1 Shifrlashning Vijiner usuli

(y₁^a modp)y₂ m

bo’lgan hisoblash bilan ma’lumotning ochiq matnini tiklaydi.
Shifrlashni kombinatsion usuli. Shifrlashning kombinatsiyalangan usullari. Qudratli kompyuterlar, tarmoq texnologiyalari va neyronli hisoblashlarning paydo bo’lishi hozirgacha umuman fosh qilinmaydi deb hisoblangan kriptografik tizimlarni obro’sizlantirilishiga sabab bo’ldi. Bu esa o’z navbatida yuqori bardoshlikka ega kriptografik tizimlarni yaratish ustida ishlashni taqozo etdi. Bunday kriptografik tizimlarni yaratish usullaridan biri shifrlash usullarini kombinatsiyalashdir. Quyida eng kam vaqt sarfida kriptobardoshlikni jiddiy oshishini ta’minlovchi shifrlashning kombinatsiyalangan usuli ustida so’z boradi. Shifrlashning ushbu kombinatsiyalangan usuliga binoan ma’lumotlarni shifrlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda ma’lumotlar standart usul (masalan, DES usul) yordamida shifrlansa, ikkinchi bosqichda shifrlangan ma’lumotlar maxsus usul bo’yicha qayta shifrlanadi. Maxsus usul sifatida ma’lumotlar vektorini elementlari noldan farqli bo’lgan son matritsasiga ko’paytirishdan foydalanish mumkin.
Gammalashni qo’llashda agar shifr gammasi sifatida raqamlarning takrorlanmaydigan ketma-ketligi ishlatilsa shifrlangan matnni fosh qilish juda qiyin.
Odatda shifr gammasi har bir shifrlanuvchi so’z uchun tasodifiy o’zgarishi lozim. Agar shifr gammasi shifrlangan so’z uzunligidan katta bo’lsa va dastlabki matnning hech qanday qismi ma’lum bo’lmasa, shifrni faqat to’g’ridan-to’gri saralash orqali fosh etish mumkin. Bunda kriptobardoshlik kalit o’lchami orqali aniqlanadi. Shifrlashning bu usulidan ko’pincha himoya tizimining dasturiy amalga oshirilishida foydalaniladi va shifrlashning bu usuliga asoslangan tizimlarda bir sekundda ma’lumotlarning bir necha yuz Kbaytini shifrlash imkoniyati mavjud. Rasshifrovka jarayoni-kalit ma’lum bo’lganida shifr gammasini qayta generatsiyalash va uni shifrlangan ma’lumotlarga singdirishdan iborat.

Shifrlangan ma’lumotlar vektorini matritsaga ko’paytirishni qo’llashda shifrlangan matn bir bayt uzunlikdagi ^fi vektorlarga ajratiladi va har bir vektor kvadrat matritsa ^Mij ga ko’paytiriladi va shifrlangan vektorlar shakllantiriladi: fi  fi  M
ij
Bu usulning asosiy afzalligi sifatida uning ma’lumotlar ishlanishining turli jabxalaridagi moslanuvchanligini ko’rsatish mumkin. Har bir vektor alohida shifrlanganligi sababli ma’lumotlar blokini uzatish va dasturlangan ma’lumotlardan ixtiyoriy foydalanish imkoniyati tug’iladi. Ushbu usulni apparat yoki dasturiy usulda amalga oshirish mumkin.
Deshifrlash jarayonida shifrlangan ^{f } vektorlarni teskari matritsa

