1-mavzu. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari (2 soat)

Ta’sis xujjatlari
Nizom asosida yoki fakat ta’sis shartnomasi asosida, bir vaktning o‘zida Nizom va ta’sis shartnomasiga asosan faoliyat yuritish mumkin.
Korxonaningta’sis shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, Nizom esa ta’sischilar tomonidan tasdiklanadi.
Korxona Nizomi asosiy ta’sis xujjati bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy xukukiy shakli, nomi va manzilgoxi, Nizom jamg‘armasining mikdori, daromadlarining tarkibi va taksimlanish tartibi xamda korxona fondlarini tashkil kilish tartibi, korxonani tugatish va kayta tashkil kilish tartibi ko‘rsatilishi shart. Korxona Nizomi uning xukukiy makomini, xukuk va majburiyatlarini belgilab beradi. Korxona to‘g‘ri va to‘lik tayyorlangan Nizom asosida maxalliy xokimiyat idoralarida ro‘yxatga olinadi, keyin o‘z muxriga ega bo‘ladi va boshka xisob rakami ochish xukukini ko‘lga kiritadi. O‘z muxri va xisob rakamiga ega bo‘lmagan korxona xukukiy shaxs xisoblanmaydi va mustakil korxonalar katoriga kirmaydi.
Ta’sis shartnomasi korxonaning tashkil kilinishi va yakka tarzda yoki xamkorlikdagi faoliyatining boshlanishini tavsiflovchi xujjatdir.
Ta’sis shartnomasida korxonani tashkil kilish tartibi, daromad va xarajatlarni katnashchilar o‘rtasida taksimlash shartlari, ishtirokchilarni korxona tarkibidan chiqarish faoliyat tartibi belgilab ko‘yiladi.
Korxona mulkini shakllantirish va undan foydalanish Nizom va Ta’sis shartnomasining muxim kismi xisoblanadi.
"Korxonalar to‘g‘risida"gi konunga asosan kuyidagilar korxona mulkini shakllantirishning manbalari xisoblanadi:
"ta’sischilarning pul va moddiy ko‘rinishdagi badallari;
"maxsulot sotishdan va boshka turdagi faoliyatdan olingan daromadlar;
"kimmatbaxo kog‘o‘zlardan olingan daromadlar;
"banklar va boshka kreditorlardan olingan kreditlar;
"byudjetdan olinuvchi mablag‘lar (dotatsiya), kapital ko‘yilmalar;
"korxona, tashkilot va fukarolarning beg‘araz va xayriya badallari, shuningdek,
"almashish, meros va sovg‘a tarikasida olinuvchi mulk;
"konun bilan takiklanmagan boshka manbalar.
Korxona joylashgan manzilgoxi bo‘yicha davlat idoralarida ro‘yxatga olingan kundan boshlab tashkil kilingan xisoblanadi, xujjatlar 10 kun mobaynida Moliya vazirligiga yagona davlat reestriga kiritish uchun takdim etiladi.
Respublikamizda ohirgi yillarda kichik biznes va xususiy korxonalar faoliyatini rivojlantirish va uning samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga karatilgan qulay xuquqiy muxitni shakllantirish, tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish mexanizmlarini imkon kadar soddalashtirish maqsadida kator qonunlar qabul kilindi, mavjudlariga o‘zgartirishlar kiritilib, yanada takomillashtirildi.
Xozirda Respublikamizda kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish jarayonidagi munosabatlarini tartibga soluvchi bir kator qonun xujjatlari mavjud. Jumladan:
" O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi (44 - modda).
" O‘zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 apreldagi "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar xuquqlarini ximoya qilish to‘g‘risida"gi qonuni (17, 18 - moddalar);
" O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 6 dekabrdagi "Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida"gi qonuni (19, 49 - moddalar);
" O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining "Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish uchun ro‘yxatdan o‘tkazish tartibotlari tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida"gi 2003 yil 20 avgustdagi 357 - son qarori;
" O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1994 yil 22 martdagi "Xuquqiy shaxslar birlashmalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish xaqidagi nizomni tasdiklash to‘g‘risida"gi 153 - son qarori;
" O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1997 yil 2 iyuldagi O‘zbekiston Respublikasida "Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni tashkil etish, davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va tugatish tartibi to‘g‘risida"gi 336 - son qarorini aytib o‘tishimiz mumkin.
Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazishda kuyidagi xujjatlar ro‘yxati qonun bilan kat’iy belgilab ko‘yilgan. Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun kuyidagi 7ta xujjat talab etiladi:
" davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza;
" nizom va ta’sis shartnomasining notarial tasdiklangan ikki asl nusxasi, agar jamiyat bir shaxs tomonidan ta’sis etilgan bo‘lsa, u tomonidan va notarial tasdiklangan nizom;
" tuman (shahar) xokimligi vakolatli organ tomonidan berilgan firma nomi to‘g‘risidagi guvoxnoma;
" muxr va shtamp eskizlari uch nusxada;
" mutaxassislarning har biri tomonidan ta’sis xujjatlarida ko‘rsatilgan o‘z ulushining kamida 30 foizi nizom fondiga ko‘shilganligini tasdiqlovchi bankning ma’lumotnomasi.
Tadbirkorlik sub’ektining nizom fondi yoki uning bir qismi mulkiy ulush (ko‘chmas mulk, asbob-uskunalar, boshqa mol-mulklar) yoki intellektual mulk xisobiga shakllantirilgan takdirda bank ma’lumotnomasi talab etilmaydi, ta’sis xujjatlarida nizom fondini shakllantirish manbalari ko‘rsatilishi muassislar niyatining tasdig‘i xisoblanadi.
Xuquqiy shaxslar birlashmalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun kuyidagi 5 ta xujjat talab etiladi:

• davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza va belgilangan shaklda to‘ldirilgan ro‘yxatga olish kartasi;

  
  

• birlashma nizomi va ta’sis shartnomasini tasdiklash to‘g‘risidagi ta’sis yig‘ilishi (konferensiyasi) bayonnomasi;

  
  

• birlashma nizomi va ta’sis shartnomasining notarial tasdiklangan nusxasi;

  
  

• birlashma pochta manzilini tasdiklovchi xujjat;

  
  

• ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imi to‘langanligini tasdiklovchi bank to‘lov xujjati.

  
  

Nizom fondi to‘lik xorijiy investorlar tomonidan shakllantiriladigan korxonalar, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar va xorijiy sarmoya ishtirokidagi boshqa tashkilotlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun esa kuyida keltirilgan 7 ta xujjat talab etiladi:

" davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza;
" xorijiy muassis to‘g‘risida xuquqiy shaxs ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi savdo reestridan ko‘chirma va O‘zbekiston Respublikasining konsullik muassasasi tomonidan belgilangan tartibda legalizatsiya qilingan, bular mavjud bo‘lmagan takdirda, muassis ro‘yxatdan o‘tkazilgan davlat Tashki ishlar vazirligida, mazkur mamlakatning O‘zbekiston Respublikasi konsullik muassasasida yoki diplomatik vakolatxonasida legalizatsiya qilingan, keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Tashki ishlar vazirligining Konsullik boshqarmasida tasdiklangan bankning tavsiya xati (O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamaydigan jismoniy shaxslar bankning tavsiya xati va o‘z pasportlariga oid ma’lumotlar nusxasini takdim etadilar);
" korxona ta’sis xujjatlari (Nizom va ta’sis shartnomasi)ning notarial tasdiklangan yig‘imi to‘langanligi to‘g‘risida bank to‘lov xujjati;
" shahar (tuman) xokimliklarining vakolatli organlari tomonidan berilgan firma nomi to‘g‘risidagi guvoxnoma;
" muxr va shtamp eskizlari (uch nusxa).
Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risidagi ariza va unga ilova qilingan xujjatlar tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish bo‘limiga shaxsan yoki pochta orqali topshirilishi mumkin.Davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qaror, korxona Nizomi (ta’sis shartnomasi) va Vazirlar Maxkamasi tomonidan belgilab beriluvchi xujjatlar takdim etiladi. Ro‘yxatga olish 30 kun mobaynida amalga oshirilishi lozim.
Ro‘yxatga olish uchun kuyidagi xujjatlar talab kilinadi:
" korxonani ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi ariza;
" ta’sis shartnomasi yoki korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qaror;
" korxona Nizomi;
" ta’sis shartnomasi yoki korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qarorda ko‘rsatilgan Nizom jamg‘armasining kamida 50% mikdoridagi kismi to‘langanligini tasdiklovchi xujjat;
" Davlat bojini to‘laganlik xakida guvoxnoma;
" Monopoliyaga karshi muassasaning korxonani tashkil kilishga roziligini tasdiklovchi xujjat;
" Davlat mulkini boshkarish va tadbirkorlikni ko‘llab-kuvvatlash ko‘mitasi yoki uning kuyi idoralari roziligi xaqidagi xujjat.
Ishlab chiqarishning barqaror emasligi, moliyaviy qiyinchiliklar, surunkali zarar ko‘rish va to‘lov qobiliyatining yo‘qolishikorxonalarni tugatish yoki qayta tashkil qilishga asosiy sabab.
Korxonani tugatish va qayta tashkil etish (birlashtirish, ko‘shish, bo‘lib yuborish, ajratish, qaytadan tuzish), korxona mol-mulki egasining yoki shunday korxonalarni tuzishga vakolatli bo‘lgan idoralar qaroriga binoan, yoxud sud yoki xo‘jalik sudining qaroriga binoan amalga oshiriladi. Singan korxonalarni tugatish O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi.
1.Korxona olti oy mobaynida moliyaviy - xo‘jalik faoliyatini amalga oshirmagan takdirda tugatiladi va soliq organlari takdimnomasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining Adliya Vazirligi hamda joylardagi davlat xokimiyati organlari tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ro‘yxatidan chikariladi.
2. Korxonani qayta tashkil etish va tugatish chog‘ida ishdan bo‘shatilayotgan xodimlarga O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq ularning xuquqlari va manfaatlariga rioya etilishiga kafolat beriladi.
3. Korxona davlat ro‘yxati reestridan chikarib yuborilgan paytdan boshlab qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan xisoblanadi.
4. Korxona boshqa korxona bilan ko‘shilgan taqdirda mazkur korxonalarning har biriga taalluqli barcha mulkiy xuquqlar va majburiyatlar ko‘shilishi natijasida vujudga kelgan korxonaga o‘tadi. Bir korxonaning boshqa bir korxonaga ko‘shilishi chog‘ida uning barcha mulkiy xuquqlari va majburiyatlari ko‘shib olgan korxonaga o‘tadi.
5. Korxona bo‘lib yuborilgan takdirda qaytadan tashkil etilgan korxonaning mulkiy xuquqlari va majburiyatlari ana shu bo‘lib yuborish natijasida vujudga kelgan yangi korxonalarga bo‘lib yuborish xujjatlari (balansi)ga muvofiq tegishli qismlarda o‘tadi. Korxonadan bitta yoki bir nechta yangi korxonani ajratib chiqarish chog‘ida qaytadan tashkil etilgan korxonaning mulkiy xuquqlari, majburiyatlari bo‘lib yuborish xujjati (balansi)ga muvofiq tegishli qismlarda ularning har biriga o‘tadi.
1.1 - rasm. Bankrot korxonaga nisbatan ko‘llaniladigan tadbirlar

6. Bir korxonani boshqa korxona qilib o‘zgartirish chog‘ida avvalgi korxonaning barcha mulkiy xuquqlari va majburiyatlari qaytadan tashkil etilgan korxonaga o‘tadi.

