1-Mavzu: Yengil atletika bilan shug‘ullantrish va uni o‘rgatish asoslari.(2-soat) Reja

MASHG’ULOTLAR JARAYONINI BOSHQARISH Sport mashg’ulotlari jarayonini boshqarish-bu dinamik, ya’ni o’sib boruvchi boshqaruv tizimidir. Jamiyatdagi har qanday boshqaruv – u inson tomonidanmi, guruhlar tomonidanmi bo’lmasin, albatta unda «odam faktori» ishtirok etadi. Sportda boshqaruv jarayoni oldiga qo’yilgan maqsadga erishish borasida muhim ahamiyat kasb etuvchi, keyinchalik ro’y berishi ko’zda tutilgan rivojlanishlarni oldindan ko’ra bilishni taqazo etadi. Barcha jabhalarda bo’lgani singari pedagogik sohada ham boshqaruvchilik xususiyatlariga ega bo’lgan murabbiy shaxsini tarbiyalash va yetishtirib chiqarish jarayoni qiyin va murakkab vazifa sanaladi. Boshqaruvchi rahbar insonlarni o’ziga jalb qila olish, ular o’rtasida do’stona ruhiy holatni yuzaga keltira olish, ularni ishchanlik holatida saqlay olish singari qobiliyatlarga ega bo’lishi kerak bo’ladi. Murabbiy tomonidan ijtimoiy-ruhiy boshqaruv asoslari bo’yicha chuqur bilimga ega bo’lish-barcha sohalarda, shu jumladan jismoniy tarbiya va sport sohasida ham qonunlar tizimini yarata olishi uchun etarli bazaga erishishiga imkoniyat yaratib beradi. Boshqaruvning bu asosiy qonuniyatlariga jumladan haqqoniylik, aniqlik, ilmiylik, rejalashtirish, maqsadga yo’naltirilganlik samaradorlik, shaxsiy va jamiyat manfaatlari uyg’unligi kabilarni misol keltirish mumkin. Sport sohasidagi boshqaruvning eng muhim vazifalaridan biri bo’lib, u bilan shug’ullanayotgan insonlarda yuqori sport natijalariga erishish yo’lidagi sobitlik hisoblanadi. Natijalarga erishish esa o’z navbatida manfaatdorlikka erishishga bog’liq va pirovardida unga olib keladi. Mustaqillikka erishilgandan keyin O’zbekistonda ham sport faqatgina salomatlik manbai bo’lib qolmasdan, balki durustgina iqtisodiy manfaat ham keltirishi sportchilarni yanada ildam qadamlik bilan yuksak natijalarga etishga harakatlanishlari uchun omil bo’lib xizmat qilmoqda. Murabbiyning vazifasi esa sportchining manfaatlari vatan manfaatlari bilan uyg’unlashib ketishini ta’minlashdir. Buning uchun Prezidentimiz I.A.Karimov barcha imkoniyatlarni yaratib berganlar va sportchi va ularning murabbiylarini har tomonlama qo’llab – quvvatlashga tayyor ekanliklarini muntazam ta’kidlab keladilar.
Har yili xalqaro sport anjumanlarida muvaffaqiyatli ishtirok etgan sportchilarni vatanimizning yuksak orden va medallari bilan taqdirlash marosimlarida murabbiylar ham shogirdlari qatori taqdirlanayotganliklari, davlatimiz va xalqimiz yurt sha’nini ko’tarayotgan farzandlarini qadirlashlarini va ularni hech qachon e’tibordan chetda qoldirmasliklarini his qilayotgan murabbiylar yanada shijoatli mehnat qilmoqdalar. Bugungi kun murabbiy boshqaruvda tadbirkorlik, menendjerlik, tashkilotchilik qobiliyatlarini namoyon qilishi kerakligi zamon talabiga aylanib ulgurdi. Ma’lumki inson ehtiyojlari u yashab turgan jamiyatning manfaatlaridan kelib chiqadi. Zamonaviy boshqaruv tizimi tashkiliy ishlar echilishi rivojlanmaydi, ularning echimini esa hammadan ko’ra murabbiy yaxshiroq va tezkor anglab etadi. Buning uchun undan o’z ishining ustasi bo’lish, olib borayotgan faoliyatiga loyiqligi, boshqaruv sir – asrorlari va ilmini chuqur va mukammal egallagan bo’lishi talab etiladi. Boshqaruvga bo’lgan talablarning yana bir muhimi mashg’ulotlarning uzluksiz davomiyligini ta’minlashdir. Buning uchun esa muayyan sharoit, holat va maqsadlarning chuqur o’ylab, tartibga solingan qat’iy amal qilinadigan tizimini oldindan belgilab olish kerak bo’ladi. Hozirgi kunda zamonaviy sportni ma’lumotlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
O’quv - mashg’ulot jarayoni murabbiydan juda chuqur ilmiy – nazariy tayyorgarlikka ega bo’lishi, har tomonlama tarbiyali bo’lishi, boy kasbiy – pedagogik malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishi lozim bo’ladi. O’rta va uzoq masofalarga yugurishda yuqori natijalarga erishishda bizning davrimizda katta hajmdagi mashg’ulotlar va musobaqalar jadvalida ishtirok etish bilan bog’liq. Bu esa murabbiydan shogirdlari uchun maqbul bo’lgan shaxsiy rejaviy jadval tuzib, unga qat’iy amal qilgan holda faoliyat yuritishni taqozo qiladi. Kelajakda esa yuqori natijalarni qayd etish uchun va mashg’ulotlar samaradorligini bajarish uchun zamonaviy ilmiytadqiqod natijalaridan mashg’ulotlar davomida foydalanib borishi va bu natijalarni amaliyotda qo’llashni shogirdlariga o’rgatishdek, dolzarb masalani yechish ehtiyoji tug’iladi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, vaqt o’tishi bilan sportchining jismoniy, ruhiy holatida o’zgarishlar sodir bo’ladi va u boshqaruvning o’zgaruvchan tizimidan foydalanishini talab qiladi. O’zgaruvchan boshqaruv tizimining maqsadi- yengil atletikachi jismoniy holatini doimiy ravishda yaxshilanib borishi, ishchanligini oshirish, texnika va taktikasini mukammallashtirish, yuqori sport formasiga chiqarish va uni ushlab turishi uchun kerakli bo’lgan eng maqbul mashg’ulotlar tizimini yaratish. Sportchilarning tayyorgarlik holatlarini baholashda tibbiy – pedagogik nazoratning ahamiyati judda kattadir.
Tibbiy – pedagogik nazorat sportchining holatini, funksional imkoniyatlarini, mashg’ulotlarning samaradorligini, sportchi holatining musobaqalar vaqtidagi o’zgarishlarni va uning ko’rsatayotgan natijalarini tahlil qiladi. Hozirgi paytga kelib sportchi holatining uch xil turi aniqlangan: permanent holati, ya’ni uzoq vaqt saqlanib turuvchi holat; ayni paytdagi holat-bu holat mashg’ulotlar ta’sirida kundan-kun o’zgarib turishi mumkin, uning o’zgaruvchanligi bosib o’tilayotgan masofa uzunligiga, dam olish vaqtiga, mashqlarni takrorlash soniga bog’liq. Permanent holatini nazorat qilish usullari turli sport holatlarini baholash, sportchini qanday masofada yugurishi samarali ekanini aniqlashda, sportchilarni musobaqalar uchun ajratib olishda muhim o’rin tutadi. Ayni paytdagi holatni nazorat qilish