ga ko’paytiriladi.
fi  f 
i
Kombinatsiyalangan usullarning yuqori samaradorligiga uning ikkala bosqichini apparat usulda amalga oshirish orqali erishish mumkin. Ammo bu uskuna xarajatlarining jiddiy oshishiga olib keladi. Dasturiy usulda amalga oshirilishida esa ma’lumotlarni shifrlash va Deshifrlash vaqti oshib ketadi. SHu sababli kombinatsiyalangan usularni apparat-dasturiy usulda, ya’ni usulning bir bosqichi apparat usulda, ikkinchi bosqichi dasturiy usulda amalga oshirilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Shifrlash – xabarni berilgan kanal bo`yich uzatish uchun qulay xolga keltirish. Oddiy misol tariqasida xabarni telegramma ko`rinishida uzatishni ko`rsatish mumkin. Bunda barcha simvollar telegraf kodini kodlanadi.
Deshifrlash – qabul qilingan xabarni tiklash amali. Aloqa sistemasida kodlash va dekodlash uchun qurilmalari ko`zda tutilishi lozim.


Shovqinli aloqa kanalining informatsiya modeli…Kodlash nazariyasining asosiy tushunchalari. Informatsiyalarni kodlash masalasini raqamli ma`lumotlarni berilgan sistemasida qandaydir o`zgartirish sifatida qarash mumkin.
Xususiy xolda ushbu amal simvollarni guruxlash (triadalar yoki tetradalar ko`rinishida ifodalash)yoki pozitsion sanoq sistemasidagi simvollar (raqamlar) ko`rinishida ifodalashga keltirilishi mumkin.
Xar qanday pozitsion sistemda ortiqcha information bo`lmaganligi va barcha kod kombinatsiyalari ruxsat etilganligi sababli, bunday sistemalardan nazoratlashda foydalanish mumkin emas…
Axborot muxofazasining kriptologik uslublari ochiq ma`lumotlarni o`zgartirib, faqat kalit ma`lum bo`lgandagina uni asl holatga qaytarish imkonini beradi.
Shifrlash va deshifrlash masalalariga tegishli bo`lgan, ma`lum bir alifboda tuzilgan ma`lumotlar matnlarni tashkil etadi.
Alifbo axborotni kodlash uchun foydalaniladigancheklisondagi belgilar to`plami. Misol sifatida.

• 
  O`ttiz oltita belgidan (xarfdan) iborat o`zbek tili alifbosi
  
• 
  O`ttiz ikkita belgidan(xarfdan) iborat rus tili alifbosi
  
• 
  Yigirma sakkizta belgidan (xarfdan) iborat lotin alifbosi
  
• 
  Ikki yuz ellik oltita belgidan iborat ASCII va KOI standart kompyuter kodlarining alifbosi
  
• 
  Binary alifbo, ya`ni 0 va 1 belgilardan iborat alifbo
  
• 
  Sakkizlik va o`n oltilik sanoq tizimlarini belgilaridan iborat alifbolarni keltirish mumkin
  

