1-mavzu: Psixologiya haqida tushuncha. Reja

Tafakkur operatsiyalari

1. 
   Analiz — shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning yor- dami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki ularning xususiyatlarini amaliy tahlil qilamiz. Butun bir narsani shu tarzda qismlarga bo‘lish usuli analiz deb ataladi. Allomalarning aytishicha, maymunning yong‘oq chaqishining o‘ziyoq boshlang‘ich oddiy analizdir. Tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni in- sonning o‘zlashtirib olishi analizdan boshlanadi. Ma’ruza va dars jarayonlarida tafakkurning analiz qilish operatsiyasi muhim o‘rin tutadi. Matnni gaplarga, gaplarni so‘zlarga, bo‘ginlarga, tovushlarga ajratish singari aqliy faoliyatlar bajariladi. Muammoli topshiriq va masalalarni yechish ham analizdan boshlanadi.
   
2. 
   Sintez — shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizga bo‘lingan, ajratilgan ayrim qism- larini, bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarining narsa va hodisalarning qismlari va bo‘laklarini bir bu- tun holga keltirishdan iborat aqliy faoliyatdir. Maktabga tayyorlov guruhida bolalar o‘z harf xaltasidagi kesilgan harflardan foydalanib bo‘g‘in, bo‘g‘inlardan so‘z, so‘zlardan gap tuzadilar.
   
3. 
   Taqqoslash. Insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlar-ni o‘zrashtirishida, voqelikni to‘laroq aks ettirishida bir-biriga o‘xshash jihatlarning farqini, shuningdek, bir-biridan ajralib turadigan, ammo ular o‘rtasidagi o‘xshashlikni topishdan ibo­rat fikr yuritish operatsiyasi katta ahamiyatga ega. Taqqoslash shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning vositasida obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o‘xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi. Taqqoslab fikr yuritish sezgilarimiz va idrokimizda hali gavdalanmagan o‘xshashlik va tafo- vutni topish zaruriyati vujudga kelgan paytda namoyon bo‘ladi. Taqqoslash ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: amaliy (konkret narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy (tasavvur qilinayotgan obrazlar va narsalarni ongda fikran taqqoslash). Inson tevarak-atrofdagi barcha narsa va hodisalarni bevosita aks ettirish, qo‘l bilan paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu bois to‘planadigan bilimlarning aksariyati fikr yuritish orqali, mantiq yordamida anglashiladi. Ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi.
   
4. 
   Abstraksiya. Bu narsa va hodisalarning qonun va qonuniyatlarining ayrim belgisi, sifati, alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr obyektiga aylantirish- dan iborat fikr yuritish operatsiyasidir. Masalan, bilish jara­yonida tabiat, jamiyat va ayrim insonlarga xos bo‘lgan go‘zallik belgisini ayirib olib, ularning go‘zalligi to‘g‘risida emas, balki umuman go‘zallik, ya’ni estetik kategoriya mazmunidagi tushuncha yuzasidan mulohaza yuritiladi. Abstraksiyalash, shunday tafakkur operatsiyasidirki, bu operatsiya yordamida avval moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyat­larini farqlab olamiz, so‘ngra ulardagi muhim bo‘lmagan, ik­kinchi darajali belgilarini fikran ajratib olamiz. Abstraksiya analiz natijasida vujudga keladi. Fan va texnika rivoji avj olgan hozirgi davrdakishilarga uzatilayotgan axborotlarning ma’lum qismi abstrakt holda inson ma’naviy mulkiga aylanmoqda. Lekin abstrakt holatdagi axborotlar qiyinchilik bi­lan o‘zlashtiriladi. Shunga qaramay abstakt holatdagi bilimlar ko‘lami kundan kun ortib bormoqda. Chunki yangi kashfiyot- lar, ixtirolar zamiridan kelib chiquvchi qonuniyatlar, murakkab bog‘lanishlarning barchasi abstrakt atamasida o‘z ifodasi- ni topmoqda.
   
5. 
   Umumlashtirish. Psixologiyada umumlashtirishning keng qo‘llaniladigan ikki turi: tushunchali umumlashtirish va hissiy-konkret umumlashtirish yuzasidan ko‘proq fikr yuritiladi. Tushunchali umumlashtirishda predmetlar muhim belgi asosida umumlashtiriladi. Hissiy-konkret umumlashtirishda esa predmetlar topshiriq talabiga ko‘ra tashqi belgi bi­lan umumlashtiriladi. Umumlashtirish deganda psixologiyada narsa va hodisalardagi xossa, belgi, xususiyatlarni topish va shu umumiyl ik asosida ularni birlashtirish tushuniladi Masalan: temir, oltin va boshqalarda mavjud bo‘lgan o‘xshashlik va umumiy belgilarni yagona tushuncha ostuda to‘plab, uni metall degan ibora bilan nomlashimiz mumkin. Umumlashtirish abstraksiya operatsiyasidan ajralgan holda sodir bo‘lmaydi.
   
6. 
   Konkretlashtirish — hodisalarning ichki bog‘lanishi va munosabatidan qat’i nazar, bir tomonlama ta’kidlashdan ibo­rat fikr yuritish operatsiyasidir. Odam eng murakkab qonun hamda tushunchalarni konkretlik darajasiga aylantirishga harakat qiladi. Masalan, inson «qiymat» tushunchasini «odam- ning qadr-qimmati», «tovarning qiymati» shaklida konkretlashtiradi va hokazo.
   
7. 
   Tasniflash. Insonning bilish faoliyatida muhim o‘rin tutuvchi flkr yuritish operatsiyalaridan biri hisoblanadi. Bir turkum narsalar ichida bir-biriga o‘xshashlarini boshqa turkumdagilardan farq qilishiga qarab, narsalarni turkumlarga ajratish tizimi tasniflash deb alaladi. Bunga D.I. Mendeleyevning «Elementlarning davriy tizimi» jadvali tasniflash uchun yorqin misoldir. Masalan, kutubxonadagi kitoblar mazmuniga, shakliga, noyobligiga ko‘ra teriladi. O‘quvchilarning alifbe tartibi bilan tuzilgan ro‘yxati, jinsiy belgilari, ulgurishlari va qiziqishlarini nazarda tutib turkumlarga ajratish ham tasnifga misol bo‘ladi.
   

Sistemalashtirish. Fikr obyektiv hisoblangan narsa va hodisalarni zamon (vaqt), makon (fazo) va mantiqiy jihatdan ma’lum tartibda joylashtirishdan iborat fikr yuritish operatsiyasidir. U bilimlarni o‘zlashtirishda, ko‘nikma va malakalarni tartibga solishda muhim o‘rin tutadi. Sistemalashtirish yordamida narsa va hodisalar, faktlar, fikrlar va obyektlar makonda, vaqtda egallagan o‘rniga qarab mantiqiy joylashtiriladi