Korxonani tugatishni, mulkdor yoki mazkur mol-mulkni boshqarishga vakolatli organ tuzadigan tugatish komissiyasi amalga oshiradi, bankrotlik xollari bundan mustasno. Xo‘jalik sudi tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt bankrotligi to‘g‘risida qaror qabul qilinganda tugatish komissiyasini shakllantirish va uning ishlash tartibi O‘zbekiston Respublikasining "Bankrotlik to‘g‘risidagi qonuni" bilan belgilanadi.
Bankrot korxonalarni qayta tashkil etish kuyidagi tartibda amalga oshiriladi:
"Korxonani tugatish to‘g‘risida qaror qabul kilgan mulkdor sud (xo‘jalik sudi) yoki korxonani barpo etishga vakolatli bo‘lgan idora tugatish tartibi va muddatini, shuningdek karz berganlarning da’vo qilish muddatlarini belgilaydi. Bu muddat tugatish e’lon qilingan kundan boshlab ikki oydan kam bo‘lmasligi kerak.
«Tugatish komissiyasi yoki korxonani tugatishni amalga oshirayotgan boshqa idora, korxona joylashgan erdagi rasmiy matbuotda uni tugatish va karz berganlarning da’volarini qabul qilish tartibi va muddati to‘g‘risida e’lon beradi. Tugatish komissiyasi (tugatishni amalga oshirayotgan idora) ana shu e’lon bilan bir katorda korxonaga debitorlik qarzini undirib olish va qarz berganlarni korxona tugatilganligidan xabardor qilib, ularning da’volarini aniqlash ishlarini bajarishi shart.
"Tugatish komissiyasi (tugatishni amalga oshirayotgan idora) tugatilayotgan korxonaning mol-mulkini baxolaydi va karz berganlar bilan xisob-kitob qiladi, tugatish balansini tuzadi va uni egalik kiluvchiga yoki tugatish komissiyasini tayinlagan idoraga takdim etadi. Tugatish komissiyasi o‘z aybi bilan etkazilgan zarar uchun javobgar bo‘ladi. Zararni undirib olish miqdorlari va tartibini xo‘jalik sudi belgilaydi.
Qarz berganlarning da’volarini kondirish.
Tugatilayotgan korxonaga karz berganlarning da’volari ana shu korxonaning mol-mulkidan kondiriladi. Bunda birinchi navbatda byudjet oldidagi karzlar kondiriladi va tugatilayotgan korxona tasarrufida bo‘lgan erlarni qaytadan tiklash xarajatlari koplanadi. Kreditorlar da’volarini kondirish tartibi va navbati hamda bankrot bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning mol-mulkini taqsimlash O‘zbekiston Respublikasining "Bankrotlik to‘g‘risida"gi qonuni bilan belgilanadi. Garov ko‘ygan xuquqiy shaxs korxona qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan xolda, garov bilan ta’minlangan majburiyatlarni bajarish muddatidan kat’iy nazar, garovdagi mol-mulkdan xak undirish xuquqini oladi.
1.Da’vo qilish uchun belgilangan muddat o‘tgandan keyin aniqlangan va qilingan da’volar birinchi navbatdagi da’volar, shuningdek, belgilangan muddatda ma’lum qilingan da’volar kondirilgandan keyin korxonaning kolgan mol-mulkidan kondiriladi.
2.Mol-mulk etishmaganligi uchun kondirilmagan da’volar bekor qilingan deb xisob qilinadi. Tugatish komissiyasi (tugatishni amalga oshirgan idora) tan olmagan da’volar ham, agar karz beruvchilar da’voni to‘la yoki qisman tan olmaslik to‘g‘risidagi xabarni olgan kundan e’tiboran bir oy muddat ichida o‘z talablari kondirilishi to‘g‘risida sud yoki xo‘jalik sudiga da’vo kilmagan bo‘lsalar bekor qilingan deb xisoblanadi.
