat bo‘lgan AutoCAD dan foydalanish uslubi taklif etilgan. Bu AutoCAD tizimi Autodesk kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, loyihalash jarayonida ko‘p sonli foydalanuvchilar qulay holda ishlatishlari ko‘zda tutilgan. Hozirgi davrda AutoCAD ning dasturiy ta'minoti kompaniyani eng yaxshi mahsuloti bo‘lib, shaxsiy kompyuterlarning eng keng tarqalgan avtomatik loyihalash tizimi paketi hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday dastur ta'minotining eng muhim xarakteristkasi buni boshqa dasturlar bilan birgalikda ishlata bilish xususiyatidir. Shu sababli AutoCAD tizimi katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘z mahsulotini 3D Studio tizimiga eksport qilgan holda uch o‘lchovli modellarni animatsiyaqilish imkoniyatini beradi. AutoCAD tizimida ishlab chiqilgan fayllar Microsoft Office dasturininghar qanday mahsulotlari bilan mos keladi . Ushbu qo‘llanmada AutoCAD ning siqiq holdagi ruscha versiyasining o‘zbek tiliga o‘girilganvarianti berilgan. AutoCAD dasturi avtonom rejimida yoki lokal tarmoqda ham ishlashi mumkin. AutoCADdasturining yaxshi ishlashi uchun quyidagi manbaalar zarur bo‘ladi: • Pentium 133 protsessori • 32 Mbaytli operativ xotira • Qattiq diskda 400-750 Mbaytli xotira • 640 ga 480 VGA – displeyi Ish stoliga quyidagilar kiritilgan: • TUShUVCHI MENYU QATORI –menyuning eng yuqori qatori; • ASBOBLAR PANELI –yuqorida, ish stolining o‘ng va chap tomonida. Keyingi ishlarda foydalaniladigan asosiy asboblar paneli: 1) «Standart asboblar» paneli; 2) «Obyekt xossasi» paneli; 3) «Chizish» paneli; 4) «O‘zgartirish» paneli; 5) «O‘lchamlar» paneli; 6) «Obyektni bog‘lash» paneli. ASBOBLAR PANELINI SOZLASH ALGORITMI. 1) sichqon klavishi o‘ng tomonini asboblar panelining ixtiyoriy birortasini ko‘rsatib, bosamiz. 2) ochilgan ro‘yxatdan kerakli asboblar panelini belgilaymiz. • GRAFIK MAYDON (Model maydoni) –ish stolining o‘rta maydonini egallagan bo‘lib, modellar chizmasini yaratish uc hun mo‘ljallangan. Model maydoni parametrlarini qo‘llovchi o‘ziga mos qulay ravishda o‘zgartirishi mumkin. MODEL MAYDONINI SOZLASH ALGORITMI. 1) Sichqon klavishining o‘ng tomonini grafik maydonning ixtiyoriy joyiga bosamiz, Опцииpunktini belgilaymiz. 2) Ochilgan «Parametrlar» dialog oynasida quyidagi sozlashlarni amalga oshirish mumkin. A) Oyna elementlari ish stoli ko‘rinishini sozlash, ya'ni; 1) Rang tugmachasi yordamida model maydoni rangini tanlash mumkin; 2) Dialog oynasiga chaqiriladigan shrift turini Shrift tugmachasi orqali sozlash mumkin. B) Format elementlari maydoniga Varaq maydoni M2 umumiy ko‘rinishini sozlash mumkin. V) “Aks ettirishni kengaytirish qobiliyati” maydonida obyektlarning tasviri sifatini sozlash mumkin, ya'ni yoylar va aylanalar egri chiziqlarda segmentlar soni va h.k. G) Aks ettirish maydoniga uch o‘lchovli rang berilgan (3D) obyektlarni aks ettirish sifatini sozlash mumkin. • DIALOGLI OYNA yordamida dastur bilan muloqot amalga oshiriladi. Bu oyna bir necha qatordan iborat bo‘lib, ularda foydalanuvchi chiqaradigan ta'sir algoritmi aks etgan bo‘ladi. Ko‘pincha, dastlabki asboblar to‘g‘risida kerakli axborotni o‘z ichiga oladi. Muloqot oynasida kamida uchta qator qoldirilishi tavsiya etiladi. Sozlashni qo‘lda, ya'ni sichqonning kursorini muloqot oynasining yuqori qismiga olib borib, uni siqib (cho‘zib) yoki past (baland) ga surib amalga oshiriladi. • QATOR HOLATI (boshqarish tugmasi) –chizmachilik rejimlari, ya'ni qo‘shish/o‘chirishni o‘z ichiga oladi va ish stolining eng pastki qismida joylashgan. O‘z ichiga quyidagi elementlar (tugmalar)ni olgan: A) QADAM (Шаг) (Snap) –sichqonning ma'lum qadam bilan harakatini ta'minlaydi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Qadam rejimini qo‘shish (o‘chirish) F9 funktsional klavishi orqali yoki ShAG (Qadam) knopkasini sichqon bilan bosish orqali amalga oshiriladi. B) TO‘R (Grid) - rasmni aniq chiqarish, va ishni yengillashtirgan holda, ortogonal setkasining bog‘larini ekranda olish imkoniyatini beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va to‘r”. Setka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F7 funksional klavishi yoki sichqon bilan SETKA tugmasini bosib amalga oshiriladi. V) ORTO (Ortho) – chiziq chizish ortogonal rejimini qo‘shadi (o‘chiradi). G) POLYАR (Polar) –chizishning polyar rejimini qo‘shadi (o‘chiradi), ya'ni dastur avtomatik ravishda trassirovkali turlar holida obyektlar chizmasi yo‘nalishni va burchagini ko‘rsatib beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Polyarnaya trassirovka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F10 funksional klavishi yoki sichqonni POLYAR tugmasiga bosish orqali bajariladi. D) VO‘RV (Osnap) – obyektli bog‘lash (obyektlarni tekislash), ayrim nuqtalarni ko‘rsatish imkonini (ya'ni masalan, kesma va yoy o‘rtasi, aylana markazi va aylana va yoy kesishish nuqtasi) beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Привязка объекта (Obyektni bog‘lash) rejimini qo‘shish (o‘chirish) F3 funksional klavishi orqali yoki sichqonning VO‘RV tugmasini bosish orqali bajariladi. E) СЛЕД (Object Snap Tracking) –Osnap dagi nuqtani boshqarish imkonini beradi, kursor harakatlanganda vektor trassirovkasi hosil bo‘ladi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. След rejimini qo‘shish (o‘chirish) F11 funksional klavishsi yoki СЛЕД tugmani sichqon bilan bosish orqali bajariladi. . J) VESLIN –obyektlar chiziqlari qalinligini aks ettirishni qo‘shadi (o‘chiradi). Z) MODEL –model maydonidan varaq maydoniga o‘tish imkonini beradi. IZOH. Aniq asboblarning vazifasi keng holda quyida keltiriladi. 3) Tasvirning skanerlanishi natijasida hosil bo’lgan kodlar bitlarini qattiq diskda saqlash uchun fayllardan foydalaniladi. Fayllarning ma’lum qoida asosida tuzish va xoxlagan dastur orqali ulardan ma’lumotlarni olish, tasvir kodlarini hosil qilish imkoni yaratilishi kerak. Demak, faylning shakli biror-bir shablon bo’lib, qaysi qatorlarni, belgilarni, sonlarni va b. qanday tartibda joylashganligini bildiradi. Ko’plab GIS lar rastrli tasvirlarni saqlash uchun o’zlarida mavjud formatlar ishlatiladi. Agar barcha ishlar bitta GIS da olib borilayotgan bo’lsa, formatlar ushbu GIS da kenglamasida tuzilishi kerak. Lekin ish jarayonida boshqa ma’lumotlar kerak bo’lsa, bu formatlardan foydalanib bo’lmaydi. Bunday vaqtda rastrli va vektorli formatlarni saqlay oladigan keng tarqalgan formatlardan foydalanish zarur. Bugungi kunda keng tarqalgan shunday formatlarning to’rtta turi mavjud. Grafikli tasvirlarni Windows da saqlaydigan asosiy format VMR (ingl. - Bilmap), u oq-qora, rangli tasvirlarni saqlaydi. Bu formatning asosiy afzalligi – uning soddaligidir, shu sababli bu formatni barcha dasturlar o’qiydi. Uning asosiy kamchiligi – fayllari hajmining nihoyatda kattaligidir. Malakali mutaxassislar Tiff (ingl. - tagged imaged fail fop mat) ishlaydilar. Bu format ҳoxlagan rangli tasvirni saqlashi mumkin, ma’lumotlarni siib tasvirlashi imkoniyatiga ҳam ega. Fayllarda tasvirlardan tashqari o’shimcha ma’lumotlarni saqlasa ham bo’ladi. Fayllarda ushbu afzallik – uning asosiy kamchiligidir, chunki ba’zi dasturlar qo’shimcha ma’lumotlarni o’qiy olmasligi va natijada tasvir hosil qilmasligi bir necha maratoba aniqlandi. Fayllarning hajmini kamaytirish uchun ko’plab formatlar ma’lumotlarni siqish yo’llarini ishlab chiqmoqda. Ma’lumotlarni siqib tasvirlashda ish ularning sifati saqlab qolgan holda yoki sifati ko’rsatkichlarini kamaytirish bo’yicha borish mumkin. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlardan tashqari, manbalarni siqib tasvirlaydigan, ularni Internen da tasvirlaydigan, kompyuter tarmoqlari orqali yuborish mumkin bo’lgan Gif (ingl. - grafits inderchange Format) formati mavjud. Bu formatning asosiy afzalliklari – ularning rasmni shaffof tasvirlash, animastiya tasvirlarini saqlash va h. k. Bu formatning asosiy kamchiligi – ranglar turlari kam farqlashligidir. Aerosuratlarni bu formatda saqlash mumkin emas. Agar tasvirni uzoq vaqt saqlash kerak bo’lsa JPEG (ingl. - Joint Picture Explort Group) ishlatiladi. Unda tasivrning sifati ancha past ifodalanadi. Shunga qaramasdan JPEG kompyuterda tasvirni qayta ishlashda keng qo’llanilmoqda. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlarni turli vaqtlarda ishlatish mumkin. shuni ta’kidlash kerakki, agar kuchli maxsus dasturlardan foydalanilayotgan bo’lsa, unda bajarilgan ishlar faqat dasturning ichki formatlarida saqlanganligi ma’qul. Vektorli formatlarga misol tariqasida DXE, DMG, DX90, PIC, DGN larni keltirish mumkin. 9 – mavzu: GPS dan arxeologik tadqiqotlarda foydalanish GPS – Global Positioning System Bu AQSh tomonidan ishlab chiqilgan tizim bo`lib. Yer yo`ldoshlari (sputnik) yerga ma'lum vaqt oraligida ma'lumot uztib turadi. Yo`ldoshdan yergacha signal yetib kelishini hisobiga uning qanday masofada ekanini aniqlash mumkin. GPS qabul qiluvchi qurilma esa, yo`ldoshlarning birnechtasidan ma'lumotlarni qabul qilib, o`zining qayerda joylashganini aniqlaydi. kamida 5-9 ta yo`ldosh orqali qurilma o`zining qayerda joylashganini 5-10 metr aniqlikda aniqlay oladi. Google Earth (inglizchadan: Google Yer) virtual globus, xarita va geografik axborot dasturi boʻlib, Keyhole, Inc tomonidan EarthViewer 3D nomi ostida ishlab chiqarilgan. 2004-yili Google tomonidan sotib olingan. U sunʼiy yoʻldosh, aviafotografiya suratlaridan foydalanib uch oʻlchamli Yer xaritasini koʻrsatadi[1] Google Earth sizning yuksalish ma'lumotlariga bepul Google Elevation API kaliti bilan kirish imkonini beradi. Fuqarolik Sayt Dizayni, yangi sun'iy yo'ldoshdan Surface funktsionalligi bilan ushbu potentsialdan foydalanadi. Bu funksiya siz tanlagan maydonni va panjara nuqtalari orasidagi masofani tanlashga imkon beradi, shu bilan integratsiya qilingan darajadagi egri chiziqli sirtni qaytaradi. Hozirgi kunda biz bilamizki kundalik hayotda ko‘pchiligimizda zamonaviy android tizimida ishlaydigan mobil telefonlar mavjud. Ular GSM tarmog’ida ishlaydi. GPS qurilmalarining ishlashi uchun unga GSM tarmog’iga ulangan sim karta qo‘yish lozim. Mobil telefonlarda bunday sim kartalar mavjud. Ko‘pchilik android tizimida ishlaydigan mobil telefonlarda GPS qurilmasi ham mavjud. GPS – bu AQSh tomonidan ishlab chiqilgan tizim bolib. Yer yoldoshlari (sputnik) yerga ma'lum vaqt oraligida ma'lumot uztib turadi. Yoldoshdan yergacha signal yetib kelishini hisobiga uning qanday masofada ekanini aniqlash mumkin. GPS qabul qiluvchi qurilma esa, yoldoshlarning birnechtasidan ma'lumotlarni qabul qilib, ozining qayerda joylashganini aniqlaydi. kamida 5-9 ta yoldosh orqali qurilma o`zining qayerda joylashganini 5-10 metr aniqlikda aniqlay oladi. GPS qurilmalari orqali ularning koordinatalarini oluvchi dasturni ishlab chiqilgan. Dastur Java dasturlash tilida yaratilgan. Ishlash prinsipi: GPS qurilma mobil telefonda mavjud bo‘lsa, dastur GPS qurilma orqali mobil telefonning x va y koordinatalarini oladi. Agar mobil telefonda GPS qurilmasi bo‘lmay turib u GSM tarmog’iga ulangan bo‘lsa, yaqin masofadagi antennaning x va y koordinatalarini oladi. Olingan koordinatalar haqidagi ma’lumot ko‘rsatilgan serverga yuboriladi. Serverda bu ma’lumotlarni qayta ishlash uchun dastur yaratilgan. Ma’lumotlarni tartiblab joylashtirish uchun foydalanuvchi o‘zi uchun id tartib raqamni kiritishi kerak. Aks holda ob’yektni kuzatishda muammo yuzaga kelishi mumkin. Buning uchun har bir foydalanuvchi uzining idsini kiritishi lozim. Agar id tartib raqamlari boshqa biror foydalanuvchi bilan bir xil bo‘lsa server tezda foydalanuvchiga xatolik ya’ni bu id raqam bandligi haqidagi xabarni yuboradi. Bugungi kunga kelib bir necha GPS qurilmalari mavjud. Misol qilib quyidagilarni olishimiz mumkin:
Navitel navigator GPS treker Glonass/ GPS Galileo Sputniklar odatda quyidagilarni yerga yuboradi: Holati haqidagi xabarni (tuzalganlik yoki xatoliklar); Kundalik sanani; Kundalik vaqtni; Barcha yo‘ldoshlarning orbital ma’lumotlarini; Barcha yuborilgan xabarlarning aniq vaqtini; Astronomic jadvallarni (yo‘ldoshning ayni paytdagi orbitada joylashgan koordinatalarini). GPS – qabul qiluvchi yo‘ldoshdan ma’lumotlarni qabul qilgandan so‘ng, barcha yo‘ldoshlar orasidagi masofani aniqlash orqali o‘zining koordinatalarini geometriya qonunlariga asoslanib aniqlaydi. Bu holatda ikkita koordinatani aniqlash uchun(kenglik va uzunlik) uchta yo‘ldoshdan signalni qabul qilsa shuning o‘zi kifoya, yerga nisbatan balandlik koordinatasini aniqlash uchun to‘rtta yo‘ldoshdan signal qabul qilishiga to‘g’ri keladi. Yo‘ldoshlar orasidagi masofani aniqlash uchun GPS – qabul qiluvchi tomonidan yuborilgan radiosignalning qaytish vaqtiga qarab aniqlanadi. Albatta, buning uchun yo‘ldoshdagi va GPS – qabul qiluvchi qurilmaning soatlari sinxron tarzda bo‘lishi kerak. GPS tizimining kamchiliklaridan biri bu uning “cheklangan huquqi” da. Bu kamchilik ob’yeklarni 30 – 100 m gacha aniqlash imkoniyatini bor edi, 100 m dan oshadigan ob’yektlarni aniqlashning imkoniyati yo‘q edi. Lekin bu hol juda uzoqqa bormadi. 2000 – yilning birinchi mayidan boshlab bu cheklash bekor qilindi. Endilikda bu tizimdan yer sharining turli nuqtasidan turli foydalanuvchi foydalanish imkoniyatiga ega. Yana bir kamchiligi bu yo‘ldoshlarning geometric jihatdan bir – biriga bog’liq tarzda joylashishi, radiosignallarning nurlanishi(radioto‘lqinning qayta akslanishi), ionosferaviy va atmosferavish tutilishlar(ushlanish, kechikish) va boshqalardir. GPS tizimi quruqlikdagi, dengiz va yerga yaqin bo‘lgan turli nuqtadagi ob’yektning joylashgan o‘rnini aniqlash imkoniyatini beradi. Oldingi bo‘limlarlarda aytib o‘tilganidek bu tizim harbiy maqsadlar uchun yaratilgan. Keyinchalik shu aniq bo‘ldiki, bu tizim odamlarga bir necha “fuqarolik” maqsadlarga erishishlariga yordam beradi. Bugungi kunga kelib GPS tizimi navigatsion va kartografik maqsadlar uchun juda keng foydalaniladi. Hozirgi kunda keng targalgan tizimlar Rossiyaning GLONASS va Yevropaning GALILEO yo‘ldoshlari. Hech nimaga qaramasdan hozirda Rossiyaning GLONASS yo‘ldoshi to‘liq funksional holatda. Bu yo‘ldoshning signallarni qabul qilishi va qayta ishlashi orqali biz bugungi kunda geodeziya sohasidagi ko‘pgina muammolarni hal etamiz. Shuning uchun hozirgi kunda ko‘pchilik qurilmalarni ishlab chiqaruvchi kompaniyalar yo‘ldoshni qabul qiluvchi qurilmalarni ishlab chiqarishmoqda. Bunga misol qilib Topcon Position System kompaniyasini olishimiz mumkin. Bu qabul qiluvchilar, faqat Navstar signallarini qabul qiluvchi GPS qabul qiluvchi qurilmalaridan farqli ravishda GNSS qabul qiluvchi qurilmalari deb ataladi(Global Navigation Satellite System). Bu qurilma GNSS – texnologiyasining qayta ishlash usullaridan foydalanadi. GPS qurilmasi sun’iy yo‘ldoshga bog‘langan holda vaqt, kenglik va uzunlik, (longitude&latitude), dengiz sathidan balanligi va shunga o‘xshash ma’lumotlarni beradi. 