1 Мавзу: Экспериментал психологиянинг предмети

? 
? 

---

33
orqali hosil bo`ladi. Agar ob`ekt qo`lda tinch holatda tursa, bu passiv tuyish bo`ladi. 
Tekshiriluvchi predmetni paypaslab ko`rganda faol tuyish haqida so`z borishi 
mumkin. Predmetni paypaslab ko`rish jarayonida ikki qo`l ham ishtirok etsa 
bimanual tuyish hisoblanadi. Predmetlarning shakli idrok qilishda aktiv va passiv 
tuyishning rolini aniqlash maqsadida quyidagi tajribani o`tkazish mumkin. Tajriba IV 
bosqichdan iborat. Har bir bosqichda qo`zg`atuvchi sifatida shakli va murakkabligi 
jihatidan turlicha bo`lgan 3 tadan figura yoki geometrik shakl beriladi. V bosqichda 
esa tuyish obrazlari hosil bo`lishida har ikki qo`lning o`zaro ta`siri o`rganiladi. 
Tajriba jihozi - qattiq kartondan yasalgan burchaklari va shakli bir - biridan 
farq qiladigan geometrik shakllardir. 
Tajriba natijalari I - IV bosqichlar uchun alohida va V bosqich uchun alohida 
tahlil qilinadi. Tekshiriluvchilarning javoblari 5 ballik shkala asosida baholanadi. Har 
bir bosqich bo`yicha o`rtacha qiymat aniqlanadi va xulosa chiqariladi.
Idrok sharoiti o`zgarsa ham tashqi muhitdagi predmet va hodisalarni 
o`zgarmasdan idrok qilinishi idrokning konstantligi deb aytiladi. Bu muammoning 
qiziqarli tomoni shundaki, tashqi olamdagi predmet va hodisalarni ko`z pardasidagi 
tasviri doimo o`zgarib turadi ammo idrok obrazi o`zgarmasdan turaveradi. 
Konstantlik barcha idrok turlari uchun xosmi? 
Ko`zning optik xususiyatiga ko`ra uch o`lchamli jismlar ko`z to`r pardasida 
ikki o`lchamli qilib aks ettiriladi. SHunga ko`ra teng bo`lgan, lekin turlicha uzoqlikda 
bo`lgan jismlar ko`z to`r pardasida turlicha hajmda aks ettiriladi.
Eksperimental tajribaga qo`yiladigan talablarga rioya qilgan holda konstantlik 
koeffitsientini aniqlash mumkin.
A
V
1 
L
2 
L
1 
Tekshiriluvchining ko`zi bilan etalon kvadratli ekran o`rtasidagi oraliq L
1
.
e
talon kvadratning tomoni A ko`z tur pardasidagi tasvir V
1
. Ammo tekshiriluvchi A 
ga teng deb S ni tanlaydi. S. V dan katta A-V - 100 % idrokning konstantligini 
ifodalaydi. Bunday tuzatish, tekshiriluvchi etalonga teng kvadratni tanlanganda 
to`g`ri bo`lardi. Konstanlik hodisasi boshqacha ifodalanadi va u quyidagicha
S - V ning ayirmasiga teng bo`ladi. Konstantlik koeffitsienti quyidagicha 
hisoblanadi; 
%
100




В
А
В
С
К
bu erda K - konstantlik koeffitsienti, A - etalonning real xajmi. 
S - etalonning ko`rinadigan xajmi, V - kvadratning L 
2 
masofadagi tasviri, (L 
2 - 
L 
1
) 
dan qanchalik kichik bo`lsa, V ham A dan shunchalik kichik bo`ladi. S - V nisbat 
idrokning nisbiy konstantligini bildiradi. 
A - V 
Эталонл
и экран. 
=ыз\атувчил
и экран 
Текширилувчин
инг кызи 
C B 
? 

---

34
Agar S q A, K q 100 % bo`lsa, S q V K q 0,0 % bo`ladi. 
Optikadan ma`lumki, yorug`lik nuri ko`z qorachig`ida (gavharida) kesishib 
teskari tasvirni vujudga keltiradi. Obraz to`g`ri obraz hosil bo`lishi uchun teskari 
tasvirlarga asoslanish shartmi, degan savolga javob berish kerak bo`ladi. Bu savolga 
faqat eksperimental yo`l bilan javob berish mumkin. Agar maxsus (qisqartirib 
ko`rsatadigan) ko`zoynak orqali uzoq vaqt davomida qarab turilsa asta-sekin 
moslashish (adaptatsiya) vujudga keladi. Bunda ko`rish idrokning sifati ortib boradi. 
Vaqt qisqarib, ob`ektni aniq idrok qilish ortib boradi. Laboratoriya tajribasi orqali 
adaptatsiya koeffitsientini aniqlash mumkin. 
%
100
1
2
1



t
t
t
К
ад
bu erda t
1
va t
2 
- I va II sinov paytidagi vazifani echish tezligining o`rtacha qiymati. 
Idrok aniqligini hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi.
%
100
2
1
2



l
l
l
К
аде
bunda l
1 
- birinchi idrokning aniqligi, l
2 - 
ikkinchi idrokning aniqligi. 
Eksperimental yo`l bilan geometrik shakllarni idrok qilishdagi illyuziyalarni 
ham o`rganish mumkin.