1-modul. Metallarning ichki tuzilishi. Rеja
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ortidigan 'lementlarni metallar deb atamok kerak.
Bundan tashkari, absolyut nol temperaturada moddaning energiyasi minimal buladi. Bunday xolatlarda metallarning elektron utkazuvchanlik xossasi buladi, metalloidlarning bunday xossasi bulmaydi, ammo temperatura kutarilsa, metalloidlarga xam elektron utkazuvchanlik paydo buladi. Binobarin, metallarga berilgan yukoridagi ta'rifga elektron utkazuvchanlikni xam kushish kerak. Mashxur rus olimi M. V. Lomonosov bunday degan edi: «Metallar boglash mumkin bulgan yaltirok jisimlardir». Shunday kilib, metallar ta'rifiga boglanuvchanlik va yaltiroklik xossalarini, shuningdek, issik utkazuvchanlik xossalarini xam kushish kerak ekan. Endi, metallarga mana bunday ta'rif bersa buladi: temperatura pasaygan sari elektr utkazuvchanligi ortadigan, elektron utkazuvchanlikka ega bulgan, boglanuvchan, issik utkazuvchan va yaltirok moddalar deb ataladi. Metallar yaltirok va plastik buladi. Yaltiroklik va, kupincha, plastik xossalari sof metallargina xos bulib kolmay, balki ularning kotishmalariga xam xodir. Demak, metallarning kotishmalari xam metallar deb atasa buladi. Metallarning elektr tokini yaxshi utkazishiga sabab shuki, juda kichik potentsial ayirmasi xosil kilindi deguncha ular atomlaridagielektronlar kela boshlaydi, ya'ni musbat kutb tomon boradi, natijada elektr toki vujudga keladi. Metalloidlarda bunday xossa bulmaganligidan, ular elektir tokini utkazmaydi. Metall va uning kotishmlarini fizik-mexanik va ximiyaviy xossalaridan tashkari, ularning texnologik xossalari xam axamiyatga egadir. Bu xossalarga deformatsiyalanuvchanligi, kuyuluvchanligi, kesib ishlanuvchanligi, payvandlanuvchanligi, toblanuvchanligi va boshka xossalari kiradi. Metallshunoslikni bilmay turib xilma-xil xossali kotishmalar xosil kilish, bu kotishmalardan tayerlangan detal asbob va boshkalarning zarur kerakli tomonga uzgartirib buymaydi. Metallning atom kristall panjaralarida musbat ionlar muayan tartibda joylashgan buladi. Metall kristallanishi tuzilishi rentgen nurlari orkali urganiladi. Metallar, xar kanday modda kabi, sharoitga karab uch xil agregat xolatda, kattik, suyuk va gaz xolatlarda buladi. Sof metall bir agregat xolatdan ikkinchi agregat xolatdga ma'lum temperaturadagina utadi. Kattik xolatda metall zarrachalari muayan tartibda joylashgan buladi, bu zarrachalarning bir-birini tortish kuchi uzaro muazanatda turadi, natijada kattik jism uz shaklini saklaydi. Gaz xolatda metall zarrazalarini tartibsiz xarakatlanadi, bir-birini itaradi, natijada metall gazi imkoni boricha xajmi olishga intiladi. Suyuk xolatdagi metall zarrachalarining ozrok kismiga batartib joylashgan bulib, bu joylashuv issiklik ta'sirida ogox buzilib, gox tiklanib turadi. Rasm 7. Kristalografik tekislikda atomlarning joylashuvi Kattik xolatda barcha metallar va uning kotishmalari kristall jismlardir. Metallarda kristall panjarani atomlar zichligi eng kup bulgan tekisligi kristallografik tekkisligi yoki atomlar tekisligi deb ataladi. Kristall panjarani shakliga karab uning kristalografik tekisligi bitta yoki bir necha bulishi mumkin. Kristalografik tekislikda atomlarni joylashuvi quyidagi ko`rinishda bo`ladi. Atomlarning markazidan utkazilgan faroziy chiziklar panjara xosil kiladi. Bir- biriga parallel joylashgan bir kancha kristalografik tekislik faroziy kristall panjara xosil kiladi, kristall panjara tugunlarida esa atomlar (ionlar) turadi.g Eng