2. Siz u ma’lumotlarni olib qayta ishlaysiz. Tahminan soniyasiga 10 marta ma’lumot olib, uni MO (baza)ga saqlaysiz. 3. Google Maps yoki OpenStreetMap orqali sun’iy yo‘ldoshdan tushirilgan rasm yoki oddiy xarita shaklidagi rasmlarni olasiz. Misol qilib Android telefondagi GPS Navigatorni oladigan bo‘lsak, smartfonning GPS qurilmasi orqali qayerda joylashganini so‘rab turadi. Deylik har soniyada yoki 1 soniyada 10 marta. Qayerdaligi haqidagi javobni olavergach, avvalgi joylarga qarab, dasturning o‘zi hisoblaydi. Siz xaritadan qayerdaligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsangiz eng ko‘p tarqalgan Google Maps yoki OpenStreetMap xaritalaridan foydalanishingiz mumkin bo‘ladi. Google Maps’ning APIsi ma’lum bir so‘rovlardan keyin pullik bo‘ladi. Ushbu API tizimlari ko‘chalarni ham yo‘nalishini beradi. Siz GPS koordinatalarini ko‘rsatib yaqin ko‘chalarni hisoblab, navigator ishlab chiqishingiz mumkin. Deyarli har bir zamonaviy asbob GPS-modul integratsiya qilingan. Bu antenna sun'iy yo'ldosh signali GPS manzilni aniqlash tizimi uchun sozlangan. Bu dastlab harbiy maqsadlarda Amerika Qo'shma Shtatlarida ishlab, lekin keyinchalik u bir signal har bir kishi uchun mumkin bo'ldi. GPS-modul asbob bir kuchaytirgichi bilan qabul qiluvchi antenna, lekin u emas, balki mumkin, uzatish. Sun'iy yo'ldoshlardan signal qabul, smartfon manzilingizni belgilaydi. Deyarli har bir zamonaviy kamida bir marta siz smartfon yoki planshet ustida bir GPS-navigatsiya zavq. buning uchun ehtiyoj, turli kasblar va turli kasb egalari har qanday vaqtda yuz berishi mumkin. Bu haydovchilar, xat, ovchilar, baliqchilar va notanish shaharda o'zlarini topish ham oddiy piyoda uchun zarur. Thanks, bu saytda harakatlanish uchun, siz, xaritada kerakli ob'ektni topish uchun o'rnini aniqlash marshrutni qurish mumkin, va siz yo'l harakati murabbo to'gri Internetga kirish bor bo'lsa. GPS uchun Offline-xaritalar Google o'zining Android operatsion tizimi maxsus geo-joylashuv qo'llash uchun ishlab chiqilgan - Google Maps. Bu tez, yo'ldoshlarini topadi ob'ektlarga yo'nalishlarini ishlab chiqish va muqobil taklif etadi. Xaritalar bu yerda Internet orqali yuklanadi, chunki Afsuski, tarmoq qamrovi Google Maps yo'qligida, ishlamaydi.Eng yaxshi yechim,misol, Maps.me, Navitel va 2GIS uchun, oflayn xaritalarda uchun qo'llab-quvvatlash bilan ilovasini yuklab olish uchun bir tarmoq foydalanish holda harakat qilish. Google Maps uchun: "transport va navigatsiya Maps" Bundan tashqari, dastur o'rnatish mumkin. 1.Geoinformatsion tizimlar va ularning vazifasi. Hozirgi vaqtda yangi information texnologiyalar talablari asosida electron xaritalarda aks ettirish zaruriyati bilan bog`liq boshqaruv tizimlari yaratilgan va faoliyat ko`rsatmoqda: A). Geoinformatsion tizimlar B). Boshqaruv tizimlari C). Loyihalash tizimlari Ijtimoiy texnik muamolarni hal etishda turli hajmdagi topografik, gidrografik, infrastrukturaviy ob`ektlarni joylashtirish axborotlaridan foydalaniladi. U yoki bu holatni kompyuter ekranida ifodalash turli grafik obrazlarni aks ettirishni anglatadi. Geoinformatsion texnologiyalar elektron xaritalar tizimi va turli tabiatdagi ma`lumotlarni qayta ishlovchi muhitlar ko`rinishida ifodalanuvchi berilganlarni amalda qo`llashga qaratilgan. Geoinformatsion tizimlarning asosiy sinfinigeometric axborotni saqlovchi va fazoviy aspektni aks ettiruvchi koordinatalari berilganlar tashkil etadi. Koordinatali berilganlarning asosiy turlari quyidagilardir: Nuqta(tugunlar,chiziq,), poligon(soha), chiziq(ochiq), kontur (yopiq, chiziq ). Amalda reak ob`ektlarni qurish uchun ham shu miqdordagi berilganlardan foydalaniladi. Bular:osiluvchan nuqta, psevdotugun, normal tugun, qoplama, qatlam va boshqalar. GIS texnologiyalaridan foydanishda berilganlarni visual taqdim etish asosini vektorli va rastorli modellar geometrik ax ni vektarlar yordamida ifodalshga asoslanadi.Rastrli modellarda ob`ekt (hudud)davriy to`rni tashkil etuvchi fazoviy yacheykalarga akslandi. Rastrli GPS qurilmasi sun’iy yo‘ldoshga bog‘langan holda vaqt, kenglik va uzunlik, (longitude&latitude), dengiz sathidan balanligi va shunga o‘xshash ma’lumotlarni beradi.2. Siz u ma’lumotlarni olib qayta ishlaysiz. Tahminan soniyasiga 10 marta ma’lumot olib, uni MO (baza) ga saqlaysiz. 3. Google Maps yoki OpenStreetMap orqali sun’iy yo‘ldoshdan tushirilgan rasm yoki oddiy xarita shaklidagi rasmlarni olasiz. Misol qilib Android telefondagi GPS Navigatorni oladigan bo‘lsak, smartfonning GPS qurilmasi orqali qayerda joylashganini so‘rab turadi. Deylik har soniyada yoki 1 soniyada 10 marta. Qayerdaligi haqidagi javobni olavergach, avvalgi joylarga qarab, dasturning o‘zi hisoblaydi. Siz xaritadan qayerdaligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsangiz eng ko‘p tarqalgan Google Maps yoki OpenStreetMap xaritalaridan foydalanishingiz mumkin bo‘ladi. Google Maps’ning APIsi ma’lum bir so‘rovlardan keyin pullik bo‘ladi. Ushbu API tizimlari ko‘chalarni ham yo‘nalishini beradi. Siz GPS koordinatalarini ko‘rsatib yaqin ko‘chalarni hisoblab, navigator ishlab chiqishingiz mumkin.izoh qoldirdi 23 mart, 17 Adham (310 bal) raxmat kottakon ovoz javob berdi 19 mart, 17 GENIUS (619 bal)GPS-Navigator - Yer yuzidagi qurilmaning joriy o'rnini aniqlash uchun bir global joylashishni aniqlash uchun qurulmalar orqali serverdagi ma'lumotlarni qabul qiluvchi qurilma. GPS qurilmalar kenglik va uzunlik bo'yicha ma'lumot beradi, va ba'zi xisoblashlarni amalga oshirishi mumkin.QISMLARI:GPS Navigatorlar ba'zi asosiy kompanentlarni o'z ichiga oladi.- GPS-chipset - Chipset bo'lib, bu yerda protsessor - eng muhim qismi. Protsessor butun qurilmaning ishlashini, va GPS-modul hisoblash koordinatalarini dan sun'iy yo'ldosh signalini qabul qilib qayta ishlaydi. - GPS-antenna ma'lumotlar navigatsiyasi sun'iy yo'ldoshdan uzatiladi... -Display)- RAM navigatsiya tezligini beradi. - BIOS xotira aloqa apparat va dasturiy ta'minot. -Ajralmas Flash-xotiraga operatsion tizimi, dasturiy ta'minot va foydalanuvchi ma'lumotlarini saqlash uchun ishlatiladi. Navigator xususiyatlariga qarab boshqa ko'plab kompanentlar uchun slot yoki ular bilan birga yaratiladi. Asosiy tarkibiy qismi shulardan iborat.Endi bizdagi GPS larga kelsak ular bilishim bo'yicha Google maps API asosida dasturiy taminot ishlab chiqiladi. Ya'ni bunda google suniy yo'ldoshlari va uning map ma'lumotlar ba'zasidan foydalaniladi. Google dan ko'ra HERE maps ancha kuchliroq ammo foydalanish va ruxsat berish hudui cheklangan shu sabab ko'pchilik GOOGLE maps api dan foydalanadi.Agarda alohida o'zingiz uchun gps maydon yaratmoqchi bo'lsangiz unda qaysidir Suniy yo'ldoshdan ruxsat yoki ijaraga olishingiz kerak (Daromad haddan tashqari ko'p talab qiladi min 1, 2 mln $). Shu sabab tayyor apilardan foydalangan ma'qul buni ishlashiga kelsak sim karta uchun ancha ishlaysiz provayderlar bilan yoki o'zingiz provayder bo'lib, zamonaviy GPS-navigatsiya tizimlari insonni mobil telefon orqali kuzatib borish uchun ajoyib imkoniyatlar yaratadi va bu murakkab vazifani hal qilish uchun ajoyib funksiyalarni taklif etadi. GPS kuzatuv tizimi har qanday vaqtda shaxsning harakatini kuzatishga imkon beradi. shaxslar Sun'iy yo'ldosh kuzatish - Agar bolangiz ancha do'stlari yoki boshqa muhim manzilingiz haqida sizga yolg'on ko'ra, maktabdan uyga ketadi ishonch hosil bo'lmasa, siz noyob xususiyati foydalanishingiz mumkin. GPS kuzatuv tizimi ushbu muammoning echimi uchun ideal echim bo'ladi. Bolaga (boshqa kuzatuv obyekti), GPS-quvvatlashi bor telefonni taqdim eting va u yerda GPS kuzatuv tizimini o'rnating. Agar ishonchli bola yoki bola siz o'rnatgan hudud chegaralarini tashlab qo'ysa, ogohlantirish dasturi ogohlantirishni boshlaydi va siz bu hodisa to'g'risida darhol xabar olasiz.Bundan tashqari, GPS kuzatuv tizimi chet elda ta'tilga chiqqan yaqinlaringizni kuzatishga imkon beradi. Ekzotik mamlakatlarga sayohat qilishda eng qiziqqan sayyohlar guruhdan qaytishlari va begona joylarda yo'qolishlari mumkin. Bunday holatlarda GPS kuzatuv tizimi ham ularga yordam beradi. 2.Geoinformatsion texnologiyalar Insonni kompyuter orqali kuzatib borish. Zamonaviy texnologiyalar mo''jizalar yaratadi. Siz oddiy shanba oqshomini tasavvur qiling, siz umumiy ishlar bilan shug'ullanasiz, ehtimol hatto kvartirada yalang'och yurasiz. Va sizning yangi veb-kamerangiz sizga qaraydi. Va hatto, kimdir sizni bu veb-kamera orqali birovga qarashini taxmin qilolmaysiz. Tasavvur qiling-a, bu mif emas, balki shafqatsiz haqiqat. Albatta, bu faqat Internet va maxsus dasturiy ta'minot yordamida amalga oshirilishi mumkin. Afsuski, bu kuzatuv usuli "oddiy odam" ning kuchidan tashqarida. Buning uchun maxsus uskunalar, kuchli server va "mohir qo'llar" talab qilinadi. 10 – mavzu: GPS dan arxeologik tadqiqotlarda foydalanish GPS – Global Positioning System Bu AQSh tomonidan ishlab chiqilgan tizim bo`lib. Yer yo`ldoshlari (sputnik) yerga ma'lum vaqt oraligida ma'lumot uztib turadi. Yo`ldoshdan yergacha signal yetib kelishini hisobiga uning qanday masofada ekanini aniqlash mumkin. GPS qabul qiluvchi qurilma esa, yo`ldoshlarning birnechtasidan ma'lumotlarni qabul qilib, o`zining qayerda joylashganini aniqlaydi. kamida 5-9 ta yo`ldosh orqali qurilma o`zining qayerda joylashganini 5-10 metr aniqlikda aniqlay oladi. Google Earth (inglizchadan: Google Yer) virtual globus, xarita va geografik axborot dasturi boʻlib, Keyhole, Inc tomonidan EarthViewer 3D nomi ostida ishlab chiqarilgan. 2004-yili Google tomonidan sotib olingan. U sunʼiy yoʻldosh, aviafotografiya suratlaridan foydalanib uch oʻlchamli Yer xaritasini koʻrsatadi[1] Google Earth sizning yuksalish ma'lumotlariga bepul Google Elevation API kaliti bilan kirish imkonini beradi. Fuqarolik Sayt Dizayni, yangi sun'iy yo'ldoshdan Surface funktsionalligi bilan ushbu potentsialdan foydalanadi. Bu funksiya siz tanlagan maydonni va panjara nuqtalari orasidagi masofani tanlashga imkon beradi, shu bilan integratsiya qilingan darajadagi egri chiziqli sirtni qaytaradi. Hozirgi kunda biz bilamizki kundalik hayotda ko‘pchiligimizda zamonaviy android tizimida ishlaydigan mobil telefonlar mavjud. Ular GSM tarmog’ida ishlaydi. GPS qurilmalarining ishlashi uchun unga GSM tarmog’iga ulangan sim karta qo‘yish lozim. Mobil telefonlarda bunday sim kartalar mavjud. Ko‘pchilik android tizimida ishlaydigan mobil telefonlarda GPS qurilmasi ham mavjud. GPS – bu AQSh tomonidan ishlab chiqilgan tizim bolib. Yer yoldoshlari (sputnik) yerga ma'lum vaqt oraligida ma'lumot uztib turadi. Yoldoshdan yergacha signal yetib kelishini hisobiga uning qanday masofada ekanini aniqlash mumkin. GPS qabul qiluvchi qurilma esa, yoldoshlarning birnechtasidan ma'lumotlarni qabul qilib, ozining qayerda joylashganini aniqlaydi. kamida 5-9 ta yoldosh orqali qurilma o`zining qayerda joylashganini 5-10 metr aniqlikda aniqlay oladi. GPS qurilmalari orqali ularning koordinatalarini oluvchi dasturni ishlab chiqilgan. Dastur Java dasturlash tilida yaratilgan. Ishlash prinsipi: GPS qurilma mobil telefonda mavjud bo‘lsa, dastur GPS qurilma orqali mobil telefonning x va y koordinatalarini oladi. Agar mobil telefonda GPS qurilmasi bo‘lmay turib u GSM tarmog’iga ulangan bo‘lsa, yaqin masofadagi antennaning x va y koordinatalarini oladi. Olingan koordinatalar haqidagi ma’lumot ko‘rsatilgan serverga yuboriladi. Serverda bu ma’lumotlarni qayta ishlash uchun dastur yaratilgan. Ma’lumotlarni tartiblab joylashtirish uchun foydalanuvchi o‘zi uchun id tartib raqamni kiritishi kerak. Aks holda ob’yektni kuzatishda muammo yuzaga kelishi mumkin. Buning uchun har bir foydalanuvchi uzining idsini kiritishi lozim. Agar id tartib raqamlari boshqa biror foydalanuvchi bilan bir xil bo‘lsa server tezda foydalanuvchiga xatolik ya’ni bu id raqam bandligi haqidagi xabarni yuboradi. Bugungi kunga kelib bir necha GPS qurilmalari mavjud. Misol qilib quyidagilarni olishimiz mumkin: Navitel navigator GPS treker Glonass/ GPS Galileo Sputniklar odatda quyidagilarni yerga yuboradi: Holati haqidagi xabarni (tuzalganlik yoki xatoliklar); Kundalik sanani; Kundalik vaqtni; Barcha yo‘ldoshlarning orbital ma’lumotlarini; Barcha yuborilgan xabarlarning aniq vaqtini; Astronomic jadvallarni (yo‘ldoshning ayni paytdagi orbitada joylashgan koordinatalarini). GPS – qabul qiluvchi yo‘ldoshdan ma’lumotlarni qabul qilgandan so‘ng, barcha yo‘ldoshlar orasidagi masofani aniqlash orqali o‘zining koordinatalarini geometriya qonunlariga asoslanib aniqlaydi. Bu holatda ikkita koordinatani aniqlash uchun(kenglik va uzunlik) uchta yo‘ldoshdan signalni qabul qilsa shuning o‘zi kifoya, yerga nisbatan balandlik koordinatasini aniqlash uchun to‘rtta yo‘ldoshdan signal qabul qilishiga to‘g’ri keladi. Yo‘ldoshlar orasidagi masofani aniqlash uchun GPS – qabul qiluvchi tomonidan yuborilgan radiosignalning qaytish vaqtiga qarab aniqlanadi. Albatta, buning uchun yo‘ldoshdagi va GPS – qabul qiluvchi qurilmaning soatlari sinxron tarzda bo‘lishi kerak. GPS tizimining kamchiliklaridan biri bu uning “cheklangan huquqi” da. Bu kamchilik ob’yeklarni 30 – 100 m gacha aniqlash imkoniyatini bor edi, 100 m dan oshadigan ob’yektlarni aniqlashning imkoniyati yo‘q edi. Lekin bu hol juda uzoqqa bormadi. 2000 – yilning birinchi mayidan boshlab bu cheklash bekor qilindi. Endilikda bu tizimdan yer sharining turli nuqtasidan turli foydalanuvchi foydalanish imkoniyatiga ega. Yana bir kamchiligi bu yo‘ldoshlarning geometric jihatdan bir – biriga bog’liq tarzda joylashishi, radiosignallarning nurlanishi(radioto‘lqinning qayta akslanishi), ionosferaviy va atmosferavish tutilishlar(ushlanish, kechikish) va boshqalardir. GPS tizimi quruqlikdagi, dengiz va yerga yaqin bo‘lgan turli nuqtadagi ob’yektning joylashgan o‘rnini aniqlash imkoniyatini beradi. Oldingi bo‘limlarlarda aytib o‘tilganidek bu tizim harbiy maqsadlar uchun yaratilgan. Keyinchalik shu aniq bo‘ldiki, bu tizim odamlarga bir necha “fuqarolik” maqsadlarga erishishlariga yordam beradi. Bugungi kunga kelib GPS tizimi navigatsion va kartografik maqsadlar uchun juda keng foydalaniladi. Hozirgi kunda keng targalgan tizimlar Rossiyaning GLONASS va Yevropaning GALILEO yo‘ldoshlari. Hech nimaga qaramasdan hozirda Rossiyaning GLONASS yo‘ldoshi to‘liq funksional holatda. Bu yo‘ldoshning signallarni qabul qilishi va qayta ishlashi orqali biz bugungi kunda geodeziya sohasidagi ko‘pgina muammolarni hal etamiz. Shuning uchun hozirgi kunda ko‘pchilik qurilmalarni ishlab chiqaruvchi kompaniyalar yo‘ldoshni qabul qiluvchi qurilmalarni ishlab chiqarishmoqda. Bunga misol qilib Topcon Position System kompaniyasini olishimiz mumkin. Bu qabul qiluvchilar, faqat Navstar signallarini qabul qiluvchi GPS qabul qiluvchi qurilmalaridan farqli ravishda GNSS qabul qiluvchi qurilmalari deb ataladi(Global Navigation Satellite System). Bu qurilma GNSS – texnologiyasining qayta ishlash usullaridan foydalanadi. GPS qurilmasi sun’iy yo‘ldoshga bog‘langan holda vaqt, kenglik va uzunlik, (longitude&latitude), dengiz sathidan balanligi va shunga o‘xshash ma’lumotlarni beradi. 2. Siz u ma’lumotlarni olib qayta ishlaysiz. Tahminan soniyasiga 10 marta ma’lumot olib, uni MO (baza)ga saqlaysiz. 3. Google Maps yoki OpenStreetMap orqali sun’iy yo‘ldoshdan tushirilgan rasm yoki oddiy xarita shaklidagi rasmlarni olasiz. Misol qilib Android telefondagi GPS Navigatorni oladigan bo‘lsak, smartfonning GPS qurilmasi orqali qayerda joylashganini so‘rab turadi. Deylik har soniyada yoki 1 soniyada 10 marta. Qayerdaligi haqidagi javobni olavergach, avvalgi joylarga qarab, dasturning o‘zi hisoblaydi. Siz xaritadan qayerdaligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsangiz eng ko‘p tarqalgan Google Maps yoki OpenStreetMap xaritalaridan foydalanishingiz mumkin bo‘ladi. Google Maps’ning APIsi ma’lum bir so‘rovlardan keyin pullik bo‘ladi. Ushbu API tizimlari ko‘chalarni ham yo‘nalishini beradi. Siz GPS koordinatalarini ko‘rsatib yaqin ko‘chalarni hisoblab, navigator ishlab chiqishingiz mumkin. Deyarli har bir zamonaviy asbob GPS-modul integratsiya qilingan. Bu antenna sun'iy yo'ldosh signali GPS manzilni aniqlash tizimi uchun sozlangan. Bu dastlab harbiy maqsadlarda Amerika Qo'shma Shtatlarida ishlab, lekin keyinchalik u bir signal har bir kishi uchun mumkin bo'ldi. GPS-modul asbob bir kuchaytirgichi bilan qabul qiluvchi antenna, lekin u emas, balki mumkin, uzatish. Sun'iy yo'ldoshlardan signal qabul, smartfon manzilingizni belgilaydi. Deyarli har bir zamonaviy kamida bir marta siz smartfon yoki planshet ustida bir GPS-navigatsiya zavq. buning uchun ehtiyoj, turli kasblar va turli kasb egalari har qanday vaqtda yuz berishi mumkin. Bu haydovchilar, xat, ovchilar, baliqchilar va notanish shaharda o'zlarini topish ham oddiy piyoda uchun zarur. Thanks, bu saytda harakatlanish uchun, siz, xaritada kerakli ob'ektni topish uchun o'rnini aniqlash marshrutni qurish mumkin, va siz yo'l harakati murabbo to'gri Internetga kirish bor bo'lsa. GPS uchun Offline-xaritalar Google o'zining Android operatsion tizimi maxsus geo-joylashuv qo'llash uchun ishlab chiqilgan - Google Maps. Bu tez, yo'ldoshlarini topadi ob'ektlarga yo'nalishlarini ishlab chiqish va muqobil taklif etadi. Xaritalar bu yerda Internet orqali yuklanadi, chunki Afsuski, tarmoq qamrovi Google Maps yo'qligida, ishlamaydi.Eng yaxshi yechim,misol, Maps.me, Navitel va 2GIS uchun, oflayn xaritalarda uchun qo'llab-quvvatlash bilan ilovasini yuklab olish uchun bir tarmoq foydalanish holda harakat qilish. Google Maps uchun: "transport va navigatsiya Maps" Bundan tashqari, dastur o'rnatish mumkin. 1.Geoinformatsion tizimlar va ularning vazifasi. Hozirgi vaqtda yangi information texnologiyalar talablari asosida electron xaritalarda aks ettirish zaruriyati bilan bog`liq boshqaruv tizimlari yaratilgan va faoliyat ko`rsatmoqda: A). Geoinformatsion tizimlar B). Boshqaruv tizimlari C). Loyihalash tizimlari Ijtimoiy texnik muamolarni hal etishda turli hajmdagi topografik, gidrografik, infrastrukturaviy ob`ektlarni joylashtirish axborotlaridan foydalaniladi. U yoki bu holatni kompyuter ekranida ifodalash turli grafik obrazlarni aks ettirishni anglatadi. Geoinformatsion texnologiyalar elektron xaritalar tizimi va turli tabiatdagi ma`lumotlarni qayta ishlovchi muhitlar ko`rinishida ifodalanuvchi berilganlarni amalda qo`llashga qaratilgan. Geoinformatsion tizimlarning asosiy sinfinigeometric axborotni saqlovchi va fazoviy aspektni aks ettiruvchi koordinatalari berilganlar tashkil etadi. Koordinatali berilganlarning asosiy turlari quyidagilardir: Nuqta(tugunlar,chiziq,), poligon(soha), chiziq(ochiq), kontur (yopiq, chiziq ). Amalda reak ob`ektlarni qurish uchun ham shu miqdordagi berilganlardan foydalaniladi. Bular:osiluvchan nuqta, psevdotugun, normal tugun, qoplama, qatlam va boshqalar. GIS texnologiyalaridan foydanishda berilganlarni visual taqdim etish asosini vektorli va rastorli modellar geometrik ax ni vektarlar yordamida ifodalshga asoslanadi.Rastrli modellarda ob`ekt (hudud)davriy to`rni tashkil etuvchi fazoviy yacheykalarga akslandi. Rastrli GPS qurilmasi sun’iy yo‘ldoshga bog‘langan holda vaqt, kenglik va uzunlik, (longitude&latitude), dengiz sathidan balanligi va shunga o‘xshash ma’lumotlarni beradi.2. Siz u ma’lumotlarni olib qayta ishlaysiz. Tahminan soniyasiga 10 marta ma’lumot olib, uni MO (baza) ga saqlaysiz. 3. Google Maps yoki OpenStreetMap orqali sun’iy yo‘ldoshdan tushirilgan rasm yoki oddiy xarita shaklidagi rasmlarni olasiz. Misol qilib Android telefondagi GPS Navigatorni oladigan bo‘lsak, smartfonning GPS qurilmasi orqali qayerda joylashganini so‘rab turadi. Deylik har soniyada yoki 1 soniyada 10 marta. Qayerdaligi haqidagi javobni olavergach, avvalgi joylarga qarab, dasturning o‘zi hisoblaydi. Siz xaritadan qayerdaligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsangiz eng ko‘p tarqalgan Google Maps yoki OpenStreetMap xaritalaridan foydalanishingiz mumkin bo‘ladi. Google Maps’ning APIsi ma’lum bir so‘rovlardan keyin pullik bo‘ladi. Ushbu API tizimlari ko‘chalarni ham yo‘nalishini beradi. Siz GPS koordinatalarini ko‘rsatib yaqin ko‘chalarni hisoblab, navigator ishlab chiqishingiz mumkin.izoh qoldirdi 23 mart, 17 Adham (310 bal) raxmat kottakon ovoz javob berdi 19 mart, 17 GENIUS (619 bal)GPS-Navigator - Yer yuzidagi qurilmaning joriy o'rnini aniqlash uchun bir global joylashishni aniqlash uchun qurulmalar orqali serverdagi ma'lumotlarni qabul qiluvchi qurilma. GPS qurilmalar kenglik va uzunlik bo'yicha ma'lumot beradi, va ba'zi xisoblashlarni amalga oshirishi mumkin.QISMLARI:GPS Navigatorlar ba'zi asosiy kompanentlarni o'z ichiga oladi.- GPS-chipset - Chipset bo'lib, bu yerda protsessor - eng muhim qismi. Protsessor butun qurilmaning ishlashini, va GPS-modul hisoblash koordinatalarini dan sun'iy yo'ldosh signalini qabul qilib qayta ishlaydi. - GPS-antenna ma'lumotlar navigatsiyasi sun'iy yo'ldoshdan uzatiladi... -Display)- RAM navigatsiya tezligini beradi. - BIOS xotira aloqa apparat va dasturiy ta'minot. -Ajralmas Flash-xotiraga operatsion tizimi, dasturiy ta'minot va foydalanuvchi ma'lumotlarini saqlash uchun ishlatiladi. Navigator xususiyatlariga qarab boshqa ko'plab kompanentlar uchun slot yoki ular bilan birga yaratiladi. Asosiy tarkibiy qismi shulardan iborat.Endi bizdagi GPS larga kelsak ular bilishim bo'yicha Google maps API asosida dasturiy taminot ishlab chiqiladi. Ya'ni bunda google suniy yo'ldoshlari va uning map ma'lumotlar ba'zasidan foydalaniladi. Google dan ko'ra HERE maps ancha kuchliroq ammo foydalanish va ruxsat berish hudui cheklangan shu sabab ko'pchilik GOOGLE maps api dan foydalanadi.Agarda alohida o'zingiz uchun gps maydon yaratmoqchi bo'lsangiz unda qaysidir Suniy yo'ldoshdan ruxsat yoki ijaraga olishingiz kerak (Daromad haddan tashqari ko'p talab qiladi min 1, 2 mln $). Shu sabab tayyor apilardan foydalangan ma'qul buni ishlashiga kelsak sim karta uchun ancha ishlaysiz provayderlar bilan yoki o'zingiz provayder bo'lib, zamonaviy GPS-navigatsiya tizimlari insonni mobil telefon orqali kuzatib borish uchun ajoyib imkoniyatlar yaratadi va bu murakkab vazifani hal qilish uchun ajoyib funksiyalarni taklif etadi. GPS kuzatuv tizimi har qanday vaqtda shaxsning harakatini kuzatishga imkon beradi. shaxslar Sun'iy yo'ldosh kuzatish - Agar bolangiz ancha do'stlari yoki boshqa muhim manzilingiz haqida sizga yolg'on ko'ra, maktabdan uyga ketadi ishonch hosil bo'lmasa, siz noyob xususiyati foydalanishingiz mumkin. GPS kuzatuv tizimi ushbu muammoning echimi uchun ideal echim bo'ladi. Bolaga (boshqa kuzatuv obyekti), GPS-quvvatlashi bor telefonni taqdim eting va u yerda GPS kuzatuv tizimini o'rnating. Agar ishonchli bola yoki bola siz o'rnatgan hudud chegaralarini tashlab qo'ysa, ogohlantirish dasturi ogohlantirishni boshlaydi va siz bu hodisa to'g'risida darhol xabar olasiz.Bundan tashqari, GPS kuzatuv tizimi chet elda ta'tilga chiqqan yaqinlaringizni kuzatishga imkon beradi. Ekzotik mamlakatlarga sayohat qilishda eng qiziqqan sayyohlar guruhdan qaytishlari va begona joylarda yo'qolishlari mumkin. Bunday holatlarda GPS kuzatuv tizimi ham ularga yordam beradi. 2.Geoinformatsion texnologiyalar Insonni kompyuter orqali kuzatib borish. Zamonaviy texnologiyalar mo''jizalar yaratadi. Siz oddiy shanba oqshomini tasavvur qiling, siz umumiy ishlar bilan shug'ullanasiz, ehtimol hatto kvartirada yalang'och yurasiz. Va sizning yangi veb-kamerangiz sizga qaraydi. Va hatto, kimdir sizni bu veb-kamera orqali birovga qarashini taxmin qilolmaysiz. Tasavvur qiling-a, bu mif emas, balki shafqatsiz haqiqat. Albatta, bu faqat Internet va maxsus dasturiy ta'minot yordamida amalga oshirilishi mumkin. Afsuski, bu kuzatuv usuli "oddiy odam" ning kuchidan tashqarida. Buning uchun maxsus uskunalar, kuchli server va "mohir qo'llar" talab qilinadi. 11 – mavzu: Google Earth dasturi haqida ma’lumot REJA: Xaritalar haqida tushuncha. Xaritalar turlari: geografik, siyosiy, tematik, tarixiy-madaniy yodgorliklar xaritalari. Tarixiy xaritalar turlari. Tarixiy xaritalardagi ob’yektlarni geografik haritalar bilan bog’lash. Geografik axborot tizimlari. Kompyuterda xaritalar yaratishning asosiy bosqichlari. Tarixiy tadqiqotlarda kompyuter kartografiyasi. GPS tushunchasi. GPS turlari. GPS dan tarixiy-arxeologik tadqiqotlarda foydalanish usullari. Google Earth dasturi haqida umumiy ma’lumot. Google Earth dasturidan foydalanish va tarixiy madaniy yodgorliklarning aerokosmofotosuratlarini tushurish. Xarita (yun. chartes – varaq yoki xat yoziladigan papirus), karta – Yer yuzasi, boshqa osmon jismlari yoki kosmik fazoning matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri. Qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obʼyektlar koʻrsatiladi Xaritalarning turlari. Xaritalar masshtabiga, ularda tasvirlangan hududning ko‘lamiga, mazmuni, vazifasi va tuzilishiga ko‘ra bir qancha turlarga bo‘linadi. Xaritalar masshtabiga qarab quyidagi turlaiga bo‘linadi: yirik masshtabli – 1:10000 dan 1:200000 gacha, o‘rta masshtabli – 1:200000 dan 1:1000000 gacha, mayda masshtabli – 1:1000000 dan kichik. Turli masshtabli xaritalarda voqea va hodisalar turli xil aniqlikda tasvirlanadi.ularda nima tasvirlanganligi va hududning kolamiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: yulduzlar xaritasi, sayyoralar va Yer xaritasi, yarim sharlar xaritalari, materiklar va okeanlar xaritalari, tabiiy geografik o‘lkalar va dengizlar xaritalari, mamlakatlar xaritalari, ma’muriy birliklar xaritalari, maxsus hududlar (qo‘riqxonalar, sayohatbop joylar) xaritalari, shahar va viloyatlar. tumanlar xaritalari. Mazmuniga ko‘ra xaritalar ikkita yirik guruhga bolinadi: umumiy geografik xaritalar va mavzuli xaritalar. Umumiy geografik xaritalarda joy geografik sharoitining asosiy tarkibiy qismlari bir xil aniqlikda tasvirlanadi: relyef, daryo, koʻl, muzliklar, tuproq va o‘simlik qoplami, aholi yashaydigan joylar, xo jalik tarmoqlarining tarkibi, aloqa yo‘llari, chegaralar va h. k. Mavzuli xaritalar, o‘z navbatida, yana ikki guruhga – tabiiy va iqtisodiy xaritalarga bo‘linadi. "Tabiiy geografik xaritalar"ga Yer yuzasi va okean tagi relyefi, iqlim, tuproq, o‘simlik, hayvonlar. landshaft, tabiatni qo‘riqlash, foydali qazilmalar konlari xaritalari kiradi. "Ijtimoiy-iqtisodiy xaritalar" iqtisodiy, tarixiy, madaniy-siyosiy, siyosiy-ma’muriy xaritalardan iborat bo‘ladi. Vazifasiga ko‘ra, xaritalar yana "ilmiy", "madaniyat va targ’ibot", "texnik", "sayohat""xaritalari", "o‘quv xaritalari"ga bo‘linadi. Geografik axborot tizimi – asosiy vazifalari fazoviy-geografik maʼlumotlarni toʻplash, saqlash, boshqarish, tahlil qilish, modellashtirish va tasvirlashdan iborat boʻlgan mutaxassis tahlilchilar boshqaruvi ostidagi umumlashgan kompyuter tizimidir. Sodda qilib aytganda, geografik axborot tizimi (GAT) oʻz ichiga xaritashunoslik, statistik tahlil hamda maʼlumotlar bazasini mujassamlashtiradi. GAT keng tarmoqli soha boʻlib, xaritashunoshlik, masofadan zondlash, yer tuzish, tabiiy resurslarni boshqarish, fotogrammetriya, geografiya, shaharsozlik, samoviy video hamda mahalliy qidiruv tizimlarida keng foydalanib kelinmoqda. Bu ma'lumotlarni boshqarish, kartagrafik tasvirlar va tahlil qilish uchun yaratilgan ichki pozitsiyalangan fazoviy axborot tizimidir. GAT bu inson faolligi va dasturiy apparatning geografik ma'lumotni saqlash, boshqarish va tasvirlashga mo'ljallangan kampyuter tizimidir. GAT ilk bora XX asrning 60-yillarida AQSH va KANADAda harbiy maqsadlarda foydalanishi natijasida vujudga kelgan. Keyinchalik bu tizim yordamida kadastr malumotlari sifatida keng foydalanilib kelmoqda. GPS – Global Positioning System\ Bu AQSh tomonidan ishlab chiqilgan tizim bo`lib. Yer yo`ldoshlari (sputnik) yerga ma'lum vaqt oraligida ma'lumot uztib turadi. Yo`ldoshdan yergacha signal yetib kelishini hisobiga uning qanday masofada ekanini aniqlash mumkin. GPS qabul qiluvchi qurilma esa, yo`ldoshlarning birnechtasidan ma'lumotlarni qabul qilib, o`zining qayerda joylashganini aniqlaydi. kamida 5-9 ta yo`ldosh orqali qurilma o`zining qayerda joylashganini 5-10 metr aniqlikda aniqlay oladi. Google Earth (inglizchadan: Google Yer) virtual globus, xarita va geografik axborot dasturi boʻlib, Keyhole, Inc tomonidan EarthViewer 3D nomi ostida ishlab chiqarilgan. 