Axborotni muxofaza qilish maqsadida shifrlash sifatida kalitning maxfiy saqlanishi va shifrlashning kriptobardoshliligining darajasiga bog`liq.
Kriptotizimlrga quyidagi talablar qo`yiladi.
Ma`lumotlarni muxofaza qilish muxim masalalar bilan bevosita munosabatda bo`lmagan kishilar axborot-komunikatsiya tizimida ma`lumotlarni muxofaza qilish qoidalarini buzishi mumkin bo`lgan sabablar son va sifat jihatdan serqirraligini, tabiiyki ma`lum bir qolipda tasavvur qila olmaydi.
Quyida ko`p uchraydigan vanisbatan yaqqolroq xis qilish mumkin bo`lgan muhofaza qilish qoidalarining ba`zi buzilish sabablari keltirilgan.
Ma`lumotlar muxofaza qilish qoidalarini buzuvchining maqsadi va uni amalga oshirish uslublari.Kodlash yordamida informatsiyani himoyalash.
Qisqacha nazariy ma'lumot.
Axborotni ximoyalash mexanizmlarining asosini shifrlash tashkil etadi. Informatsiyani shifrlash deganda ochiq informatsiyani (dastlabki matnni) shifrlangan informatsiyaga o‘zgartirish (shifrlash) va aksincha (rasshifrovka qilish) jarayoni tushuniladi. Shifrlangan matn shifrmatn deb yuritiladi.
Shifrlashning ko‘pgina turli usullari mavjud.
Quyida keng tarqalgan shifrlardan biri – Vijiner shifri ustida so‘z boradi.
Bunda shifrlashning ishonchlilik darajasi alfavit harflarining paydo bo‘lish statistik qonuniyatlarining buzilishi evaziga ortadi. Vijiner shifriga binoan alfavitning xar biriga nomer beriladi. Masalan, o‘zbek alfaviti harflariga 0 (A = 0) dan to 34 (Ҳ = 34) gacha raqamlar moslashtiriladi.
Kalit qandaydir so‘z yoki xabarlar tagiga qaytarilib yoziladigan harflar ketma– ketligi sifatida ifodalanadi. Shifrmatnning har bir harfiga raqamli ekvivalent xabar harfi raqamli ekvivalentini uning tagidagi kalit harfi raqamli ekvivalentiga 35 ning moduli bo‘yicha jamlash orqali aniqlanadi.
5.1- misol. “ҒЎЗА” kaliti yordamida “ПАХТАКОР” dastlabki matnni shifrlash va rasshifrovka qilish talab etilsin.
Yechish. Shifrlash va rasshifrovka qilish quyida keltirilgan.
Dastlabki matn П А Х Т А К О Р
Kalit Ғ Ў З А Ғ Ў З А
Shifrmatn Н Ў Я T Ғ ЖС R
Kalit Ғ Ў З А Ғ Ў З А
Dastlabki matn П А Х Т А К О Р
Shifrlangan matnni deshifrlash(rasshifrovka) qilish.Shifrlangan so’zni deshifrlash qilish quyidagicha amalga oshiriladi:
Shifrlangan so`zni deshifrlash (rasshifrovka qilish) uchun berilgan so`zni shu kalit so`z orqali deshifrlasak bizga asosiy so`z kelib chiqadi. Biz yuqorida
“TATU URGANCH FILIALI” so`zini shifrladik va quyidagi so`zga ega bo`ldik.
“TBVX YWGBEK JNLJCOM” bu so`zni deshifrlash uchun
“ABCDEF” kalit so`zi orqali qayta rasshifrovka qilsak “TATU URGANCH FILIALI” so`zi kelib chiqadi. Agar ma’lumotni yuboruvchi va qabul qiluvchi tomonlar qutblanishning biror bir usulini tanlab olishmagan bo’lsa, qabul qiluvchi yuboruvchi tomonidan berilgan ma’lumotlardan hech qanday foydali ma’lumot olisha olmaydi.
Shunga asoslanib, axborotni uzatishda boshqa kimsalar tomonidan ushlab qolinishida himoya qilish uchun ma’lumot uzatish kanallari quriladi. Qabul qiluvchi kelayotgan axborotni boshqa odamlar tomonidan ushlab qolinganligini aniqlashi mumkin va bu aniqlanganidan keyin uzatuvchi tomonga ma’lumotlarni boshqa kalit bo’yicha qayta uzatishni so’raydi.
Yuboruvchi ma’lumotlarni biror bir kvantli tuzilish bo’yicha kodlashtiradi.
Qabul qiluvchi esa, bu tuzilishlarni ro’yxatdan o’tkazadi. Keyin yuboruvchi va qabul qiluvchi tomonlar birgalikda kuzatish natijalarini tahlil qilishadi. Natijada, yuborilgan va qabul qilingan ma’lumotlarning bir xilliliga ishonch hosil qilinadi. Natijalarni tahlil qilishda quyidagilarga e’tibor beriladi: xatoliklar, shovqin va buzg’unchilar keltirib chiqargan xatoliklar. Ma’lumotlarni aniqligi tahlil qilinadi, lekin bit bo’yicha tahlil qilinmaydi. Ma’lumotlarni uzatish vaqtida fotonlarning joylashuvi nazorat qilinadi.