oddiy kristal panjaria kub panjara (3-rasm). a-masofa elementlar kristal katakchadagi kushni ikki atm orasidagi atom markazlari oraligida bulib angretrom (A) kilonks birliklarida (kx) ulchanadi. (1A-1 10 sm) (1kxq1,00202 A). Elementar katakcha Kub panjara atomlar yetarli darajada zich joylashgan emas, ammo metall atomlari bir-biriga imkoni boricha yakinlashishga intiladi, buning natijasida boshka tur panjaralar xosil buladi. Xajmi markazlashgan kub va atomlari zich joylashgan geksogonal panjaralar xosil bulishi mumkin. Kristal panjaralarning yetti xil sistemasi urganilgan bulib , bular 1) kub sistema, 2) geksogonal sistema, 3) tetrogonal sistema, 4) romba edrik sistema, 6) monoklinik sistema, 7) triklinik sistemadir. Metallarning juda kupchiligi kub va geksogonal sistemada kristallanadi. Kattik jisimlardagi boglanishlar turt turga bulinadi. 1. Ion (gotoropolyar-kup kutbli) boglanish. 2. Atom (gomsopolyar-bir kutbli) boglanish. 3. Molekulyar boglanish. 4. Metall boglanish. Ion boglanishdagi kattik jisimlarkristal panjalarini tugunlarida uzaro kovalent boglangan atomlar bir-birini juda puxta tortib turganligi uchun bunday birikmalarning buyuklanish temperaturasi va kattikligi nixoyatda yukori buladi. Molekulyar boglanishli kattik moddalar kristal panjaralarini tugunlarida molekulyar turadi. Bu molekulalar bir-biriga molekulalararo kuchlar vositasida tortilib turadi. Metall boglanish. Bunday boglanishli kattik jisimlar kristal panjaralarini tugunida musbat zaryadli ionlar turadi, ionlarni esa erkin elektronlar, ya'ni elektronlar buliti kurlab olgan buladi. Metall boglanishlar musbat zaryadli ionlar bilan erkin elektronlarning uzaro tortishuvidan iboratdir. Ba'zi metallar kristall panjaralarining turlari va ularning parametrlari. 2-jadval Metallarning nomi Panjaraning turi Panjaralarning parametrlari А 0 hisobida А B С Alyuviniy Yoqlari markazlashgan kub 4.041 - - Vannadiy Hajmi markazlashgan kub 3.034 - - Volfran Hajmi markazlashgan kub 3.158 - - Iridiy Yoqlari markazlashgan kub 3.832 - - Kobolt Geksoganal 2.5 - 4.07 Kobolt Yoqlari markazlashgan kub 3.54 - - Kumush Yoqlari markazlashgan kub 4.078 - - Маgniy Geksoganal 3.203 - 5.2 Мis Yoqlari markazlashgan kub 3.607 - - Моlibden Hajmi markazlashgan kub 3.14 - - Nikel Geksoganal 2.49 - 4.08 Nikel Yoqlari markazlashgan kub 3.157 - - Niobiy Hajmi markazlashgan kub 3.294 - - Oltin Yoqlari markazlashgan kub 4.07 - - Platina Yoqlari markazlashgan kub 3.915 - - Rux Geksoganal 2.659 - 5.607 Tantal Hajmi markazlashgan kub 3.296 - - Temir Hajmi markazlashgan kub 2.86 - - Temir Hajmi markazlashgan kub 2.90 - - Temir Yoqlari markazlashgan kub 3.56 - - Temir Hajmi markazlashgan kub 2.93 - - Titan Geksoganal 2.95 - 4.72 Titan Hajmi markazlashgan kub 2.32 - - Xrom Hajmi markazlashgan kub 2.871 - - Sirkoniy Geksoganal 3.22 - 5.12 Sirkoniy Hajmi markazlashgan kub 3.61 - - Qo’rg’oshin Yoqlari markazlashgan kub 4.939 - Panjaraning parametrlari nixoyatda muxim axamiyatga ega. Ilmiy tekshirishning xozirgi usullari-rentgen nurlaridan foydalanish usullari kristal panjaralarning parametrlarini anik ulchashga imkon beradi. Yoklari markazlashgan kub panjarada xam, atomlari(ionlari) zich joylashgan geksagonal panjarada xam, atomlar boshka panjaradagilarga karaganda zichdir. Masalan, bu ikkla panjaraning xar birida atomlar xajmi panjara xajmining 74 % tashkil etadi, xolbuki, xajmi markazlashgan kub panjarada atomlar xajmi butun panjara xajmining 68% ga tengdir. Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|