3.Korxonani tugatish chog‘ida fuqaroga shikastlanganligi yoki salomatligiga boshqa xil zarar etganligi yoxud o‘limi munosabati bilan shu korxonadan undiriladigan vaqtinchalik to‘lovlarga pul ajratiladi.
4.Korxonani tugatish chog‘ida mehnat jamoasi a’zosining ko‘shgan xissasi karz berganlarning da’volari nizomda ko‘zda tutilgan shartlari asosida belgilangan va tartibda kondirilgandan so‘ng unga pul shaklida yoki kimmatli kog‘ozlar bilan beriladi.
5.Qarz berganlarning va mehnat jamoasi a’zolarining da’volari kondirilgandan keyin kolgan mol-mulkdan mulkdorning ko‘rsatmasiga binoan foydalaniladi.
6.Korxona qaytadan tashkil etilganida uning xuquq va majburiyatlari qonuniy vorislariga o‘tadi.
Sanoat - moddiy ishlab chiqarishning eng yirik, etakchi tarmog‘idir. Unda mehnat qurollari (vositalari), mehnat buyumlari va xalq iste’mol tovarlarining ko‘pchilik qismi yaratiladi; mashina va mexanizmlarning barcha turlari, bino va inshootlarning konstruktiv elementlari ishlab chiqariladi; er osti boyliklari qazib olish amalga oshiriladi; mineral, o‘simlik va xayvon xom ashyosiga ishlov beriladi, keng iste’mol mollari tayyorlanadi va x.k.lar.
Sanoat milliy iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini ishlab chiqarish vositalari, mehnat qurollari bilan ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyot, fan, maorif, madaniyat, sog‘liqni saqlash, sport, turizm va boshqa soxalar rivoji sanoatning taraqqiyot darajasiga bog‘liq.
Sanoat jamiyatning etakchi kuchi bo‘lgan ishchilar sinfini o‘zida birlashtiradi. Sanoat rivoji tufayli unda band bo‘lgan xodimlarning soni ko‘payadi, ularning bilimi va ilmi, maxorati ortadi, kadrlar salohiyati yuqori darajaga ko‘tariladi.
Sanoat soxasida mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi bo‘lgan konsentratsiyaning yuqori darajasi va shu asosda ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirshning ilg‘or usullari - maxalliylashtirish, ixtisoslashtirish va diversifikatsiyalash, kooperativlashtirish va kombinatsiyalashtirish soxasida ustunlik qiladi.
Sanoat qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni qayta ko‘rishning negizi xisoblanadi. Uni yangi texnika bilan ta’minlash orqali fermer, shirkat, dexqon xo‘jaliklarini va boshqa shakllarda faoliyat ko‘rsatayotgan sub’ektlarni iqtisodiy va madaniy jixatdan yuqori darajaga ko‘tarishga, shahar bilan qishloq o‘rtasidagi muhim tafovutlarni yo‘kotishga, dexkon mehnatini industrial mehnatga aylantirishga yordam beradi.
Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatining moddiy manbai, dunyoda tinchlikni saqlashning muhim omili, mamlakatlar mustaqilligini va birdamligini ta’minlovchi muhim soxadir.
Feodalizm tuzumining boshlarida (VI-VIII asrlarda) Farg‘ona bilan So‘xda oltin, mis, temir, Ilokda ko‘rg‘oshin, kumush, oltin, SHaxrisabzda toshtuz qazib chiqarilgan.
Ikkinchi jaxon urushigacha 500 dan ortiq sanoat korxonalari, jumladan, "Tashselmash", Toshkent to‘kimachilik kombinati, CHirchik elektrokimyo kombinati, Kattako‘rg‘on yog‘ zavodi, Bekobod va Kuvasoy sement korxonalari kurildi. Neft va rangli nodir metallar qazib chiqarish, qurilish sanoati maxsulotlarini tayyorlash rivoj topdi.