2004-yili Google tomonidan sotib olingan. U sunʼiy yoʻldosh, aviafotografiya suratlaridan foydalanib uch oʻlchamli Yer xaritasini koʻrsatadi[1] Google Earth sizning yuksalish ma'lumotlariga bepul Google Elevation API kaliti bilan kirish imkonini beradi. Fuqarolik Sayt Dizayni, yangi sun'iy yo'ldoshdan Surface funktsionalligi bilan ushbu potentsialdan foydalanadi. Bu funksiya siz tanlagan maydonni va panjara nuqtalari orasidagi masofani tanlashga imkon beradi, shu bilan integratsiya qilingan darajadagi egri chiziqli sirtni qaytaradi. Hozirgi kunda biz bilamizki kundalik hayotda ko‘pchiligimizda zamonaviy android tizimida ishlaydigan mobil telefonlar mavjud. Ular GSM tarmog’ida ishlaydi. GPS qurilmalarining ishlashi uchun unga GSM tarmog’iga ulangan sim karta qo‘yish lozim. Mobil telefonlarda bunday sim kartalar mavjud. Ko‘pchilik android tizimida ishlaydigan mobil telefonlarda GPS qurilmasi ham mavjud. GPS – bu AQSh tomonidan ishlab chiqilgan tizim bolib. Yer yoldoshlari (sputnik) yerga ma'lum vaqt oraligida ma'lumot uztib turadi. Yoldoshdan yergacha signal yetib kelishini hisobiga uning qanday masofada ekanini aniqlash mumkin. GPS qabul qiluvchi qurilma esa, yoldoshlarning birnechtasidan ma'lumotlarni qabul qilib, ozining qayerda joylashganini aniqlaydi. kamida 5-9 ta yoldosh orqali qurilma o`zining qayerda joylashganini 5-10 metr aniqlikda aniqlay oladi. GPS qurilmalari orqali ularning koordinatalarini oluvchi dasturni ishlab chiqilgan. Dastur Java dasturlash tilida yaratilgan. Ishlash prinsipi: GPS qurilma mobil telefonda mavjud bo‘lsa, dastur GPS qurilma orqali mobil telefonning x va y koordinatalarini oladi. Agar mobil telefonda GPS qurilmasi bo‘lmay turib u GSM tarmog’iga ulangan bo‘lsa, yaqin masofadagi antennaning x va y koordinatalarini oladi. Olingan koordinatalar haqidagi ma’lumot ko‘rsatilgan serverga yuboriladi. Serverda bu ma’lumotlarni qayta ishlash uchun dastur yaratilgan. Ma’lumotlarni tartiblab joylashtirish uchun foydalanuvchi o‘zi uchun id tartib raqamni kiritishi kerak. Aks holda ob’yektni kuzatishda muammo yuzaga kelishi mumkin. Buning uchun har bir foydalanuvchi uzining idsini kiritishi lozim. Agar id tartib raqamlari boshqa biror foydalanuvchi bilan bir xil bo‘lsa server tezda foydalanuvchiga xatolik ya’ni bu id raqam bandligi haqidagi xabarni yuboradi. Bugungi kunga kelib bir necha GPS qurilmalari mavjud. Misol qilib quyidagilarni olishimiz mumkin: Navitel navigator GPS treker Glonass/ GPS Galileo Sputniklar odatda quyidagilarni yerga yuboradi: Holati haqidagi xabarni (tuzalganlik yoki xatoliklar); Kundalik sanani; Kundalik vaqtni; Barcha yo‘ldoshlarning orbital ma’lumotlarini; Barcha yuborilgan xabarlarning aniq vaqtini; Astronomic jadvallarni (yo‘ldoshning ayni paytdagi orbitada joylashgan koordinatalarini). GPS – qabul qiluvchi yo‘ldoshdan ma’lumotlarni qabul qilgandan so‘ng, barcha yo‘ldoshlar orasidagi masofani aniqlash orqali o‘zining koordinatalarini geometriya qonunlariga asoslanib aniqlaydi. Bu holatda ikkita koordinatani aniqlash uchun(kenglik va uzunlik) uchta yo‘ldoshdan signalni qabul qilsa shuning o‘zi kifoya, yerga nisbatan balandlik koordinatasini aniqlash uchun to‘rtta yo‘ldoshdan signal qabul qilishiga to‘g’ri keladi. Yo‘ldoshlar orasidagi masofani aniqlash uchun GPS – qabul qiluvchi tomonidan yuborilgan radiosignalning qaytish vaqtiga qarab aniqlanadi. Albatta, buning uchun yo‘ldoshdagi va GPS – qabul qiluvchi qurilmaning soatlari sinxron tarzda bo‘lishi kerak. GPS tizimining kamchiliklaridan biri bu uning “cheklangan huquqi” da. Bu kamchilik ob’yeklarni 30 – 100 m gacha aniqlash imkoniyatini bor edi, 100 m dan oshadigan ob’yektlarni aniqlashning imkoniyati yo‘q edi. Lekin bu hol juda uzoqqa bormadi. 2000 – yilning birinchi mayidan boshlab bu cheklash bekor qilindi. Endilikda bu tizimdan yer sharining turli nuqtasidan turli foydalanuvchi foydalanish imkoniyatiga ega. Yana bir kamchiligi bu yo‘ldoshlarning geometric jihatdan bir – biriga bog’liq tarzda joylashishi, radiosignallarning nurlanishi(radioto‘lqinning qayta akslanishi), ionosferaviy va atmosferavish tutilishlar(ushlanish, kechikish) va boshqalardir. GPS tizimi quruqlikdagi, dengiz va yerga yaqin bo‘lgan turli nuqtadagi ob’yektning joylashgan o‘rnini aniqlash imkoniyatini beradi. Oldingi bo‘limlarlarda aytib o‘tilganidek bu tizim harbiy maqsadlar uchun yaratilgan. Keyinchalik shu aniq bo‘ldiki, bu tizim odamlarga bir necha “fuqarolik” maqsadlarga erishishlariga yordam beradi. Bugungi kunga kelib GPS tizimi navigatsion va kartografik maqsadlar uchun juda keng foydalaniladi. Hozirgi kunda keng targalgan tizimlar Rossiyaning GLONASS va Yevropaning GALILEO yo‘ldoshlari. Hech nimaga qaramasdan hozirda Rossiyaning GLONASS yo‘ldoshi to‘liq funksional holatda. Bu yo‘ldoshning signallarni qabul qilishi va qayta ishlashi orqali biz bugungi kunda geodeziya sohasidagi ko‘pgina muammolarni hal etamiz. Shuning uchun hozirgi kunda ko‘pchilik qurilmalarni ishlab chiqaruvchi kompaniyalar yo‘ldoshni qabul qiluvchi qurilmalarni ishlab chiqarishmoqda. Bunga misol qilib Topcon Position System kompaniyasini olishimiz mumkin. Bu qabul qiluvchilar, faqat Navstar signallarini qabul qiluvchi GPS qabul qiluvchi qurilmalaridan farqli ravishda GNSS qabul qiluvchi qurilmalari deb ataladi(Global Navigation Satellite System). Bu qurilma GNSS – texnologiyasining qayta ishlash usullaridan foydalanadi. GPS qurilmasi sun’iy yo‘ldoshga bog‘langan holda vaqt, kenglik va uzunlik, (longitude&latitude), dengiz sathidan balanligi va shunga o‘xshash ma’lumotlarni beradi. 2. Siz u ma’lumotlarni olib qayta ishlaysiz. Tahminan soniyasiga 10 marta ma’lumot olib, uni MO (baza)ga saqlaysiz. 3. Google Maps yoki OpenStreetMap orqali sun’iy yo‘ldoshdan tushirilgan rasm yoki oddiy xarita shaklidagi rasmlarni olasiz. Misol qilib Android telefondagi GPS Navigatorni oladigan bo‘lsak, smartfonning GPS qurilmasi orqali qayerda joylashganini so‘rab turadi. Deylik har soniyada yoki 1 soniyada 10 marta. Qayerdaligi haqidagi javobni olavergach, avvalgi joylarga qarab, dasturning o‘zi hisoblaydi. Siz xaritadan qayerdaligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsangiz eng ko‘p tarqalgan Google Maps yoki OpenStreetMap xaritalaridan foydalanishingiz mumkin bo‘ladi. Google Maps’ning APIsi ma’lum bir so‘rovlardan keyin pullik bo‘ladi. Ushbu API tizimlari ko‘chalarni ham yo‘nalishini beradi. Siz GPS koordinatalarini ko‘rsatib yaqin ko‘chalarni hisoblab, navigator ishlab chiqishingiz mumkin. Deyarli har bir zamonaviy asbob GPS-modul integratsiya qilingan. Bu antenna sun'iy yo'ldosh signali GPS manzilni aniqlash tizimi uchun sozlangan. Bu dastlab harbiy maqsadlarda Amerika Qo'shma Shtatlarida ishlab, lekin keyinchalik u bir signal har bir kishi uchun mumkin bo'ldi. GPS-modul asbob bir kuchaytirgichi bilan qabul qiluvchi antenna, lekin u emas, balki mumkin, uzatish. Sun'iy yo'ldoshlardan signal qabul, smartfon manzilingizni belgilaydi. Deyarli har bir zamonaviy kamida bir marta siz smartfon yoki planshet ustida bir GPS-navigatsiya zavq. buning uchun ehtiyoj, turli kasblar va turli kasb egalari har qanday vaqtda yuz berishi mumkin. Bu haydovchilar, xat, ovchilar, baliqchilar va notanish shaharda o'zlarini topish ham oddiy piyoda uchun zarur. Thanks, bu saytda harakatlanish uchun, siz, xaritada kerakli ob'ektni topish uchun o'rnini aniqlash marshrutni qurish mumkin, va siz yo'l harakati murabbo to'gri Internetga kirish bor bo'lsa. GPS uchun Offline-xaritalar Google o'zining Android operatsion tizimi maxsus geo-joylashuv qo'llash uchun ishlab chiqilgan - Google Maps. Bu tez, yo'ldoshlarini topadi ob'ektlarga yo'nalishlarini ishlab chiqish va muqobil taklif etadi. Xaritalar bu yerda Internet orqali yuklanadi, chunki Afsuski, tarmoq qamrovi Google Maps yo'qligida, ishlamaydi.Eng yaxshi yechim,misol, Maps.me, Navitel va 2GIS uchun, oflayn xaritalarda uchun qo'llab-quvvatlash bilan ilovasini yuklab olish uchun bir tarmoq foydalanish holda harakat qilish. Google Maps uchun: "transport va navigatsiya Maps" Bundan tashqari, dastur o'rnatish mumkin. 1.Geoinformatsion tizimlar va ularning vazifasi. Hozirgi vaqtda yangi information texnologiyalar talablari asosida electron xaritalarda aks ettirish zaruriyati bilan bog`liq boshqaruv tizimlari yaratilgan va faoliyat ko`rsatmoqda: A). Geoinformatsion tizimlar B). Boshqaruv tizimlari C). Loyihalash tizimlari Ijtimoiy texnik muamolarni hal etishda turli hajmdagi topografik, gidrografik, infrastrukturaviy ob`ektlarni joylashtirish axborotlaridan foydalaniladi. U yoki bu holatni kompyuter ekranida ifodalash turli grafik obrazlarni aks ettirishni anglatadi. Geoinformatsion texnologiyalar elektron xaritalar tizimi va turli tabiatdagi ma`lumotlarni qayta ishlovchi muhitlar ko`rinishida ifodalanuvchi berilganlarni amalda qo`llashga qaratilgan. Geoinformatsion tizimlarning asosiy sinfinigeometric axborotni saqlovchi va fazoviy aspektni aks ettiruvchi koordinatalari berilganlar tashkil etadi. Koordinatali berilganlarning asosiy turlari quyidagilardir: Nuqta(tugunlar,chiziq,), poligon(soha), chiziq(ochiq), kontur (yopiq, chiziq ). Amalda reak ob`ektlarni qurish uchun ham shu miqdordagi berilganlardan foydalaniladi. Bular:osiluvchan nuqta, psevdotugun, normal tugun, qoplama, qatlam va boshqalar. GIS texnologiyalaridan foydanishda berilganlarni visual taqdim etish asosini vektorli va rastorli modellar geometrik ax ni vektarlar yordamida ifodalshga asoslanadi.Rastrli modellarda ob`ekt (hudud)davriy to`rni tashkil etuvchi fazoviy yacheykalarga akslandi. Rastrli GPS qurilmasi sun’iy yo‘ldoshga bog‘langan holda vaqt, kenglik va uzunlik, (longitude&latitude), dengiz sathidan balanligi va shunga o‘xshash ma’lumotlarni beradi.2. Siz u ma’lumotlarni olib qayta ishlaysiz. Tahminan soniyasiga 10 marta ma’lumot olib, uni MO (baza) ga saqlaysiz. 3. Google Maps yoki OpenStreetMap orqali sun’iy yo‘ldoshdan tushirilgan rasm yoki oddiy xarita shaklidagi rasmlarni olasiz. Misol qilib Android telefondagi GPS Navigatorni oladigan bo‘lsak, smartfonning GPS qurilmasi orqali qayerda joylashganini so‘rab turadi. Deylik har soniyada yoki 1 soniyada 10 marta. Qayerdaligi haqidagi javobni olavergach, avvalgi joylarga qarab, dasturning o‘zi hisoblaydi. Siz xaritadan qayerdaligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsangiz eng ko‘p tarqalgan Google Maps yoki OpenStreetMap xaritalaridan foydalanishingiz mumkin bo‘ladi. Google Maps’ning APIsi ma’lum bir so‘rovlardan keyin pullik bo‘ladi. Ushbu API tizimlari ko‘chalarni ham yo‘nalishini beradi. Siz GPS koordinatalarini ko‘rsatib yaqin ko‘chalarni hisoblab, navigator ishlab chiqishingiz mumkin.izoh qoldirdi 23 mart, 17 Adham (310 bal) raxmat kottakon ovoz javob berdi 19 mart, 17 GENIUS (619 bal)GPS-Navigator - Yer yuzidagi qurilmaning joriy o'rnini aniqlash uchun bir global joylashishni aniqlash uchun qurulmalar orqali serverdagi ma'lumotlarni qabul qiluvchi qurilma. GPS qurilmalar kenglik va uzunlik bo'yicha ma'lumot beradi, va ba'zi xisoblashlarni amalga oshirishi mumkin.QISMLARI:GPS Navigatorlar ba'zi asosiy kompanentlarni o'z ichiga oladi.- GPS-chipset - Chipset bo'lib, bu yerda protsessor - eng muhim qismi. Protsessor butun qurilmaning ishlashini, va GPS-modul hisoblash koordinatalarini dan sun'iy yo'ldosh signalini qabul qilib qayta ishlaydi. - GPS-antenna ma'lumotlar navigatsiyasi sun'iy yo'ldoshdan uzatiladi... -Display)- RAM navigatsiya tezligini beradi. - BIOS xotira aloqa apparat va dasturiy ta'minot. -Ajralmas Flash-xotiraga operatsion tizimi, dasturiy ta'minot va foydalanuvchi ma'lumotlarini saqlash uchun ishlatiladi. Navigator xususiyatlariga qarab boshqa ko'plab kompanentlar uchun slot yoki ular bilan birga yaratiladi. Asosiy tarkibiy qismi shulardan iborat.Endi bizdagi GPS larga kelsak ular bilishim bo'yicha Google maps API asosida dasturiy taminot ishlab chiqiladi. Ya'ni bunda google suniy yo'ldoshlari va uning map ma'lumotlar ba'zasidan foydalaniladi. Google dan ko'ra HERE maps ancha kuchliroq ammo foydalanish va ruxsat berish hudui cheklangan shu sabab ko'pchilik GOOGLE maps api dan foydalanadi.Agarda alohida o'zingiz uchun gps maydon yaratmoqchi bo'lsangiz unda qaysidir Suniy yo'ldoshdan ruxsat yoki ijaraga olishingiz kerak (Daromad haddan tashqari ko'p talab qiladi min 1, 2 mln $). Shu sabab tayyor apilardan foydalangan ma'qul buni ishlashiga kelsak sim karta uchun ancha ishlaysiz provayderlar bilan yoki o'zingiz provayder bo'lib, zamonaviy GPS-navigatsiya tizimlari insonni mobil telefon orqali kuzatib borish uchun ajoyib imkoniyatlar yaratadi va bu murakkab vazifani hal qilish uchun ajoyib funksiyalarni taklif etadi. GPS kuzatuv tizimi har qanday vaqtda shaxsning harakatini kuzatishga imkon beradi. shaxslar Sun'iy yo'ldosh kuzatish - Agar bolangiz ancha do'stlari yoki boshqa muhim manzilingiz haqida sizga yolg'on ko'ra, maktabdan uyga ketadi ishonch hosil bo'lmasa, siz noyob xususiyati foydalanishingiz mumkin. GPS kuzatuv tizimi ushbu muammoning echimi uchun ideal echim bo'ladi. Bolaga (boshqa kuzatuv obyekti), GPS-quvvatlashi bor telefonni taqdim eting va u yerda GPS kuzatuv tizimini o'rnating. Agar ishonchli bola yoki bola siz o'rnatgan hudud chegaralarini tashlab qo'ysa, ogohlantirish dasturi ogohlantirishni boshlaydi va siz bu hodisa to'g'risida darhol xabar olasiz.Bundan tashqari, GPS kuzatuv tizimi chet elda ta'tilga chiqqan yaqinlaringizni kuzatishga imkon beradi. Ekzotik mamlakatlarga sayohat qilishda eng qiziqqan sayyohlar guruhdan qaytishlari va begona joylarda yo'qolishlari mumkin. Bunday holatlarda GPS kuzatuv tizimi ham ularga yordam beradi. 2.Geoinformatsion texnologiyalar Insonni kompyuter orqali kuzatib borish. Zamonaviy texnologiyalar mo''jizalar yaratadi. Siz oddiy shanba oqshomini tasavvur qiling, siz umumiy ishlar bilan shug'ullanasiz, ehtimol hatto kvartirada yalang'och yurasiz. Va sizning yangi veb-kamerangiz sizga qaraydi. Va hatto, kimdir sizni bu veb-kamera orqali birovga qarashini taxmin qilolmaysiz. Tasavvur qiling-a, bu mif emas, balki shafqatsiz haqiqat. Albatta, bu faqat Internet va maxsus dasturiy ta'minot yordamida amalga oshirilishi mumkin. Afsuski, bu kuzatuv usuli "oddiy odam" ning kuchidan tashqarida. Buning uchun maxsus uskunalar, kuchli server va "mohir qo'llar" talab qilinadi. 