mashg’ulotlar uchun yuklamalar (nagruzka) tanlashda yoki ularni o’zgartirib turishda, sportchilar uchun individual (alohida) yuklamalar tanlashda yordam beradi. Shundan kelib chiqib pedagogik nazoratning uch xil turi mavjudligi aniqlangan: bosqichlararo sportchining alohida bosqichlardagi holati; hozirgi holat, kundalik holatni aniqlashda yordam beradi; ayni paytdagi (tezkor) holat, sportchining ayni paytdagi holatini aniqlab beradi. Tezkor nazorat bir mashg’ulot paytidagi nazorat bo’lib, uning vazifasi mashqlarni takrorlash vaqtini aniqlab berish, ularning sonini va tig’izligini belgilashdir. Bundan tashqari murabbiy mashg’ulotlar jarayonini boshqarayotib sportchi yo’l qo’yayotgan xatolarni o’z vaqtida aniqlashi va ularni tuzatishga yordamlashishi, texnika va taktikadagi kamchiliklarni bartaraf qilish choralarini ko’rish, jaroxat va holdan toyishi (peregruzka) larning oldini olishi kerak. Shuni yodda tutish lozimki murabbiy bajarayotgan mashqlar sifatini kuzatar ekan, sportchining harakatlariga tez-tez aralashmasligi kerak, u faqat kuzatish bilan cheklanishi va sportchi bilan mustaqil bajarilgan mashqlar natijalarini tahlil qilishi kerak, ayrim holatlarda esa sportchilarni bir-birini kuzatib nazorat qilishlariga yo’l qo’yib berishi kerak. Bu sportchilarni texnik harakatlarni bajarishda erkin fikrlashga, pedagogik ko’nikmalarga ega bo’lishlariga yordam beradi. Bulardan tashqari tezkor nazoratning vazifalaridan yana biri – mashg’ulotlar vaqtida va mashg’ulotlardan so’ng sportchining yurak urishi (tomir urishi)ni sanashdir. Nazorat murabbiy, vrach, ruhshunos va sportchilarning o’zlari tomonidan amalga oshiriladi, bunda pedagogik, tibbiy – fiziologik, psixologik (ruhiy) uslublardan foydalaniladi.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, mashg’ulotlar jarayonini boshqarish ikki muhim vazifani echish uchun zarur hisoblanadi.
1. Mashg’ulotlarning sifat-tasvirlash jarayonidan son –raqam jarayoniga o’tishi.
2. Teskari aloqaning mustahkamlanishi, ya’ni o’quv – mashg’ulotlar ta’sirida yuzaga keluvchi turli o’zgarishlarni tahlil va baho berish usullari tizimini mustahkamlash. Shunday qilib boshqaruv keng ma’noda quyidagi vazifalarni o’zida mujassam etadi; sportchilarni jalb qilib, ularni ajratib olish, tanlashning maqsadi va amalga oshirish vaqtini; sportchilarning funksional imkoniyatlarini, irodasini texnik-taktik tayyorgarligini oshirishda qo’llaniladigan ta’limiy, tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish uchun oraliq manfaatdorlik, rag’batlantirish va maqsad-vazifalar tizimini tuzib chiqish va uni amalga oshirish; sport musobaqalari jadvalini hisobga olgan holda rejaviy dasturlar tuzish. Shuningdek mashg’ulotlarni boshqaruv tizimiga yillik, oylik, kunlik mashg’ulotlar rejasini tuzib chiqish va boshqa ko’plab vazifalar kiradi. Tayyorgarlik jarayonida sportchining oldiga yangi shaxsiy vazifa va maqsadlar qo’yishi, mag’shulotlarning yanada samarali usul va vositalaridan foydalanish maksadida uning shaxsiy ko’rsatkich va imkoniyatlariga qayta-qayta murojaat qilish talab etiladi. Shuning uchun murabbiyda mashg’ulotlarni tahlil qilishi kundaligi va test ko’rsatkichlari natijalari bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Har tomonlama tayyorgarliksiz yuqori sport ko’rsatkichlariga erishib bo’lmaydi. Jismoniy, texnik va ruhiy tayyorgarliklar bir vaqtning o’ziga rivojlantirilib borilishi lozim. Bu esa sport mashg’ulotlarining qonuniyatlari (prinsip)ni rejalashtirishi va unga qat’iy rioya qilish kerakligini ko’rsatadi. Shuning uchun navbatdagi bo’limimizda sport mashg’ulotlari qonuniyatlari haqida fikr yuritamiz.