1-mavzu: Psixik rivojlanish va ta’limning o’zaro munosabati

4.4. Savol bayoni. Shaxs shakllanishining ijtimoiy shart-sharoitlari.
Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, shaxs taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari irsiyat va muhitdir deb o’ylash xato bo’lar edi. Lekin bundan shaxsga harakteristika berishda irsiyat va muhitni e’tiborga olmaslik kerak, degan ma’no mutlaqo chiqmasligi kerak.
Ko’pchilik odamlar o’rtasida (xususan ota-onalar o’rtasida) odam shaxsiga xos ma’lum bir xususiyatlarning paydo bo’lishida irsiyat ustunlik qiluvchi rolь o’ynaydi, degan tasavvur keng tarqalganligini pedagog e’tiborga olishi lozim bo’ladi. Bunday taxminlarning qandaydir asoslanganligini dalilsiz inkor qilish bilangina cheklanmay, mazkur murakkab masalani ilmiy aasosda tushuntirib berish ham zarurdir.
Hozirgi kunda, garchi batamom isbotlanmagan bo’lsa ham, miyaning tuzilishi va funksiyasiga doir ayrim xususiyatlarning nasliy yo’l bilan ato qilinishini to’g’ri deb bilishga asos bordir. Bunday nasliy yo’l bilan ato qilinadigan xususiyatlarga gipotetik tarzda oliy nerv faoliyatining tug’ma tiplarini hosil qiluvchi xislatlar kiritilishi mumkin (nerv jarayonlarining kuchi, muvozanati va harakatchanligi). Biroq bunday inson shaxsi strukturasining tarkib topishida vaning sifat hamda xususiyatlarining taraqqiyotida bunday tug’ma (ehtimol nasliy) xususiyatlarning ishtirok haqida chuqur xulosa chiqarib bo’lmaydi. Tabiiy xislatlar shaxs strukturasidagi ijtimoimy sabablarga bog’liq bo’lgan xususiyatlardir.
Shaxsning taraqqiyoti ijtimoiy jarayon ekanligini e’tiborga olinadigan bo’linsa, shaxsning tarkib topishida yetakchilik roli maqsadga muvofiq ta’sirotlarga, ya’ni tarbiyaga bog’liq ekanini ko’ramiz. Tarbiya shaxs taraqqiyotini jamiyatning oldiga qo’ygan maqsadlariga muvofiq ravishda yo’llaydi va tashkil qiladi. Bunday tarbiya bolaning hayoti va faoliyatini faqat ma’lum tarzda tashkil qilish hamda tartiblashtirish bilangina cheklanib qolmay, balki hozirgi mavjud pedagogik prinsiplarga muvofiq ravishda, konkret shaxsning imkoniyatlarini yaxshilab ro’yobga siqaradigan, maxsus individual muhit yoki taraqqyoit vaziyatini tashkil etadi, shaxsning aktivligini tarkib toptira va yo’llay borib, uning namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi.