1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kalit so‘zlar: falsafa, madaniyat, taraqqiyot, YUNESKO, bunyodkorlik, insonparvarlik.
|
Turdiyev Bexruz Sobirovich Buxoro davlat universiteti “Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” kafedrasi f.f.f.d. (PhD), bekhruz0302@gmail.com AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA JAMIYAT IDEOSFERASIDAGI O‘ZGARISHLAR Annotatsiya: Mazkur maqola Amir Temur va temuriylar davrida jamiyat ideosferasidagi o‘zgarishlar masalasiga bag‘ishlanib, uning jamiyat taraqqiyotidagi roli ilmiy tahlil etilgan. Bu borada Amir Temurning “Temur tuzuklari”dagi asaridagi hayotbaxsh g‘oyalari, Mirzo Ulug‘bekning bu boradagi hissasi, davlat arbobi Alisher Navoiyning insonparvarlik qarashlari misollar asosida ochib berilgan. Kalit so‘zlar: falsafa, madaniyat, taraqqiyot, YUNESKO, bunyodkorlik, insonparvarlik. Markaziy Osiyo ma’naviy yuksalishlar taraqqiyotida ayniqsa, sharq uyg‘onish davrining ikkinchi bosqichi sifatida tan olingan Amir Temur va temuriylar davri ham mamlakatimiz tarixiy taraqqiyotida o‘chmas iz qoldirgan. Ayni bu yuksalishlar davrida Bahovuddin Naqshband, Xo‘ja Ahror Valiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Ali Qushchi kabi yuzlab olimu fuzalolar etishib, mintaqa madaniyati va ma’rifatining gullab-yashnashini yangi bosqichga ko‘tarib chiqishdi. Buning asosiy sababi esa, Amir Temurning davlat va jamiyatni ma’nan yuksaltirish borasida olib borgan izchil siyosati va bunyodkorlik faoliyatiga bergan e’tiborining yorqin ifodasidir. Bu davr xalqimiz ma’naviy yangilanishlarining oltin davri sifatida, milliy madaniyatimizning taraqqiyoti va barqaror rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdi. -122- Faylasuf olim Qiyomiddin Nazarov “ Temur va temuriylar davrini tarix falsafasi va falsafa tarixini uyg‘un tarzda yozish orqali nisbatan to‘g‘ri ifodalash mumkin. Amir Temurning hayoti, uning faoliyati, temuriylar davridagi madaniy jarayonlar, ilm-fan rivoji kabi masalalar esa bir necha falsafiy kitoblar, o‘nlab tadqiqotlar uchun mavzu ekanligi aniq ”, deb ta’kidlagani bejiz emas, albatta[1.46]. Amir Temur butun hayotini mintaqa xalqlarining farovonligi, yurt obodonchiligi uchun sarfladi. Yurtda bog‘dorchilik, hunarmandchilik, ilm-fan va madaniyat rivojlangan ilg‘or markazlarning biriga aylandi. Bo‘riboy Ahmedov qayd etganidek, Amir Temurning sa’y-harakati bilan obod etilgan shaharlar, qasabalar, qishloqlarni, Shahrisabz, Samarqand, Buxoro, Yassi (Turkiston) singari shaharlarda qad ko‘targan oliy imoratlarni aytmaysizmi?![2.3]”. Amir Temur imperiyasini poytaxti bo‘lmish Samarqand g‘oyat obod va ko‘rkam shaharga, ya’ni shoir madh qilganday, “yer yuzining sayqali”ga aylandi. Amir Temurning o‘zining “Temur tuzuklari”dagi “Davlat qurish oldidagi ikkinchi kengashi”, “Saltanat tuzish yo‘lidagi uchinchi kengashi”, “Saltanatni tiklash yo‘lidagi to‘qqizinchi kengashi”, “Saltanatni mustahkamlash uchun qilgan o‘ninchi kengashi”, “Saltanatga rivoj berish uchun qilgan o‘n birinchi kengashi” hamda “Mamlakatni tartibga keltirish va yuksaltirish, uning obodonchiligi, xavfsizligini amalga oshirish tuzugi”da mamlakatda kuchli tartib-intizom va qonun ustuvorligini ta’minladi. Uning “Temur tuzuklari”dagi: “Ishlarimning barini kengash bilan yurgizib, uni bitirishda to‘g‘ri tadbir qo‘llar edim. Bir ishga kirishmay turib, undan chiqish yo‘llarini o‘ylab qo‘yar edim. Uni to‘g‘ri tadbir, qat’iy jazm, sabr-chidam ko‘rsatib, ehtiyotkorlik bilan uzog‘ini o‘ylab, ortini sedan chiqarmagan holda oxiriga etkazardim[3.16]”, so‘zlarida mamlakatda “Kuch – adolatda” degan prinsipni amalga oshirgani, ma’naviyat va ma’rifatni yuksaltirishga alohida e’tibor qaratganligini ko‘rsatadi. Temurning yana bir ulkan xizmati shuki, u madaniyat va ilm-fan homiysi sifatida mashhur bo‘ldi, o‘z saroyiga olimu fuzalo va din arboblarini to‘pladi. Xoja Afzal, Jalol Xokiy, Mavlono Xorazmiy, Mavlono Munshiy va boshqalar uning saroyida ilm-fan va badiiy ijod bilan mashg‘ul bo‘ldilar. Shunday qilib, Amir -123- Temurning jamiyat taraqqiyotida ma’naviy yangilanishlar haqidagi qarashlari zamonaviy falsafiy ta’limotga asoslangan. Bu tamoyillar Amir Temur davlatini ma’nan yuksalishi bilan o‘zaro bog‘lanib, ular bir-birini to‘ldirganki, ulardagi ushbu aloqadorlik va bog‘liqlik xuddi bir doiradan iborat mustahkam zanjirga o‘xshaydi. Bu zanjir esa, umumiylik hodisalari asosida yuzaga kelib, Amir Temur saltanatini ma’navi yuksalishiga qaratilgan. Temuriylar sulolasidan nomi faqatgina Sharq olamidagina emas, balki G‘arb dunyosida ham bir necha asrlar mobaynida yod etilib va e’zozlanib kelinayotgan buyuk zotlardan biri – Muhammad Tarag‘ay Mirzo Ulug‘bek (1394-1449-yillar)dir. Buyuk mutafakkir va davlat arbobi hukmronlik qilgan davr Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat markaziga aylanadi. Bu ko‘tarilish bejizga hozirgi fanda O‘rta Osiyo renessansining so‘nggi davri va umuminson renessansining bir qismi deb ta’riflashmaydi. Qanday atalishidan qat’i nazar, bu ilmiy-madaniy ko‘tarilish O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i bilan bog‘liq bo‘lib, u ham bo‘lsa, o‘z ibtidosini Ulug‘bekning XIV asr boshida Samarqanddagi ilmiy faoliyatidan oladi. Bu bir yarim asrlik davr o‘rta asr xalqlarining ma’naviy va moddiy madaniyati tarixida nihoyatda chuqur iz qoldirdi va hozirgi kunda ham bu xalqlar madaniy rivojlanishining asosida turadi. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo xalqlari Ulug‘bek va uning safdoshlaridan abadiy minnatdordirlar[4.45]. 1994-yilda BMTning bo‘yicha YUNESKO qarori bilan allomaning 600 yillik yubileyining nishonlashi, Ulug‘bekning jahon ilm-fan, madaniyat va san’at sohasida qo‘shgan hissasining jahon miqyosida e’tirof etilishining yorqin misolidir. Buyuk o‘zbek shoiri, ulug‘ mutafakkir, taniqli davlat arbobi Alisher Navoiy (1441-1501)ning ijodi serqirra, asarlari ijtimoiy-falsafiy, siyosiy, axloqiy fikrlarga boy bo‘lib, insonparvarlik ruhi bilan sug‘orilgandir. Uning bunyodkorlik va insonparvarlik qarashlari O‘rta Osiyoning ma’naviy va ma’rifiy fikr taraqqiyotida alohida o‘rin tutadi. Allomaning qirqdan ortiq qoldirgan ilmiy merosi namunalari ma’naviyatimizni shakllantirishga xizmat qilib kelmoqda. -124- Mutafakkir insonlik mohiyatini uning ijtimoiy faoliyatida – jamiyatga foydali kasb bilan shug‘ullanishi, xalqqa manfaati tegishi, odamlarning og‘irini engil qilish ida deb biladi. Uning xalq g‘amini o‘z g‘ami deb bilmaydigan odamni odam qatoriga qo‘shmasligi bejiz emas: Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|