12 – mavzu: Google Earth dasturi haqida ma’lumot REJA: Xaritalar haqida tushuncha. Xaritalar turlari: geografik, siyosiy, tematik, tarixiy-madaniy yodgorliklar xaritalari. Tarixiy xaritalar turlari. Tarixiy xaritalardagi ob’yektlarni geografik haritalar bilan bog’lash. Geografik axborot tizimlari. Kompyuterda xaritalar yaratishning asosiy bosqichlari. Tarixiy tadqiqotlarda kompyuter kartografiyasi. GPS tushunchasi. GPS turlari. GPS dan tarixiy-arxeologik tadqiqotlarda foydalanish usullari. Google Earth dasturi haqida umumiy ma’lumot. Google Earth dasturidan foydalanish va tarixiy madaniy yodgorliklarning aerokosmofotosuratlarini tushurish. Xarita (yun. chartes – varaq yoki xat yoziladigan papirus), karta – Yer yuzasi, boshqa osmon jismlari yoki kosmik fazoning matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri. Qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obʼyektlar koʻrsatiladi Xaritalarning turlari. Xaritalar masshtabiga, ularda tasvirlangan hududning ko‘lamiga, mazmuni, vazifasi va tuzilishiga ko‘ra bir qancha turlarga bo‘linadi. Xaritalar masshtabiga qarab quyidagi turlaiga bo‘linadi: yirik masshtabli – 1:10000 dan 1:200000 gacha, o‘rta masshtabli – 1:200000 dan 1:1000000 gacha, mayda masshtabli – 1:1000000 dan kichik. Turli masshtabli xaritalarda voqea va hodisalar turli xil aniqlikda tasvirlanadi.ularda nima tasvirlanganligi va hududning kolamiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: yulduzlar xaritasi, sayyoralar va Yer xaritasi, yarim sharlar xaritalari, materiklar va okeanlar xaritalari, tabiiy geografik o‘lkalar va dengizlar xaritalari, mamlakatlar xaritalari, ma’muriy birliklar xaritalari, maxsus hududlar (qo‘riqxonalar, sayohatbop joylar) xaritalari, shahar va viloyatlar. tumanlar xaritalari. Mazmuniga ko‘ra xaritalar ikkita yirik guruhga bolinadi: umumiy geografik xaritalar va mavzuli xaritalar. Umumiy geografik xaritalarda joy geografik sharoitining asosiy tarkibiy qismlari bir xil aniqlikda tasvirlanadi: relyef, daryo, koʻl, muzliklar, tuproq va o‘simlik qoplami, aholi yashaydigan joylar, xo jalik tarmoqlarining tarkibi, aloqa yo‘llari, chegaralar va h. k. Mavzuli xaritalar, o‘z navbatida, yana ikki guruhga – tabiiy va iqtisodiy xaritalarga bo‘linadi. "Tabiiy geografik xaritalar"ga Yer yuzasi va okean tagi relyefi, iqlim, tuproq, o‘simlik, hayvonlar. landshaft, tabiatni qo‘riqlash, foydali qazilmalar konlari xaritalari kiradi. "Ijtimoiy-iqtisodiy xaritalar" iqtisodiy, tarixiy, madaniy-siyosiy, siyosiy-ma’muriy xaritalardan iborat bo‘ladi. Vazifasiga ko‘ra, xaritalar yana "ilmiy", "madaniyat va targ’ibot", "texnik", "sayohat""xaritalari", "o‘quv xaritalari"ga bo‘linadi. Geografik axborot tizimi – asosiy vazifalari fazoviy-geografik maʼlumotlarni toʻplash, saqlash, boshqarish, tahlil qilish, modellashtirish va tasvirlashdan iborat boʻlgan mutaxassis tahlilchilar boshqaruvi ostidagi umumlashgan kompyuter tizimidir. Sodda qilib aytganda, geografik axborot tizimi (GAT) oʻz ichiga xaritashunoslik, statistik tahlil hamda maʼlumotlar bazasini mujassamlashtiradi. GAT keng tarmoqli soha boʻlib, xaritashunoshlik, masofadan zondlash, yer tuzish, tabiiy resurslarni boshqarish, fotogrammetriya, geografiya, shaharsozlik, samoviy video hamda mahalliy qidiruv tizimlarida keng foydalanib kelinmoqda. Bu ma'lumotlarni boshqarish, kartagrafik tasvirlar va tahlil qilish uchun yaratilgan ichki pozitsiyalangan fazoviy axborot tizimidir. GAT bu inson faolligi va dasturiy apparatning geografik ma'lumotni saqlash, boshqarish va tasvirlashga mo'ljallangan kampyuter tizimidir. GAT ilk bora XX asrning 60-yillarida AQSH va KANADAda harbiy maqsadlarda foydalanishi natijasida vujudga kelgan. Keyinchalik bu tizim yordamida kadastr malumotlari sifatida keng foydalanilib kelmoqda. GPS – Global Positioning System\ Bu AQSh tomonidan ishlab chiqilgan tizim bo`lib. Yer yo`ldoshlari (sputnik) yerga ma'lum vaqt oraligida ma'lumot uztib turadi. Yo`ldoshdan yergacha signal yetib kelishini hisobiga uning qanday masofada ekanini aniqlash mumkin. GPS qabul qiluvchi qurilma esa, yo`ldoshlarning birnechtasidan ma'lumotlarni qabul qilib, o`zining qayerda joylashganini aniqlaydi. kamida 5-9 ta yo`ldosh orqali qurilma o`zining qayerda joylashganini 5-10 metr aniqlikda aniqlay oladi. Google Earth (inglizchadan: Google Yer) virtual globus, xarita va geografik axborot dasturi boʻlib, Keyhole, Inc tomonidan EarthViewer 3D nomi ostida ishlab chiqarilgan. 2004-yili Google tomonidan sotib olingan. U sunʼiy yoʻldosh, aviafotografiya suratlaridan foydalanib uch oʻlchamli Yer xaritasini koʻrsatadi[1] Google Earth sizning yuksalish ma'lumotlariga bepul Google Elevation API kaliti bilan kirish imkonini beradi. Fuqarolik Sayt Dizayni, yangi sun'iy yo'ldoshdan Surface funktsionalligi bilan ushbu potentsialdan foydalanadi. Bu funksiya siz tanlagan maydonni va panjara nuqtalari orasidagi masofani tanlashga imkon beradi, shu bilan integratsiya qilingan darajadagi egri chiziqli sirtni qaytaradi. Hozirgi kunda biz bilamizki kundalik hayotda ko‘pchiligimizda zamonaviy android tizimida ishlaydigan mobil telefonlar mavjud. Ular GSM tarmog’ida ishlaydi. GPS qurilmalarining ishlashi uchun unga GSM tarmog’iga ulangan sim karta qo‘yish lozim. Mobil telefonlarda bunday sim kartalar mavjud. Ko‘pchilik android tizimida ishlaydigan mobil telefonlarda GPS qurilmasi ham mavjud. GPS – bu AQSh tomonidan ishlab chiqilgan tizim bolib. Yer yoldoshlari (sputnik) yerga ma'lum vaqt oraligida ma'lumot uztib turadi. Yoldoshdan yergacha signal yetib kelishini hisobiga uning qanday masofada ekanini aniqlash mumkin. GPS qabul qiluvchi qurilma esa, yoldoshlarning birnechtasidan ma'lumotlarni qabul qilib, ozining qayerda joylashganini aniqlaydi. kamida 5-9 ta yoldosh orqali qurilma o`zining qayerda joylashganini 5-10 metr aniqlikda aniqlay oladi. GPS qurilmalari orqali ularning koordinatalarini oluvchi dasturni ishlab chiqilgan. Dastur Java dasturlash tilida yaratilgan. Ishlash prinsipi: GPS qurilma mobil telefonda mavjud bo‘lsa, dastur GPS qurilma orqali mobil telefonning x va y koordinatalarini oladi. Agar mobil telefonda GPS qurilmasi bo‘lmay turib u GSM tarmog’iga ulangan bo‘lsa, yaqin masofadagi antennaning x va y koordinatalarini oladi. Olingan koordinatalar haqidagi ma’lumot ko‘rsatilgan serverga yuboriladi. Serverda bu ma’lumotlarni qayta ishlash uchun dastur yaratilgan. Ma’lumotlarni tartiblab joylashtirish uchun foydalanuvchi o‘zi uchun id tartib raqamni kiritishi kerak. Aks holda ob’yektni kuzatishda muammo yuzaga kelishi mumkin. Buning uchun har bir foydalanuvchi uzining idsini kiritishi lozim. Agar id tartib raqamlari boshqa biror foydalanuvchi bilan bir xil bo‘lsa server tezda foydalanuvchiga xatolik ya’ni bu id raqam bandligi haqidagi xabarni yuboradi. Bugungi kunga kelib bir necha GPS qurilmalari mavjud. Misol qilib quyidagilarni olishimiz mumkin: Navitel navigator GPS treker Glonass/ GPS Galileo Sputniklar odatda quyidagilarni yerga yuboradi: Holati haqidagi xabarni (tuzalganlik yoki xatoliklar); Kundalik sanani; Kundalik vaqtni; Barcha yo‘ldoshlarning orbital ma’lumotlarini; Barcha yuborilgan xabarlarning aniq vaqtini; Astronomic jadvallarni (yo‘ldoshning ayni paytdagi orbitada joylashgan koordinatalarini). GPS – qabul qiluvchi yo‘ldoshdan ma’lumotlarni qabul qilgandan so‘ng, barcha yo‘ldoshlar orasidagi masofani aniqlash orqali o‘zining koordinatalarini geometriya qonunlariga asoslanib aniqlaydi. Bu holatda ikkita koordinatani aniqlash uchun(kenglik va uzunlik) uchta yo‘ldoshdan signalni qabul qilsa shuning o‘zi kifoya, yerga nisbatan balandlik koordinatasini aniqlash uchun to‘rtta yo‘ldoshdan signal qabul qilishiga to‘g’ri keladi. Yo‘ldoshlar orasidagi masofani aniqlash uchun GPS – qabul qiluvchi tomonidan yuborilgan radiosignalning qaytish vaqtiga qarab aniqlanadi. Albatta, buning uchun yo‘ldoshdagi va GPS – qabul qiluvchi qurilmaning soatlari sinxron tarzda bo‘lishi kerak. GPS tizimining kamchiliklaridan biri bu uning “cheklangan huquqi” da. Bu kamchilik ob’yeklarni 30 – 100 m gacha aniqlash imkoniyatini bor edi, 100 m dan oshadigan ob’yektlarni aniqlashning imkoniyati yo‘q edi. Lekin bu hol juda uzoqqa bormadi. 2000 – yilning birinchi mayidan boshlab bu cheklash bekor qilindi. Endilikda bu tizimdan yer sharining turli nuqtasidan turli foydalanuvchi foydalanish imkoniyatiga ega. Yana bir kamchiligi bu yo‘ldoshlarning geometric jihatdan bir – biriga bog’liq tarzda joylashishi, radiosignallarning nurlanishi(radioto‘lqinning qayta akslanishi), ionosferaviy va atmosferavish tutilishlar(ushlanish, kechikish) va boshqalardir. GPS tizimi quruqlikdagi, dengiz va yerga yaqin bo‘lgan turli nuqtadagi ob’yektning joylashgan o‘rnini aniqlash imkoniyatini beradi. Oldingi bo‘limlarlarda aytib o‘tilganidek bu tizim harbiy maqsadlar uchun yaratilgan. Keyinchalik shu aniq bo‘ldiki, bu tizim odamlarga bir necha “fuqarolik” maqsadlarga erishishlariga yordam beradi. Bugungi kunga kelib GPS tizimi navigatsion va kartografik maqsadlar uchun juda keng foydalaniladi. Hozirgi kunda keng targalgan tizimlar Rossiyaning GLONASS va Yevropaning GALILEO yo‘ldoshlari. Hech nimaga qaramasdan hozirda Rossiyaning GLONASS yo‘ldoshi to‘liq funksional holatda. Bu yo‘ldoshning signallarni qabul qilishi va qayta ishlashi orqali biz bugungi kunda geodeziya sohasidagi ko‘pgina muammolarni hal etamiz. Shuning uchun hozirgi kunda ko‘pchilik qurilmalarni ishlab chiqaruvchi kompaniyalar yo‘ldoshni qabul qiluvchi qurilmalarni ishlab chiqarishmoqda. Bunga misol qilib Topcon Position System kompaniyasini olishimiz mumkin. Bu qabul qiluvchilar, faqat Navstar signallarini qabul qiluvchi GPS qabul qiluvchi qurilmalaridan farqli ravishda GNSS qabul qiluvchi qurilmalari deb ataladi(Global Navigation Satellite System). Bu qurilma GNSS – texnologiyasining qayta ishlash usullaridan foydalanadi. GPS qurilmasi sun’iy yo‘ldoshga bog‘langan holda vaqt, kenglik va uzunlik, (longitude&latitude), dengiz sathidan balanligi va shunga o‘xshash ma’lumotlarni beradi. 2. Siz u ma’lumotlarni olib qayta ishlaysiz. Tahminan soniyasiga 10 marta ma’lumot olib, uni MO (baza)ga saqlaysiz. 3. Google Maps yoki OpenStreetMap orqali sun’iy yo‘ldoshdan tushirilgan rasm yoki oddiy xarita shaklidagi rasmlarni olasiz. Misol qilib Android telefondagi GPS Navigatorni oladigan bo‘lsak, smartfonning GPS qurilmasi orqali qayerda joylashganini so‘rab turadi. Deylik har soniyada yoki 1 soniyada 10 marta. Qayerdaligi haqidagi javobni olavergach, avvalgi joylarga qarab, dasturning o‘zi hisoblaydi. Siz xaritadan qayerdaligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsangiz eng ko‘p tarqalgan Google Maps yoki OpenStreetMap xaritalaridan foydalanishingiz mumkin bo‘ladi. Google Maps’ning APIsi ma’lum bir so‘rovlardan keyin pullik bo‘ladi. Ushbu API tizimlari ko‘chalarni ham yo‘nalishini beradi. Siz GPS koordinatalarini ko‘rsatib yaqin ko‘chalarni hisoblab, navigator ishlab chiqishingiz mumkin. Deyarli har bir zamonaviy asbob GPS-modul integratsiya qilingan. Bu antenna sun'iy yo'ldosh signali GPS manzilni aniqlash tizimi uchun sozlangan. Bu dastlab harbiy maqsadlarda Amerika Qo'shma Shtatlarida ishlab, lekin keyinchalik u bir signal har bir kishi uchun mumkin bo'ldi. GPS-modul asbob bir kuchaytirgichi bilan qabul qiluvchi antenna, lekin u emas, balki mumkin, uzatish. Sun'iy yo'ldoshlardan signal qabul, smartfon manzilingizni belgilaydi. Deyarli har bir zamonaviy kamida bir marta siz smartfon yoki planshet ustida bir GPS-navigatsiya zavq. buning uchun ehtiyoj, turli kasblar va turli kasb egalari har qanday vaqtda yuz berishi mumkin. Bu haydovchilar, xat, ovchilar, baliqchilar va notanish shaharda o'zlarini topish ham oddiy piyoda uchun zarur. Thanks, bu saytda harakatlanish uchun, siz, xaritada kerakli ob'ektni topish uchun o'rnini aniqlash marshrutni qurish mumkin, va siz yo'l harakati murabbo to'gri Internetga kirish bor bo'lsa. GPS uchun Offline-xaritalar Google o'zining Android operatsion tizimi maxsus geo-joylashuv qo'llash uchun ishlab chiqilgan - Google Maps. Bu tez, yo'ldoshlarini topadi ob'ektlarga yo'nalishlarini ishlab chiqish va muqobil taklif etadi. Xaritalar bu yerda Internet orqali yuklanadi, chunki Afsuski, tarmoq qamrovi Google Maps yo'qligida, ishlamaydi.Eng yaxshi yechim,misol, Maps.me, Navitel va 2GIS uchun, oflayn xaritalarda uchun qo'llab-quvvatlash bilan ilovasini yuklab olish uchun bir tarmoq foydalanish holda harakat qilish. Google Maps uchun: "transport va navigatsiya Maps" Bundan tashqari, dastur o'rnatish mumkin. 1. Geoinformatsion tizimlar va ularning vazifasi. Hozirgi vaqtda yangi information texnologiyalar talablari asosida electron xaritalarda aks ettirish zaruriyati bilan bog`liq boshqaruv tizimlari yaratilgan va faoliyat ko`rsatmoqda: A). Geoinformatsion tizimlar B). Boshqaruv tizimlari C). Loyihalash tizimlari Ijtimoiy texnik muamolarni hal etishda turli hajmdagi topografik, gidrografik, infrastrukturaviy ob`ektlarni joylashtirish axborotlaridan foydalaniladi. U yoki bu holatni kompyuter ekranida ifodalash turli grafik obrazlarni aks ettirishni anglatadi. Geoinformatsion texnologiyalar elektron xaritalar tizimi va turli tabiatdagi ma`lumotlarni qayta ishlovchi muhitlar ko`rinishida ifodalanuvchi berilganlarni amalda qo`llashga qaratilgan. Geoinformatsion tizimlarning asosiy sinfinigeometric axborotni saqlovchi va fazoviy aspektni aks ettiruvchi koordinatalari berilganlar tashkil etadi. Koordinatali berilganlarning asosiy turlari quyidagilardir: Nuqta(tugunlar,chiziq,), poligon(soha), chiziq(ochiq), kontur (yopiq, chiziq ). Amalda reak ob`ektlarni qurish uchun ham shu miqdordagi berilganlardan foydalaniladi. Bular:osiluvchan nuqta, psevdotugun, normal tugun, qoplama, qatlam va boshqalar. GIS texnologiyalaridan foydanishda berilganlarni visual taqdim etish asosini vektorli va rastorli modellar geometrik ax ni vektarlar yordamida ifodalshga asoslanadi.Rastrli modellarda ob`ekt (hudud)davriy to`rni tashkil etuvchi fazoviy yacheykalarga akslandi. Rastrli GPS qurilmasi sun’iy yo‘ldoshga bog‘langan holda vaqt, kenglik va uzunlik, (longitude&latitude), dengiz sathidan balanligi va shunga o‘xshash ma’lumotlarni beradi.2. Siz u ma’lumotlarni olib qayta ishlaysiz. Tahminan soniyasiga 10 marta ma’lumot olib, uni MO (baza) ga saqlaysiz. 3. Google Maps yoki OpenStreetMap orqali sun’iy yo‘ldoshdan tushirilgan rasm yoki oddiy xarita shaklidagi rasmlarni olasiz. Misol qilib Android telefondagi GPS Navigatorni oladigan bo‘lsak, smartfonning GPS qurilmasi orqali qayerda joylashganini so‘rab turadi. Deylik har soniyada yoki 1 soniyada 10 marta. Qayerdaligi haqidagi javobni olavergach, avvalgi joylarga qarab, dasturning o‘zi hisoblaydi. Siz xaritadan qayerdaligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsangiz eng ko‘p tarqalgan Google Maps yoki OpenStreetMap xaritalaridan foydalanishingiz mumkin bo‘ladi. Google Maps’ning APIsi ma’lum bir so‘rovlardan keyin pullik bo‘ladi. Ushbu API tizimlari ko‘chalarni ham yo‘nalishini beradi. Siz GPS koordinatalarini ko‘rsatib yaqin ko‘chalarni hisoblab, navigator ishlab chiqishingiz mumkin.izoh qoldirdi 23 mart, 17 Adham (310 bal) raxmat kottakon ovoz javob berdi 19 mart, 17 GENIUS (619 bal)GPS-Navigator - Yer yuzidagi qurilmaning joriy o'rnini aniqlash uchun bir global joylashishni aniqlash uchun qurulmalar orqali serverdagi ma'lumotlarni qabul qiluvchi qurilma. GPS qurilmalar kenglik va uzunlik bo'yicha ma'lumot beradi, va ba'zi xisoblashlarni amalga oshirishi mumkin.QISMLARI:GPS Navigatorlar ba'zi asosiy kompanentlarni o'z ichiga oladi.- GPS-chipset - Chipset bo'lib, bu yerda protsessor - eng muhim qismi. Protsessor butun qurilmaning ishlashini, va GPS-modul hisoblash koordinatalarini dan sun'iy yo'ldosh signalini qabul qilib qayta ishlaydi. - GPS-antenna ma'lumotlar navigatsiyasi sun'iy yo'ldoshdan uzatiladi... - Display)- RAM navigatsiya tezligini beradi. - BIOS xotira aloqa apparat va dasturiy ta'minot. - Ajralmas Flash-xotiraga operatsion tizimi, dasturiy ta'minot va foydalanuvchi ma'lumotlarini saqlash uchun ishlatiladi. Navigator xususiyatlariga qarab boshqa ko'plab kompanentlar uchun slot yoki ular bilan birga yaratiladi. Asosiy tarkibiy qismi shulardan iborat.Endi bizdagi GPS larga kelsak ular bilishim bo'yicha Google maps API asosida dasturiy taminot ishlab chiqiladi. Ya'ni bunda google suniy yo'ldoshlari va uning map ma'lumotlar ba'zasidan foydalaniladi. Google dan ko'ra HERE maps ancha kuchliroq ammo foydalanish va ruxsat berish hudui cheklangan shu sabab ko'pchilik GOOGLE maps api dan foydalanadi.Agarda alohida o'zingiz uchun gps maydon yaratmoqchi bo'lsangiz unda qaysidir Suniy yo'ldoshdan ruxsat yoki ijaraga olishingiz kerak (Daromad haddan tashqari ko'p talab qiladi min 1, 2 mln $). Shu sabab tayyor apilardan foydalangan ma'qul buni ishlashiga kelsak sim karta uchun ancha ishlaysiz provayderlar bilan yoki o'zingiz provayder bo'lib, zamonaviy GPS-navigatsiya tizimlari insonni mobil telefon orqali kuzatib borish uchun ajoyib imkoniyatlar yaratadi va bu murakkab vazifani hal qilish uchun ajoyib funksiyalarni taklif etadi. GPS kuzatuv tizimi har qanday vaqtda shaxsning harakatini kuzatishga imkon beradi. shaxslar Sun'iy yo'ldosh kuzatish - Agar bolangiz ancha do'stlari yoki boshqa muhim manzilingiz haqida sizga yolg'on ko'ra, maktabdan uyga ketadi ishonch hosil bo'lmasa, siz noyob xususiyati foydalanishingiz mumkin. GPS kuzatuv tizimi ushbu muammoning echimi uchun ideal echim bo'ladi. Bolaga (boshqa kuzatuv obyekti), GPS-quvvatlashi bor telefonni taqdim eting va u yerda GPS kuzatuv tizimini o'rnating. Agar ishonchli bola yoki bola siz o'rnatgan hudud chegaralarini tashlab qo'ysa, ogohlantirish dasturi ogohlantirishni boshlaydi va siz bu hodisa to'g'risida darhol xabar olasiz.Bundan tashqari, GPS kuzatuv tizimi chet elda ta'tilga chiqqan yaqinlaringizni kuzatishga imkon beradi. Ekzotik mamlakatlarga sayohat qilishda eng qiziqqan sayyohlar guruhdan qaytishlari va begona joylarda yo'qolishlari mumkin. Bunday holatlarda GPS kuzatuv tizimi ham ularga yordam beradi. 2. Geoinformatsion texnologiyalar Insonni kompyuter orqali kuzatib borish. Zamonaviy texnologiyalar mo''jizalar yaratadi. Siz oddiy shanba oqshomini tasavvur qiling, siz umumiy ishlar bilan shug'ullanasiz, ehtimol hatto kvartirada yalang'och yurasiz. Va sizning yangi veb-kamerangiz sizga qaraydi. Va hatto, kimdir sizni bu veb-kamera orqali birovga qarashini taxmin qilolmaysiz. Tasavvur qiling-a, bu mif emas, balki shafqatsiz haqiqat. Albatta, bu faqat Internet va maxsus dasturiy ta'minot yordamida amalga oshirilishi mumkin. Afsuski, bu kuzatuv usuli "oddiy odam" ning kuchidan tashqarida. Buning uchun maxsus uskunalar, kuchli server va "mohir qo'llar" talab qilinadi. 13 – mavzu: Internet tarmogʻida arxeologik tadqiqotlar tarixi Zamonaviy texnologiya - bu ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatining hayoti va faoliyatida muhim o’ringa egadir. Axborot texnologiyalarning qo’llanilishi zamonaviy sivilizastiya taraqqiyoti darajasini belgilab beradi. Axborot vositalari va usullarining faol qo’llanilishi XXI asr gumanitar bilimlar sohasidagi asosiy yondashuvlardan biri hisoblanib, XXI asr, shubhasiz axborot asri deb e’tirof etiladi. Axborot kundan - kun jamiyatni taraqqiy ettiruvchi muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuter texnikasining taraqqiy etishi foydalanilayotgan ma’lumotlarni nafaqat qayta ishlash, balki yangi ma’lumotlarni jalb etish, shuningdek fanning yangi sohalarini kompyuterlashtirish va boshqarishni taqozo etmoqda. Axborot texnologiyalarining amaliyotda qo’llanilishini taqozo etuvchi dasturlar va texnik vositalar axborot resurslaridan foydalanish uchun mo’ljallangan. Hozirgi kundagi axborotlarning kattagina qismi hududiy bog’liqlikga egadir. Fan va texnika turli sohalarining qanchalik darajada rivojlanishiga qaramasdan axborot jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlarning keng miqyosda qo’llanilishi ularning axborotlarni insonga nisbatan tez va aniq hisoblashida emas, balki biz katta xajmda o’sib borayotgan axborotlar ustida ishlashimizda vujudga keladigan ma’lum bir qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan belgilanadi. Kompyuterlarning qo’llanilishi oddiy ilmiy hisoblardan keng miqyosdagi boshqaruvga, sodda fayllar ustida ishlashdan katta xajmdagi hududiy axborotlar ustida ishlash ҳamda ularni saqlashga qadar bo’lgan bosqichni bosib o’tgan. Ҳozirda biz bu sohadagi yangi bir yo’nalish-hududiy axborotlarni qayta ishlashning keng miqyosda joriy etilishini kuzatmoqdamiz. Arxeolog ma’lum bir yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borish jarayonida ko’plab arxeologik topilmalarga duch keladi. Arxeologik manbalar xajmining ko’pligi va ularni o’rganish ishlari ko’lamining kengayishi esa arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishini taqozo etmoqda. Tarix fanlari ichida aynan arxeologiya birinchilardan bo’lib matematik usullar va axborot texnologiyalariga murojaat etgan fan soҳalardan biri hisoblanadi. Kompyuter va matematika usullarining arxeologiyada qo’llanilishi tarixiga nazar tashlasak, XX asrning 20-yillaridan boshlab rus arxeologlari tomonidan tadqiqotlar jarayonida taxminiy statistika va geometriya usullari qo’llanila boshlandi. 1936 yilda esa Jey Barnes va Alfred Vinsent Kidder tomonidan paleolit industriyasini o’rganishda statistik usullar qo’llanilgan. XX asrning 40-yillaridan boshlab Amerikalik arxeolog olimlar ham o’z tadqiqotlarida matematika usullarini qo’llay boshlashdi. XX asrning 50-yillarida Breynerd va Robinson tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar esa arxeologik muammolarni matematik tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatib berdi. Xozirgi kunga kelib esa arxeologiyada matematik usullar va kompyuterning qo’llanilishi borasida yetarli darajada tajriba to’plangan va ko’plab ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. Bunga biz 1987 yilda G.A.Fedorov-Davidov muallifligida nashr etilgan “Statisticheskie metodi v arxeologii”, 1989 yilda A.P.Derevyanko, Yu.P. Xolyushkin muallifligida “Metodi informatiki v arxeologii kamennogo veka”, 1995 yilda esa nashr etilgan “Matematicheskie metodi v arxeologicheskix rekonstrukstiyax” va xokazolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Keyinchalik zamonaviy kompyuter texnologiyalarining yaratilishi va taraqqiy etishi esa arxeologik tadqiqotlarni yangi darajaga olib chiqdi. XX asrning 90-yillarida kompyuter vositasida tarixiy kartografiya yaratish g’oyasi vujudga keladi. 1994 yildan boshlab bu g’oya Italiyaning Florenstiya shahrida «History and Computing» xalqaro assosiastiya tomonidan tashkil etilgan seminardan so’ng amalga oshirila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab kompyuter kartografiyasining tarix fani sohasida qo’llanilishining nazariy va amaliy jixatlari o’rganila boshlandi. Arxeologik topilmalarni ma’lum bir hududga bog’lash axborot texnologiyalari sohasidagi yangi yo’nalish, ya’ni geografik axborot tizimining arxeologiya sohasida keng qo’llanilishini taqozo etmoqda. GAT yordamida qadimgi tarixiy xaritalarni o’rganish, arxeologik yodgorliklar planini tuzish yoki ma’lum bir geografik hududlarning arxeologiyaga oid ma’lumotlar tizimini yaratish imkoniyati vujudga kelmoqda. Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning, jumladan arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 2) Hozirgi vaqtda uch o‘lchamli kompyuterli modellashtirish vositalari foydalanuvchilarning e'tiborida bo‘layapti va bu tasodifiy emas albatta. Ulardan foydalanish konstruktorlik-loyihalashishlarining sifatli bajarilishi hamda foydalanuvchiga chizmalarni tez, sifatli, yuqori aniqlikda bajarishva qog‘ozga chiqarish imkonini beradi. Ushbu qo‘llanmada kompyuterli modellashtirishni loyihalashtirishning universal grafik sistemasi muhitidan iborat bo‘lgan AutoCAD dan foydalanish uslubi taklif etilgan. Bu AutoCAD tizimi Autodesk kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, loyihalash jarayonida ko‘p sonli foydalanuvchilar qulay holda ishlatishlari ko‘zda tutilgan. Hozirgi davrda AutoCAD ning dasturiy ta'minoti kompaniyani eng yaxshi mahsuloti bo‘lib, shaxsiy kompyuterlarning eng keng tarqalgan avtomatik loyihalash tizimi paketi hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday dastur ta'minotining eng muhim xarakteristkasi buni boshqa dasturlar bilan birgalikda ishlata bilish xususiyatidir. Shu sababli AutoCAD tizimi katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘z mahsulotini 3D Studio tizimiga eksport qilgan holda uch o‘lchovli modellarni animatsiyaqilish imkoniyatini beradi. AutoCAD tizimida ishlab chiqilgan fayllar Microsoft Office dasturininghar qanday mahsulotlari bilan mos keladi . Ushbu qo‘llanmada AutoCAD ning siqiq holdagi ruscha versiyasining o‘zbek tiliga o‘girilganvarianti berilgan. AutoCAD dasturi avtonom rejimida yoki lokal tarmoqda ham ishlashi mumkin. AutoCADdasturining yaxshi ishlashi uchun quyidagi manbaalar zarur bo‘ladi: • Pentium 133 protsessori • 32 Mbaytli operativ xotira • Qattiq diskda 400-750 Mbaytli xotira • 640 ga 480 VGA – displeyi Ish stoliga quyidagilar kiritilgan: • TUShUVCHI MENYU QATORI –menyuning eng yuqori qatori; • ASBOBLAR PANELI –yuqorida, ish stolining o‘ng va chap tomonida. Keyingi ishlarda foydalaniladigan asosiy asboblar paneli: 1) «Standart asboblar» paneli; 2) «Obyekt xossasi» paneli; 3) «Chizish» paneli; 4) «O‘zgartirish» paneli; 5) «O‘lchamlar» paneli; 6) «Obyektni bog‘lash» paneli. ASBOBLAR PANELINI SOZLASH ALGORITMI. 1) sichqon klavishi o‘ng tomonini asboblar panelining ixtiyoriy birortasini ko‘rsatib, bosamiz. 2) ochilgan ro‘yxatdan kerakli asboblar panelini belgilaymiz. • GRAFIK MAYDON (Model maydoni) –ish stolining o‘rta maydonini egallagan bo‘lib, modellar chizmasini yaratish uc hun mo‘ljallangan. Model maydoni parametrlarini qo‘llovchi o‘ziga mos qulay ravishda o‘zgartirishi mumkin. MODEL MAYDONINI SOZLASh ALGORITMI. 1) Sichqon klavishining o‘ng tomonini grafik maydonning ixtiyoriy joyiga bosamiz, Опцииpunktini belgilaymiz. 2) Ochilgan «Parametrlar» dialog oynasida quyidagi sozlashlarni amalga oshirish mumkin. A) Oyna elementlari ish stoli ko‘rinishini sozlash, ya'ni; 1) Rang tugmachasi yordamida model maydoni rangini tanlash mumkin; 2) Dialog oynasiga chaqiriladigan shrift turini Shrift tugmachasi orqali sozlash mumkin. B) Format elementlari maydoniga Varaq maydoni M2 umumiy ko‘rinishini sozlash mumkin. V) “Aks ettirishni kengaytirish qobiliyati” maydonida obyektlarning tasviri sifatini sozlash mumkin, ya'ni yoylar va aylanalar egri chiziqlarda segmentlar soni va h.k. G) Aks ettirish maydoniga uch o‘lchovli rang berilgan (3D) obyektlarni aks ettirish sifatini sozlash mumkin. • DIALOGLI OYNA yordamida dastur bilan muloqot amalga oshiriladi. Bu oyna bir necha qatordan iborat bo‘lib, ularda foydalanuvchi chiqaradigan ta'sir algoritmi aks etgan bo‘ladi. Ko‘pincha, dastlabki asboblar to‘g‘risida kerakli axborotni o‘z ichiga oladi. Muloqot oynasida kamida uchta qator qoldirilishi tavsiya etiladi. Sozlashni qo‘lda, ya'ni sichqonning kursorini muloqot oynasining yuqori qismiga olib borib, uni siqib (cho‘zib) yoki past (baland) ga surib amalga oshiriladi. • QATOR HOLATI (boshqarish tugmasi) –chizmachilik rejimlari, ya'ni qo‘shish/o‘chirishni o‘z ichiga oladi va ish stolining eng pastki qismida joylashgan. O‘z ichiga quyidagi elementlar (tugmalar)ni olgan: A) QADAM (Шаг) (Snap) –sichqonning ma'lum qadam bilan harakatini ta'minlaydi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Qadam rejimini qo‘shish (o‘chirish) F9 funktsional klavishi orqali yoki ShAG (Qadam) knopkasini sichqon bilan bosish orqali amalga oshiriladi. B) TO‘R (Grid) - rasmni aniq chiqarish, va ishni yengillashtirgan holda, ortogonal setkasining bog‘larini ekranda olish imkoniyatini beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va to‘r”. Setka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F7 funksional klavishi yoki sichqon bilan SETKA tugmasini bosib amalga oshiriladi. V) ORTO (Ortho) – chiziq chizish ortogonal rejimini qo‘shadi (o‘chiradi). G) POLYАR (Polar) –chizishning polyar rejimini qo‘shadi (o‘chiradi), ya'ni dastur avtomatik ravishda trassirovkali turlar holida obyektlar chizmasi yo‘nalishni va burchagini ko‘rsatib beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Polyarnaya trassirovka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F10 funksional klavishi yoki sichqonni POLYAR tugmasiga bosish orqali bajariladi. D) VO‘RV (Osnap) – obyektli bog‘lash (obyektlarni tekislash), ayrim nuqtalarni ko‘rsatish imkonini (ya'ni masalan, kesma va yoy o‘rtasi, aylana markazi va aylana va yoy kesishish nuqtasi) beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Привязка объекта (Obyektni bog‘lash) rejimini qo‘shish (o‘chirish) F3 funksional klavishi orqali yoki sichqonning VO‘RV tugmasini bosish orqali bajariladi. E) СЛЕД (Object Snap Tracking) –Osnap dagi nuqtani boshqarish imkonini beradi, kursor harakatlanganda vektor trassirovkasi hosil bo‘ladi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. След rejimini qo‘shish (o‘chirish) F11 funksional klavishsi yoki СЛЕД tugmani sichqon bilan bosish orqali bajariladi. . J) VESLIN –obyektlar chiziqlari qalinligini aks ettirishni qo‘shadi (o‘chiradi). Z) MODEL –model maydonidan varaq maydoniga o‘tish imkonini beradi. IZOH. Aniq asboblarning vazifasi keng holda quyida keltiriladi. 3) Tasvirning skanerlanishi natijasida hosil bo’lgan kodlar bitlarini qattiq diskda saqlash uchun fayllardan foydalaniladi. Fayllarning ma’lum qoida asosida tuzish va xoxlagan dastur orqali ulardan ma’lumotlarni olish, tasvir kodlarini hosil qilish imkoni yaratilishi kerak. Demak, faylning shakli biror-bir shablon bo’lib, qaysi qatorlarni, belgilarni, sonlarni va b. qanday tartibda joylashganligini bildiradi. Ko’plab GIS lar rastrli tasvirlarni saqlash uchun o’zlarida mavjud formatlar ishlatiladi. Agar barcha ishlar bitta GIS da olib borilayotgan bo’lsa, formatlar ushbu GIS da kenglamasida tuzilishi kerak. Lekin ish jarayonida boshqa ma’lumotlar kerak bo’lsa, bu formatlardan foydalanib bo’lmaydi. Bunday vaqtda rastrli va vektorli formatlarni saqlay oladigan keng tarqalgan formatlardan foydalanish zarur. Bugungi kunda keng tarqalgan shunday formatlarning to’rtta turi mavjud. Grafikli tasvirlarni Windows da saqlaydigan asosiy format VMR (ingl. - Bilmap), u oq-qora, rangli tasvirlarni saqlaydi. Bu formatning asosiy afzalligi – uning soddaligidir, shu sababli bu formatni barcha dasturlar o’qiydi. Uning asosiy kamchiligi – fayllari hajmining nihoyatda kattaligidir. Malakali mutaxassislar Tiff (ingl. - tagged imaged fail fop mat) ishlaydilar. Bu format ҳoxlagan rangli tasvirni saqlashi mumkin, ma’lumotlarni siib tasvirlashi imkoniyatiga ҳam ega. Fayllarda tasvirlardan tashqari o’shimcha ma’lumotlarni saqlasa ham bo’ladi. Fayllarda ushbu afzallik – uning asosiy kamchiligidir, chunki ba’zi dasturlar qo’shimcha ma’lumotlarni o’qiy olmasligi va natijada tasvir hosil qilmasligi bir necha maratoba aniqlandi. Fayllarning hajmini kamaytirish uchun ko’plab formatlar ma’lumotlarni siqish yo’llarini ishlab chiqmoqda. Ma’lumotlarni siqib tasvirlashda ish ularning sifati saqlab qolgan holda yoki sifati ko’rsatkichlarini kamaytirish bo’yicha borish mumkin. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlardan tashqari, manbalarni siqib tasvirlaydigan, ularni Internen da tasvirlaydigan, kompyuter tarmoqlari orqali yuborish mumkin bo’lgan Gif (ingl. - grafits inderchange Format) formati mavjud. Bu formatning asosiy afzalliklari – ularning rasmni shaffof tasvirlash, animastiya tasvirlarini saqlash va h. k. Bu formatning asosiy kamchiligi – ranglar turlari kam farqlashligidir. Aerosuratlarni bu formatda saqlash mumkin emas. Agar tasvirni uzoq vaqt saqlash kerak bo’lsa JPEG (ingl. - Joint Picture Explort Group) ishlatiladi. Unda tasivrning sifati ancha past ifodalanadi. Shunga qaramasdan JPEG kompyuterda tasvirni qayta ishlashda keng qo’llanilmoqda. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlarni turli vaqtlarda ishlatish mumkin. shuni ta’kidlash kerakki, agar kuchli maxsus dasturlardan foydalanilayotgan bo’lsa, unda bajarilgan ishlar faqat dasturning ichki formatlarida saqlanganligi ma’qul. Vektorli formatlarga misol tariqasida DXE, DMG, DX90, PIC, DGN larni keltirish mumkin. 13 – mavzu: Internet tarmogʻida arxeologik tadqiqotlar tarixi Arxeologiyada zamonaviy qurilmalar rivojlanishining tarixi. Uch o’lchamli modellashtirish deganda nima tushuniladi? GATda qo’llaniladigan grafikli ma’lumot formatlari. Zamonaviy texnologiya - bu ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatining hayoti va faoliyatida muhim o’ringa egadir. Axborot texnologiyalarning qo’llanilishi zamonaviy sivilizastiya taraqqiyoti darajasini belgilab beradi. Axborot vositalari va usullarining faol qo’llanilishi XXI asr gumanitar bilimlar sohasidagi asosiy yondashuvlardan biri hisoblanib, XXI asr, shubhasiz axborot asri deb e’tirof etiladi. Axborot kundan - kun jamiyatni taraqqiy ettiruvchi muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuter texnikasining taraqqiy etishi foydalanilayotgan ma’lumotlarni nafaqat qayta ishlash, balki yangi ma’lumotlarni jalb etish, shuningdek fanning yangi sohalarini kompyuterlashtirish va boshqarishni taqozo etmoqda. Axborot texnologiyalarining amaliyotda qo’llanilishini taqozo etuvchi dasturlar va texnik vositalar axborot resurslaridan foydalanish uchun mo’ljallangan. Hozirgi kundagi axborotlarning kattagina qismi hududiy bog’liqlikga egadir. Fan va texnika turli sohalarining qanchalik darajada rivojlanishiga qaramasdan axborot jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlarning keng miqyosda qo’llanilishi ularning axborotlarni insonga nisbatan tez va aniq hisoblashida emas, balki biz katta xajmda o’sib borayotgan axborotlar ustida ishlashimizda vujudga keladigan ma’lum bir qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan belgilanadi. Kompyuterlarning qo’llanilishi oddiy ilmiy hisoblardan keng miqyosdagi boshqaruvga, sodda fayllar ustida ishlashdan katta xajmdagi hududiy axborotlar ustida ishlash ҳamda ularni saqlashga qadar bo’lgan bosqichni bosib o’tgan. Ҳozirda biz bu sohadagi yangi bir yo’nalish-hududiy axborotlarni qayta ishlashning keng miqyosda joriy etilishini kuzatmoqdamiz. Arxeolog ma’lum bir yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borish jarayonida ko’plab arxeologik topilmalarga duch keladi. Arxeologik manbalar xajmining ko’pligi va ularni o’rganish ishlari ko’lamining kengayishi esa arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishini taqozo etmoqda. Tarix fanlari ichida aynan arxeologiya birinchilardan bo’lib matematik usullar va axborot texnologiyalariga murojaat etgan fan soҳalardan biri hisoblanadi. Kompyuter va matematika usullarining arxeologiyada qo’llanilishi tarixiga nazar tashlasak, XX asrning 20-yillaridan boshlab rus arxeologlari tomonidan tadqiqotlar jarayonida taxminiy statistika va geometriya usullari qo’llanila boshlandi. 1936 yilda esa Jey Barnes va Alfred Vinsent Kidder tomonidan paleolit industriyasini o’rganishda statistik usullar qo’llanilgan. XX asrning 40-yillaridan boshlab Amerikalik arxeolog olimlar ham o’z tadqiqotlarida matematika usullarini qo’llay boshlashdi. XX asrning 50-yillarida Breynerd va Robinson tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar esa arxeologik muammolarni matematik tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatib berdi. Xozirgi kunga kelib esa arxeologiyada matematik usullar va kompyuterning qo’llanilishi borasida yetarli darajada tajriba to’plangan va ko’plab ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. Bunga biz 1987 yilda G.A.Fedorov-Davidov muallifligida nashr etilgan “Statisticheskie metodi v arxeologii”, 1989 yilda A.P.Derevyanko, Yu.P. Xolyushkin muallifligida “Metodi informatiki v arxeologii kamennogo veka”, 1995 yilda esa nashr etilgan “Matematicheskie metodi v arxeologicheskix rekonstrukstiyax” va xokazolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Keyinchalik zamonaviy kompyuter texnologiyalarining yaratilishi va taraqqiy etishi esa arxeologik tadqiqotlarni yangi darajaga olib chiqdi. XX asrning 90-yillarida kompyuter vositasida tarixiy kartografiya yaratish g’oyasi vujudga keladi. 1994 yildan boshlab bu g’oya Italiyaning Florenstiya shahrida «History and Computing» xalqaro assosiastiya tomonidan tashkil etilgan seminardan so’ng amalga oshirila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab kompyuter kartografiyasining tarix fani sohasida qo’llanilishining nazariy va amaliy jixatlari o’rganila boshlandi. Arxeologik topilmalarni ma’lum bir hududga bog’lash axborot texnologiyalari sohasidagi yangi yo’nalish, ya’ni geografik axborot tizimining arxeologiya sohasida keng qo’llanilishini taqozo etmoqda. GAT yordamida qadimgi tarixiy xaritalarni o’rganish, arxeologik yodgorliklar planini tuzish yoki ma’lum bir geografik hududlarning arxeologiyaga oid ma’lumotlar tizimini yaratish imkoniyati vujudga kelmoqda. Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning, jumladan arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 2) Hozirgi vaqtda uch o‘lchamli kompyuterli modellashtirish vositalari foydalanuvchilarning e'tiborida bo‘layapti va bu tasodifiy emas albatta. Ulardan foydalanish konstruktorlik-loyihalashishlarining sifatli bajarilishi hamda foydalanuvchiga chizmalarni tez, sifatli, yuqori aniqlikda bajarishva qog‘ozga chiqarish imkonini beradi. Ushbu qo‘llanmada kompyuterli modellashtirishni loyihalashtirishning universal grafik sistemasi muhitidan iborat bo‘lgan AutoCAD dan foydalanish uslubi taklif etilgan. Bu AutoCAD tizimi Autodesk kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, loyihalash jarayonida ko‘p sonli foydalanuvchilar qulay holda ishlatishlari ko‘zda tutilgan. Hozirgi davrda AutoCAD ning dasturiy ta'minoti kompaniyani eng yaxshi mahsuloti bo‘lib, shaxsiy kompyuterlarning eng keng tarqalgan avtomatik loyihalash tizimi paketi hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday dastur ta'minotining eng muhim xarakteristkasi buni boshqa dasturlar bilan birgalikda ishlata bilish xususiyatidir. Shu sababli AutoCAD tizimi katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘z mahsulotini 3D Studio tizimiga eksport qilgan holda uch o‘lchovli modellarni animatsiyaqilish imkoniyatini beradi. AutoCAD tizimida ishlab chiqilgan fayllar Microsoft Office dasturininghar qanday mahsulotlari bilan mos keladi . Ushbu qo‘llanmada AutoCAD ning siqiq holdagi ruscha versiyasining o‘zbek tiliga o‘girilganvarianti berilgan. AutoCAD dasturi avtonom rejimida yoki lokal tarmoqda ham ishlashi mumkin. AutoCADdasturining yaxshi ishlashi uchun quyidagi manbaalar zarur bo‘ladi: • Pentium 133 protsessori • 32 Mbaytli operativ xotira • Qattiq diskda 400-750 Mbaytli xotira • 640 ga 480 VGA – displeyi Ish stoliga quyidagilar kiritilgan: • TUShUVCHI MENYU QATORI –menyuning eng yuqori qatori; • ASBOBLAR PANELI –yuqorida, ish stolining o‘ng va chap tomonida. Keyingi ishlarda foydalaniladigan asosiy asboblar paneli: 1) «Standart asboblar» paneli; 2) «Obyekt xossasi» paneli; 3) «Chizish» paneli; 4) «O‘zgartirish» paneli; 5) «O‘lchamlar» paneli; 6) «Obyektni bog‘lash» paneli. ASBOBLAR PANELINI SOZLASH ALGORITMI. 1) sichqon klavishi o‘ng tomonini asboblar panelining ixtiyoriy birortasini ko‘rsatib, bosamiz. 2) ochilgan ro‘yxatdan kerakli asboblar panelini belgilaymiz. • GRAFIK MAYDON (Model maydoni) –ish stolining o‘rta maydonini egallagan bo‘lib, modellar chizmasini yaratish uc hun mo‘ljallangan. Model maydoni parametrlarini qo‘llovchi o‘ziga mos qulay ravishda o‘zgartirishi mumkin. MODEL MAYDONINI SOZLASh ALGORITMI. 1) Sichqon klavishining o‘ng tomonini grafik maydonning ixtiyoriy joyiga bosamiz, Опцииpunktini belgilaymiz. 2) Ochilgan «Parametrlar» dialog oynasida quyidagi sozlashlarni amalga oshirish mumkin. A) Oyna elementlari ish stoli ko‘rinishini sozlash, ya'ni; 1) Rang tugmachasi yordamida model maydoni rangini tanlash mumkin; 2) Dialog oynasiga chaqiriladigan shrift turini Shrift tugmachasi orqali sozlash mumkin. B) Format elementlari maydoniga Varaq maydoni M2 umumiy ko‘rinishini sozlash mumkin. V) “Aks ettirishni kengaytirish qobiliyati” maydonida obyektlarning tasviri sifatini sozlash mumkin, ya'ni yoylar va aylanalar egri chiziqlarda segmentlar soni va h.k. G) Aks ettirish maydoniga uch o‘lchovli rang berilgan (3D) obyektlarni aks ettirish sifatini sozlash mumkin. • DIALOGLI OYNA yordamida dastur bilan muloqot amalga oshiriladi. Bu oyna bir necha qatordan iborat bo‘lib, ularda foydalanuvchi chiqaradigan ta'sir algoritmi aks etgan bo‘ladi. Ko‘pincha, dastlabki asboblar to‘g‘risida kerakli axborotni o‘z ichiga oladi. Muloqot oynasida kamida uchta qator qoldirilishi tavsiya etiladi. Sozlashni qo‘lda, ya'ni sichqonning kursorini muloqot oynasining yuqori qismiga olib borib, uni siqib (cho‘zib) yoki past (baland) ga surib amalga oshiriladi. • QATOR HOLATI (boshqarish tugmasi) –chizmachilik rejimlari, ya'ni qo‘shish/o‘chirishni o‘z ichiga oladi va ish stolining eng pastki qismida joylashgan. O‘z ichiga quyidagi elementlar (tugmalar)ni olgan: A) QADAM (Шаг) (Snap) –sichqonning ma'lum qadam bilan harakatini ta'minlaydi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Qadam rejimini qo‘shish (o‘chirish) F9 funktsional klavishi orqali yoki ShAG (Qadam) knopkasini sichqon bilan bosish orqali amalga oshiriladi. B) TO‘R (Grid) - rasmni aniq chiqarish, va ishni yengillashtirgan holda, ortogonal setkasining bog‘larini ekranda olish imkoniyatini beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va to‘r”. Setka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F7 funksional klavishi yoki sichqon bilan SETKA tugmasini bosib amalga oshiriladi. V) ORTO (Ortho) – chiziq chizish ortogonal rejimini qo‘shadi (o‘chiradi). G) POLYАR (Polar) –chizishning polyar rejimini qo‘shadi (o‘chiradi), ya'ni dastur avtomatik ravishda trassirovkali turlar holida obyektlar chizmasi yo‘nalishni va burchagini ko‘rsatib beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Polyarnaya trassirovka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F10 funksional klavishi yoki sichqonni POLYAR tugmasiga bosish orqali bajariladi. D) VO‘RV (Osnap) – obyektli bog‘lash (obyektlarni tekislash), ayrim nuqtalarni ko‘rsatish imkonini (ya'ni masalan, kesma va yoy o‘rtasi, aylana markazi va aylana va yoy kesishish nuqtasi) beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Привязка объекта (Obyektni bog‘lash) rejimini qo‘shish (o‘chirish) F3 funksional klavishi orqali yoki sichqonning VO‘RV tugmasini bosish orqali bajariladi. E) СЛЕД (Object Snap Tracking) –Osnap dagi nuqtani boshqarish imkonini beradi, kursor harakatlanganda vektor trassirovkasi hosil bo‘ladi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. След rejimini qo‘shish (o‘chirish) F11 funksional klavishsi yoki СЛЕД tugmani sichqon bilan bosish orqali bajariladi. . J) VESLIN –obyektlar chiziqlari qalinligini aks ettirishni qo‘shadi (o‘chiradi). Z) MODEL –model maydonidan varaq maydoniga o‘tish imkonini beradi. IZOH. Aniq asboblarning vazifasi keng holda quyida keltiriladi. 3) Tasvirning skanerlanishi natijasida hosil bo’lgan kodlar bitlarini qattiq diskda saqlash uchun fayllardan foydalaniladi. Fayllarning ma’lum qoida asosida tuzish va xoxlagan dastur orqali ulardan ma’lumotlarni olish, tasvir kodlarini hosil qilish imkoni yaratilishi kerak. Demak, faylning shakli biror-bir shablon bo’lib, qaysi qatorlarni, belgilarni, sonlarni va b. qanday tartibda joylashganligini bildiradi. Ko’plab GIS lar rastrli tasvirlarni saqlash uchun o’zlarida mavjud formatlar ishlatiladi. Agar barcha ishlar bitta GIS da olib borilayotgan bo’lsa, formatlar ushbu GIS da kenglamasida tuzilishi kerak. Lekin ish jarayonida boshqa ma’lumotlar kerak bo’lsa, bu formatlardan foydalanib bo’lmaydi. Bunday vaqtda rastrli va vektorli formatlarni saqlay oladigan keng tarqalgan formatlardan foydalanish zarur. Bugungi kunda keng tarqalgan shunday formatlarning to’rtta turi mavjud. Grafikli tasvirlarni Windows da saqlaydigan asosiy format VMR (ingl. - Bilmap), u oq-qora, rangli tasvirlarni saqlaydi. Bu formatning asosiy afzalligi – uning soddaligidir, shu sababli bu formatni barcha dasturlar o’qiydi. Uning asosiy kamchiligi – fayllari hajmining nihoyatda kattaligidir. Malakali mutaxassislar Tiff (ingl. - tagged imaged fail fop mat) ishlaydilar. Bu format ҳoxlagan rangli tasvirni saqlashi mumkin, ma’lumotlarni siib tasvirlashi imkoniyatiga ҳam ega. Fayllarda tasvirlardan tashqari o’shimcha ma’lumotlarni saqlasa ham bo’ladi. Fayllarda ushbu afzallik – uning asosiy kamchiligidir, chunki ba’zi dasturlar qo’shimcha ma’lumotlarni o’qiy olmasligi va natijada tasvir hosil qilmasligi bir necha maratoba aniqlandi. Fayllarning hajmini kamaytirish uchun ko’plab formatlar ma’lumotlarni siqish yo’llarini ishlab chiqmoqda. Ma’lumotlarni siqib tasvirlashda ish ularning sifati saqlab qolgan holda yoki sifati ko’rsatkichlarini kamaytirish bo’yicha borish mumkin. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlardan tashqari, manbalarni siqib tasvirlaydigan, ularni Internen da tasvirlaydigan, kompyuter tarmoqlari orqali yuborish mumkin bo’lgan Gif (ingl. - grafits inderchange Format) formati mavjud. Bu formatning asosiy afzalliklari – ularning rasmni shaffof tasvirlash, animastiya tasvirlarini saqlash va h. k. Bu formatning asosiy kamchiligi – ranglar turlari kam farqlashligidir. Aerosuratlarni bu formatda saqlash mumkin emas. Agar tasvirni uzoq vaqt saqlash kerak bo’lsa JPEG (ingl. - Joint Picture Explort Group) ishlatiladi. Unda tasivrning sifati ancha past ifodalanadi. Shunga qaramasdan JPEG kompyuterda tasvirni qayta ishlashda keng qo’llanilmoqda. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlarni turli vaqtlarda ishlatish mumkin. shuni ta’kidlash kerakki, agar kuchli maxsus dasturlardan foydalanilayotgan bo’lsa, unda bajarilgan ishlar faqat dasturning ichki formatlarida saqlanganligi ma’qul. Vektorli formatlarga misol tariqasida DXE, DMG, DX90, PIC, DGN larni keltirish mumkin. – mavzu: Internet tarmogʻida arxeologik tadqiqotlar tarixi Arxeologiyada zamonaviy qurilmalar rivojlanishining tarixi. Uch o’lchamli modellashtirish deganda nima tushuniladi? GATda qo’llaniladigan grafikli ma’lumot formatlari. Zamonaviy texnologiya - bu ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatining hayoti va faoliyatida muhim o’ringa egadir. Axborot texnologiyalarning qo’llanilishi zamonaviy sivilizastiya taraqqiyoti darajasini belgilab beradi. Axborot vositalari va usullarining faol qo’llanilishi XXI asr gumanitar bilimlar sohasidagi asosiy yondashuvlardan biri hisoblanib, XXI asr, shubhasiz axborot asri deb e’tirof etiladi. Axborot kundan - kun jamiyatni taraqqiy ettiruvchi muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuter texnikasining taraqqiy etishi foydalanilayotgan ma’lumotlarni nafaqat qayta ishlash, balki yangi ma’lumotlarni jalb etish, shuningdek fanning yangi sohalarini kompyuterlashtirish va boshqarishni taqozo etmoqda. Axborot texnologiyalarining amaliyotda qo’llanilishini taqozo etuvchi dasturlar va texnik vositalar axborot resurslaridan foydalanish uchun mo’ljallangan. Hozirgi kundagi axborotlarning kattagina qismi hududiy bog’liqlikga egadir. Fan va texnika turli sohalarining qanchalik darajada rivojlanishiga qaramasdan axborot jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlarning keng miqyosda qo’llanilishi ularning axborotlarni insonga nisbatan tez va aniq hisoblashida emas, balki biz katta xajmda o’sib borayotgan axborotlar ustida ishlashimizda vujudga keladigan ma’lum bir qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan belgilanadi. Kompyuterlarning qo’llanilishi oddiy ilmiy hisoblardan keng miqyosdagi boshqaruvga, sodda fayllar ustida ishlashdan katta xajmdagi hududiy axborotlar ustida ishlash ҳamda ularni saqlashga qadar bo’lgan bosqichni bosib o’tgan. Ҳozirda biz bu sohadagi yangi bir yo’nalish-hududiy axborotlarni qayta ishlashning keng miqyosda joriy etilishini kuzatmoqdamiz. Arxeolog ma’lum bir yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borish jarayonida ko’plab arxeologik topilmalarga duch keladi. Arxeologik manbalar xajmining ko’pligi va ularni o’rganish ishlari ko’lamining kengayishi esa arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishini taqozo etmoqda. Tarix fanlari ichida aynan arxeologiya birinchilardan bo’lib matematik usullar va axborot texnologiyalariga murojaat etgan fan soҳalardan biri hisoblanadi. Kompyuter va matematika usullarining arxeologiyada qo’llanilishi tarixiga nazar tashlasak, XX asrning 20-yillaridan boshlab rus arxeologlari tomonidan tadqiqotlar jarayonida taxminiy statistika va geometriya usullari qo’llanila boshlandi. 1936 yilda esa Jey Barnes va Alfred Vinsent Kidder tomonidan paleolit industriyasini o’rganishda statistik usullar qo’llanilgan. XX asrning 40-yillaridan boshlab Amerikalik arxeolog olimlar ham o’z tadqiqotlarida matematika usullarini qo’llay boshlashdi. XX asrning 50-yillarida Breynerd va Robinson tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar esa arxeologik muammolarni matematik tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatib berdi. Xozirgi kunga kelib esa arxeologiyada matematik usullar va kompyuterning qo’llanilishi borasida yetarli darajada tajriba to’plangan va ko’plab ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. Bunga biz 1987 yilda G.A.Fedorov-Davidov muallifligida nashr etilgan “Statisticheskie metodi v arxeologii”, 1989 yilda A.P.Derevyanko, Yu.P. Xolyushkin muallifligida “Metodi informatiki v arxeologii kamennogo veka”, 1995 yilda esa nashr etilgan “Matematicheskie metodi v arxeologicheskix rekonstrukstiyax” va xokazolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Keyinchalik zamonaviy kompyuter texnologiyalarining yaratilishi va taraqqiy etishi esa arxeologik tadqiqotlarni yangi darajaga olib chiqdi. XX asrning 90-yillarida kompyuter vositasida tarixiy kartografiya yaratish g’oyasi vujudga keladi. 1994 yildan boshlab bu g’oya Italiyaning Florenstiya shahrida «History and Computing» xalqaro assosiastiya tomonidan tashkil etilgan seminardan so’ng amalga oshirila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab kompyuter kartografiyasining tarix fani sohasida qo’llanilishining nazariy va amaliy jixatlari o’rganila boshlandi. Arxeologik topilmalarni ma’lum bir hududga bog’lash axborot texnologiyalari sohasidagi yangi yo’nalish, ya’ni geografik axborot tizimining arxeologiya sohasida keng qo’llanilishini taqozo etmoqda. GAT yordamida qadimgi tarixiy xaritalarni o’rganish, arxeologik yodgorliklar planini tuzish yoki ma’lum bir geografik hududlarning arxeologiyaga oid ma’lumotlar tizimini yaratish imkoniyati vujudga kelmoqda. Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning, jumladan arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 2) Hozirgi vaqtda uch o‘lchamli kompyuterli modellashtirish vositalari foydalanuvchilarning e'tiborida bo‘layapti va bu tasodifiy emas albatta. Ulardan foydalanish konstruktorlik-loyihalashishlarining sifatli bajarilishi hamda foydalanuvchiga chizmalarni tez, sifatli, yuqori aniqlikda bajarishva qog‘ozga chiqarish imkonini beradi. Ushbu qo‘llanmada kompyuterli modellashtirishni loyihalashtirishning universal grafik sistemasi muhitidan iborat bo‘lgan AutoCAD dan foydalanish uslubi taklif etilgan. Bu AutoCAD tizimi Autodesk kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, loyihalash jarayonida ko‘p sonli foydalanuvchilar qulay holda ishlatishlari ko‘zda tutilgan. Hozirgi davrda AutoCAD ning dasturiy ta'minoti kompaniyani eng yaxshi mahsuloti bo‘lib, shaxsiy kompyuterlarning eng keng tarqalgan avtomatik loyihalash tizimi paketi hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday dastur ta'minotining eng muhim xarakteristkasi buni boshqa dasturlar bilan birgalikda ishlata bilish xususiyatidir. Shu sababli AutoCAD tizimi katta imkoniyatlarga ega bo‘lib, o‘z mahsulotini 3D Studio tizimiga eksport qilgan holda uch o‘lchovli modellarni animatsiyaqilish imkoniyatini beradi. AutoCAD tizimida ishlab chiqilgan fayllar Microsoft Office dasturininghar qanday mahsulotlari bilan mos keladi . Ushbu qo‘llanmada AutoCAD ning siqiq holdagi ruscha versiyasining o‘zbek tiliga o‘girilganvarianti berilgan. AutoCAD dasturi avtonom rejimida yoki lokal tarmoqda ham ishlashi mumkin. AutoCADdasturining yaxshi ishlashi uchun quyidagi manbaalar zarur bo‘ladi: • Pentium 133 protsessori • 32 Mbaytli operativ xotira • Qattiq diskda 400-750 Mbaytli xotira • 640 ga 480 VGA – displeyi Ish stoliga quyidagilar kiritilgan: • TUShUVCHI MENYU QATORI –menyuning eng yuqori qatori; • ASBOBLAR PANELI –yuqorida, ish stolining o‘ng va chap tomonida. Keyingi ishlarda foydalaniladigan asosiy asboblar paneli: 1) «Standart asboblar» paneli; 2) «Obyekt xossasi» paneli; 3) «Chizish» paneli; 4) «O‘zgartirish» paneli; 5) «O‘lchamlar» paneli; 6) «Obyektni bog‘lash» paneli. ASBOBLAR PANELINI SOZLASH ALGORITMI. 1) sichqon klavishi o‘ng tomonini asboblar panelining ixtiyoriy birortasini ko‘rsatib, bosamiz. 2) ochilgan ro‘yxatdan kerakli asboblar panelini belgilaymiz. • GRAFIK MAYDON (Model maydoni) –ish stolining o‘rta maydonini egallagan bo‘lib, modellar chizmasini yaratish uc hun mo‘ljallangan. Model maydoni parametrlarini qo‘llovchi o‘ziga mos qulay ravishda o‘zgartirishi mumkin. MODEL MAYDONINI SOZLASh ALGORITMI. 1) Sichqon klavishining o‘ng tomonini grafik maydonning ixtiyoriy joyiga bosamiz, Опцииpunktini belgilaymiz. 2) Ochilgan «Parametrlar» dialog oynasida quyidagi sozlashlarni amalga oshirish mumkin. A) Oyna elementlari ish stoli ko‘rinishini sozlash, ya'ni; 1) Rang tugmachasi yordamida model maydoni rangini tanlash mumkin; 2) Dialog oynasiga chaqiriladigan shrift turini Shrift tugmachasi orqali sozlash mumkin. B) Format elementlari maydoniga Varaq maydoni M2 umumiy ko‘rinishini sozlash mumkin. V) “Aks ettirishni kengaytirish qobiliyati” maydonida obyektlarning tasviri sifatini sozlash mumkin, ya'ni yoylar va aylanalar egri chiziqlarda segmentlar soni va h.k. G) Aks ettirish maydoniga uch o‘lchovli rang berilgan (3D) obyektlarni aks ettirish sifatini sozlash mumkin. • DIALOGLI OYNA yordamida dastur bilan muloqot amalga oshiriladi. Bu oyna bir necha qatordan iborat bo‘lib, ularda foydalanuvchi chiqaradigan ta'sir algoritmi aks etgan bo‘ladi. Ko‘pincha, dastlabki asboblar to‘g‘risida kerakli axborotni o‘z ichiga oladi. Muloqot oynasida kamida uchta qator qoldirilishi tavsiya etiladi. Sozlashni qo‘lda, ya'ni sichqonning kursorini muloqot oynasining yuqori qismiga olib borib, uni siqib (cho‘zib) yoki past (baland) ga surib amalga oshiriladi. • QATOR HOLATI (boshqarish tugmasi) –chizmachilik rejimlari, ya'ni qo‘shish/o‘chirishni o‘z ichiga oladi va ish stolining eng pastki qismida joylashgan. O‘z ichiga quyidagi elementlar (tugmalar)ni olgan: A) QADAM (Шаг) (Snap) –sichqonning ma'lum qadam bilan harakatini ta'minlaydi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Qadam rejimini qo‘shish (o‘chirish) F9 funktsional klavishi orqali yoki ShAG (Qadam) knopkasini sichqon bilan bosish orqali amalga oshiriladi. B) TO‘R (Grid) - rasmni aniq chiqarish, va ishni yengillashtirgan holda, ortogonal setkasining bog‘larini ekranda olish imkoniyatini beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va to‘r”. Setka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F7 funksional klavishi yoki sichqon bilan SETKA tugmasini bosib amalga oshiriladi. V) ORTO (Ortho) – chiziq chizish ortogonal rejimini qo‘shadi (o‘chiradi). G) POLYАR (Polar) –chizishning polyar rejimini qo‘shadi (o‘chiradi), ya'ni dastur avtomatik ravishda trassirovkali turlar holida obyektlar chizmasi yo‘nalishni va burchagini ko‘rsatib beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Polyarnaya trassirovka rejimini qo‘shish (o‘chirish) F10 funksional klavishi yoki sichqonni POLYAR tugmasiga bosish orqali bajariladi. D) VO‘RV (Osnap) – obyektli bog‘lash (obyektlarni tekislash), ayrim nuqtalarni ko‘rsatish imkonini (ya'ni masalan, kesma va yoy o‘rtasi, aylana markazi va aylana va yoy kesishish nuqtasi) beradi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. Привязка объекта (Obyektni bog‘lash) rejimini qo‘shish (o‘chirish) F3 funksional klavishi orqali yoki sichqonning VO‘RV tugmasini bosish orqali bajariladi. E) СЛЕД (Object Snap Tracking) –Osnap dagi nuqtani boshqarish imkonini beradi, kursor harakatlanganda vektor trassirovkasi hosil bo‘ladi. Sozlash bajariladi: Asboblar/Chizmachilik parametrlari qo‘shimcha “Bog‘lash va setka”. След rejimini qo‘shish (o‘chirish) F11 funksional klavishsi yoki СЛЕД tugmani sichqon bilan bosish orqali bajariladi. . J) VESLIN –obyektlar chiziqlari qalinligini aks ettirishni qo‘shadi (o‘chiradi). Z) MODEL –model maydonidan varaq maydoniga o‘tish imkonini beradi. IZOH. Aniq asboblarning vazifasi keng holda quyida keltiriladi. 3) Tasvirning skanerlanishi natijasida hosil bo’lgan kodlar bitlarini qattiq diskda saqlash uchun fayllardan foydalaniladi. Fayllarning ma’lum qoida asosida tuzish va xoxlagan dastur orqali ulardan ma’lumotlarni olish, tasvir kodlarini hosil qilish imkoni yaratilishi kerak. Demak, faylning shakli biror-bir shablon bo’lib, qaysi qatorlarni, belgilarni, sonlarni va b. qanday tartibda joylashganligini bildiradi. Ko’plab GIS lar rastrli tasvirlarni saqlash uchun o’zlarida mavjud formatlar ishlatiladi. Agar barcha ishlar bitta GIS da olib borilayotgan bo’lsa, formatlar ushbu GIS da kenglamasida tuzilishi kerak. Lekin ish jarayonida boshqa ma’lumotlar kerak bo’lsa, bu formatlardan foydalanib bo’lmaydi. Bunday vaqtda rastrli va vektorli formatlarni saqlay oladigan keng tarqalgan formatlardan foydalanish zarur. Bugungi kunda keng tarqalgan shunday formatlarning to’rtta turi mavjud. Grafikli tasvirlarni Windows da saqlaydigan asosiy format VMR (ingl. - Bilmap), u oq-qora, rangli tasvirlarni saqlaydi. Bu formatning asosiy afzalligi – uning soddaligidir, shu sababli bu formatni barcha dasturlar o’qiydi. Uning asosiy kamchiligi – fayllari hajmining nihoyatda kattaligidir. Malakali mutaxassislar Tiff (ingl. - tagged imaged fail fop mat) ishlaydilar. Bu format ҳoxlagan rangli tasvirni saqlashi mumkin, ma’lumotlarni siib tasvirlashi imkoniyatiga ҳam ega. Fayllarda tasvirlardan tashqari o’shimcha ma’lumotlarni saqlasa ham bo’ladi. Fayllarda ushbu afzallik – uning asosiy kamchiligidir, chunki ba’zi dasturlar qo’shimcha ma’lumotlarni o’qiy olmasligi va natijada tasvir hosil qilmasligi bir necha maratoba aniqlandi. Fayllarning hajmini kamaytirish uchun ko’plab formatlar ma’lumotlarni siqish yo’llarini ishlab chiqmoqda. Ma’lumotlarni siqib tasvirlashda ish ularning sifati saqlab qolgan holda yoki sifati ko’rsatkichlarini kamaytirish bo’yicha borish mumkin. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlardan tashqari, manbalarni siqib tasvirlaydigan, ularni Internen da tasvirlaydigan, kompyuter tarmoqlari orqali yuborish mumkin bo’lgan Gif (ingl. - grafits inderchange Format) formati mavjud. Bu formatning asosiy afzalliklari – ularning rasmni shaffof tasvirlash, animastiya tasvirlarini saqlash va h. k. Bu formatning asosiy kamchiligi – ranglar turlari kam farqlashligidir. Aerosuratlarni bu formatda saqlash mumkin emas. Agar tasvirni uzoq vaqt saqlash kerak bo’lsa JPEG (ingl. - Joint Picture Explort Group) ishlatiladi. Unda tasivrning sifati ancha past ifodalanadi. Shunga qaramasdan JPEG kompyuterda tasvirni qayta ishlashda keng qo’llanilmoqda. Yuqorida nomlari keltirilgan formatlarni turli vaqtlarda ishlatish mumkin. shuni ta’kidlash kerakki, agar kuchli maxsus dasturlardan foydalanilayotgan bo’lsa, unda bajarilgan ishlar faqat dasturning ichki formatlarida saqlanganligi ma’qul. Vektorli formatlarga misol tariqasida DXE, DMG, DX90, PIC, DGN larni keltirish mumkin. Yüklə 119,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|