1. Mehnat bozori tushunchasi va statistikasining vazifalari Mehnat resurslari statistikasi

Rasmiy sektorda band bo’lganlar soni davlat statistika hisoboti ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadi va hisoblab chiqiladi hamda quyidagilardan iborat bo’ladi:
yollanib (mehnat shartnomasi bo’yicha), shu jumladan saylanadigan lavozimlarda ishlayotgan doimiy, vaqtinchalik va mavsumiy xodimlar;
harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari va boshqa tashkilotlar xodimlari;
kooperativlar va shirkatlar a’zolari;
xususiy korxonalar egalari (ish beruvchilar), shu jumladan fermerlar;
yuridik shaxs bo’lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi shaxs sifatida rasman ro’yxatga olingan fuqarolar;
yuridik shaxs sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan dehqon xo’jaliklari a’zolari hamda shaxsiy yordamchi xo’jaliklarda va dehqon xo’jaliklarida qoramol o’stirish bilan band bo’lgan shaxslar;
nodavlat notijorat tashkilotlari xodimlari.
Xalqaro mehnat tashkiloti me’yorlaridan kelib chiqib hamda Davlat statistika qo’mitasining hisobga olish va tasniflash amaliyotiga muvofiq iqtisodiyotning norasmiy sektorida band bo’lganlar soni tarkibiga ijtimoiy sug’urta va soliq organlarida hisobga turmagan quyidagi shaxslar kiradi:
yuridik shaxs sifatida ro’yxatdan o’tkazilmagan dehqon xo’jaliklari a’zolari;
uyda pulli xizmatlar ko’rsatish bilan band bo’lgan shaxslar (enagalar, uy xizmatchilari, uy oshpazlari, avtomobil haydovchilar, qorovullar va boshqalar);
jismoniy shaxslarda haq olib ishlovchi shaxslar;
oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatida yordam beruvchi oila a’zolari;
tegishli ro’yxatdan o’tmay ishlovchi tadbirkorlar.
Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band shaxslar soni mehnat organlari tomonidan bandlik masalalari bo’yicha har chorakda o’tkaziladigan tadqiqotlar asosida aniqlanadi.
Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band aholi sonini aniqlash uchun bandlik masalalari bo’yicha tanlama kuzatish ma’lumotlari asosida:
a) iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning tegishli turlari bilan shug’ullanuvchi shaxslar sonining mehnatga layoqatli yoshdagi so’rab chiqilganlarning umumiy sonidagi salmog’i quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
,
bunda: - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan shug’ullanuvchi so’rab chiqilganlar salmog’i; - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan shug’ullanuvchi so’rab chiqilganlar soni; - mehnatga layoqatli yoshdagi so’ralganlar soni, jami;
b) olingan salmoq ko’rsatkichi bo’yicha iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan shug’ullanuvchi aholi sonining hisobi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
,
bunda: - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan shug’ullanuvchilar soni; - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni.
v) iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlarning umumiy sonini aniqlash uchun faoliyatning har bir aniq turi bo’yicha ITNR to’g’risidagi ma’lumotlar jamlanadi:
,
bunda, - iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlar soni, hammasi.
Mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslar soni quyidagi tartibda bosqichma-bosqich aniqlanadi:
1. Birinchidan, ishga joylashtirishga muhtojlarni aniqlash maqsadida mehnat organlari tomonidan mehnat emigratsiyasi bo’yicha savolnomaga muvofiq, mehnat bilan bandlik masalalari bo’yicha tadqiqotlar o’tkazish paytida migrant mehnatchilar sifatida chet elda turganlar soni aniqlanadi. Buning uchun:
a) uy xo’jaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari bo’yicha (mehnat emigratsiyasi moduliga binoan) har chorakdagi tadqiqotlar ma’lumotlari asosida mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslarning so’ralganlar umumiy sonidagi salmog’i quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
,
bunda: - migrant mehnatchilarni so’ralganlarning umumiy sonidagi salmog’i; - mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet elga ketgan shaxslarning (migrant mehnatchilarning) mehnat bilan bandlik masalasi bo’yicha uy xo’jaliklarini tadqiqot qilish davomida aniqlangan soni;
- mehnatga layoqatli yoshdagi so’ralganlar soni, jami.
Chet eldagi migrant mehnatchilarning uy xo’jaliklarini tadqiqot qilishda bevosita qatnashmasligini (so’rov paytida bo’lmasligini) hisobga olib, ushbu shaxslar soni to’g’risidagi ma’lumotlar so’ralayotgan uy xo’jaliklari vakolatli a’zolaridan so’ralgan holda olinadi.
b) migrant mehnatchilarni so’ralganlarning umumiy sonidagi salmog’i bo’yicha migrant mehnatchilarning mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi tarkibidagi umumiy soni quyidagi formula bo’yicha hisoblab chiqiladi:
,
bunda: - migrant mehnatchilar soni, jami; - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni.
v) zarurat bo’lganda, mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotganlarning soni jo’nab ketgan yo’nalishi (mamlakati) bo’yicha aniqlanadi.
Buning uchun:
-tadqiqotlar ma’lumotlari bo’yicha har qaysi mamlakatdagi mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan migrant mehnatchilarning so’ralganlar umumiy sonidagi salmog’i aniqlanadi;
-mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi umumiy soniga nisbatan salmoqni proportsional ravishda hisoblab chiqish va jamlash yo’li bilan muayyan mamlakatlarda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan migrant mehnatchilar soni aniqlanadi.
2. Ikkinchidan, umuman respublika bo’yicha mehnat resurslarini hisoblab chiqishda mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet elga ketgan shaxslar soni hisobga olinadi. Ularning soni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet ellarga ketayotgan O’zbekiston Respublikasi fuqarolarini hisobga olishni takomillashtirish to’g’risida" 2007 yil 15 maydagi 97-son qarori bilan tasdiqlangan cxema bo’yicha, quyidagilarni o’z ichiga oluvchi integratsiyalashgan axborotlar moduli asosida aniqlanadi:
a) chet elga ketganlarning soni va maqsadi to’g’risida bojxona deklaratsiyasining takomillashtirilgan shakli asosidagi har choraklik statistika hisoboti ma’lumotlari;
b) mehnat emigratsiyasi masalalari bo’yicha har yilgi sotsiologik tadqiqotlar ma’lumotlari;
v) mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirish uchun fuqarolarga Tashqi mehnat migratsiyasi masalalari agentligi tomonidan berilgan ruxsatnomalar ma’lumotlari;
g) tashqi ishlar vazirligining chet eldagi konsullik muassasalaridan olingan ma’lumotlar;
d) uy xo’jaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari bo’yicha har choraklik tadqiqotlar ma’lumotlari.
,
bunda: - iqtisodiy faol bo’lmagan aholi soni; - ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qiyotgan hamda ish haqi va mehnat daromadiga ega bo’lmagan o’quvchilar va talabalar soni; - uy bekalari va bolalarni parvarish qilayotgan ishlamaydigan ayollar soni; - ishlamaydigan uchinchi guruh nogironlari soni; - ixtiyoriy ravishda ish bilan band bo’lmagan shaxslar, shuningdek ko’char va ko’chmas mulkdan daromad oladigan ishlamaydigan shaxslar soni.
Mustaqil ravishda ish qidirayotganlar soni ishga joylashtirishga ehtiyoj sezadigan aholining hisoblangan sonidan hisobot davri oxiridagi holati bo’yicha Bandlikka ko’maklashish tuman (shahar) markazlarida rasman ishsizlar sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan shaxslar sonini chiqarib tashlash yo’li bilan quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
,
bunda: - ish bilan band bo’lmaganlar, mustaqil ravishda ish qidirayotganlar soni; - ishga joylashtirishga muhtoj, mehnat bilan band bo’lmagan aholi (ishsizlar) soni; - ishga joylashtirishga muhtoj bo’lganlarni aniqlash paytida rasman ro’yxatdan o’tkazilgan ishsizlar soni.
1-Jadval
Mehnat resurslari balansi

T/r	Ko’rsatkichlar	ming kishi
I. Mehnat resurslarining shakllanish manbalari
1. 2. 3.	Mehnat resurslari – jami shu jumladan: mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholi iqtisodiyotda band bo’lgan katta yoshdagi shaxslar va o’smirlar
II.Mehnat resurslarining taqsimlanishi
4. 5. 6. 7. 8. 9.	II.1. Iqtisodiy faol aholi II.1.1. Jami ish bilan ta’minlanganlar shu jumladan: a) rasmiy sektorda b) norasmiy sektorlarda II.1.2. Ishga joylashishga muxtoj ish bilan ta’minlanmagan shaxslar ulardan: rasmiy ro’yxatga olingan ishsizlar mehnat organlarida ish qidirayotgan sifatida ro’yxatga olinganlar ishsizlar sifatida ro’yxatga olinmasdan mustaqil ravishda ish qidirayotganlar II.2. Iqtisodiy faol bo’lmagan aholi shu jumladan: ishlab chiqarishdan ajragan holda ta’lim olayotgan shaxslar yoshi bo’yicha imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan shaxslar, nogironlar ko’p bolali onalar, bolasi 3 yoshga to’lgunga qadar parvarish qilib ishlamayotgan ayollar ixtiyoriy ravishda ishlamayotgan va ishlashni xoxlamaydigan boshqa shaxslar, shu jumladan uy bekalari

4. Aholining ish bilan bandligi statistikasi
Aholining ish bilan bandligini o’rganish uy xo’jaliklarini tanlama kuzatish ma’lumotlariga asoslanadi.
Uy xo’jaliklarini so’rovi Bandlikka ko’maklashish tuman (shahar) markazlari xodimlari tomonidan har chorakning oxirgi oyi ikkinchi o’n kunligi mobaynida o’tkaziladi.
So’rov o’tkaziladigan uy xo’jaliklarini tanlash har bir tuman bo’yicha ma’lumotlarning reprezentativligini ta’minlaydigan bo’lishi zarur. Tanlov uy xo’jaliklarining kamida bir foizini so’rov bilan qamrab oladi.
Uy xo’jaliklarini so’rovi Bandlikka ko’maklashish tuman (shahar) markazlari tomonidan tuman (shahar) hamda statistika bo’limlari bilan birgalikda o’tkaziladi va bu ish to’rt bosqichdan tashkil topadi: