1. Suv resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati. Mamlakatimizda suv xo’jaligini boshqarish tizimi

QISHLOQ XO’JALIGIDA SUV RESURSLARI VA ULARDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI

Reja:

1. Suv resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati.

2. Mamlakatimizda suv xo’jaligini boshqarish tizimi.

3. Suvdan foydalanish holati va samaradorligini tavsiflovchi

ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi.

4. Suv resurslaridan foydalanish samaradorligini yanada oshirish

yo’llari.

1. Suv resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati.
Tabiat boyliklari orasida suv alohida o’rin tutadi. Chunki barcha tirik organizmlar hayotining asosiy manbai suvdir. Yer sharining 72 foizi dunyo okeani bilan band bo’lsada, chuchuk suvlar miqdori juda cheklangan. Yer usti chuchuk suvlari miqdori 360 ming km³ bo’lib, bu gidrosferaning atigi 0,25 foizini tashkil etadi. Suv tiriklik manbaidir, uni e’zozlash, undan tejab-tergab foydalanish kerak.
Mamlakatimizning iqlim sharoitiga ko’ra tabiiy namlik darajasi dehqonchilik bilan shug’ullanish va chorvachilikni ozuqa bazasi bilan to’liq ta’minlash uchun yetarli emas. Shu sababli qishloq xo’jaligida suv resursining ham ahamiyati juda katta.
O’zbekiston Respublikasi Orol dengizi havzasida joylashgan bo’lib, uning asosiy suv manbai Amudaryo va Sirdaryo daryolari, shuningdek, ichki daryo va ko’llar hamda yer osti suvlaridir. Orol dengizi havzasidagi barcha manbalarning o’rtacha ko’p yillik suv oqimi 116 km³ni tashkil etadi, shundan 67,4 foizi Amudaryo havzasida va 32,6 foizi Sirdaryo havzasida shakllanadi. Jumladan, yer osti suvlarining umumiy zahirasi 31,2 km³ni tashkil etib, uning 47,2 foizi Amudaryo havzasiga, 52,8 foizi esa Sirdaryo havzasiga to’g’ri keladi.
O’zbekiston hududini ikkita yirik daryo: Amudaryo va Sirdaryo kesib o’tadi, ularning suv olish havzalari Tyan-Shan va Pomir-Oloy tizimi tog’larida joylashgan. O’zbekiston hududidan oqib o’tuvchi eng yirik daryo Amudaryo hisoblanadi. Uning tog’ qismida suv oluvchi havzasi 227 ming km², uning havzasidan har yili o’rtacha 79 km³ suv oqib o’tadi. Shundan respublikamiz hududida taxminan 6 km³ (7,5 %) suv oqimi vujudga keladi. Sirdaryoning tog’li qismidagi suv oluvchi havzasi maydoni 150 ming km², ushbu havzada har yili o’rtacha 38 km³ suv oqib o’tadi. Shundan taxminan 4 km³ (qariyb 10 %) suv O’zbekistonda vujudga keladi. Ushbu daryolar transchegaraviy daryolar bo’lib, ularning suvidan qo’shni respublikalar ham foydalanadi. Mamlakatimiz suv resurslarining qariyb 80 foizi transchegaraviy suv havzalari hisobiga shakllanadi. Mazkur holat Markaziy Osiyoda, xususan O’zbekiston Respublikasida suv resurslarini barqaror boshqarish uchun mintaqaviy hamkorlikning muhimligini belgilaydi.
Orol havzasida aholining ko’pligi va ular sonining barqaror oshib borishi sug’oriladigan dehqonchilikni muttasil rivojlantirishni talab etadi. Bu hol daryolardan ko’p miqdorda suv olinishiga olib keladi. 1960-yilga kelib Markaziy Osiyoda salkam 5 mln. gektar maydonni sug’orish uchun 40,4 km³ suv olingan holda, 1986-yil oxirida qariyib 7 mln. gektar maydonni sug’orish uchun 86 km³ suv olingan. Sug’orish maydoni 2 mln. gektarga ortgan holda sug’orish uchun sarf qilingan hajm ikki baravardan ham ortiq bo’lgan. Binobarin, ekinlarni suv bilan ta’minlash uchun juda ko’p suv olinganligi ayon bo’ladi. Ko’p miqdordagi suvning sug’orish va boshqa maqsadlarga sarflanishi o’lkada suv tanqisligini kuchaytira boshladi. Shu vaqtga kelib Markaziy
Osiyoda yirik suv omborlari: To’xtog’ul, Andijon, Chorvoq, Chordara, Qayroqqum, Nurek, Janubiy Surxon, Hovuzxon, Tuyamo’yin va boshqalar qurildi. Ularda ko’plab suv g’amlab olina boshlandi. Bu hol, ayniqsa, Orol dengizi suv rejimida yanada kuchliroq sezila boshlanishi tufayli uning gidrologik xususiyatlarida o’zgarishlar kuchaydi. Mutaxassislarning ma’lumotiga ko’ra, 1911-1960 yillar davomida Orol dengiziga har yili o’rtacha 52 km³ suv quyilib kelgan va uning sathi muntazam ravishda 53 m balandlikda bo’lgan, dengiz maydoni 66 ming km², suv hajmi 1061 km³ ga teng edi. Ushbu yillar mobaynida dengizga kelgan suv bilan uning suv sarfi deyarli teng bo’lgan. Orol sathining 1961 yildan boshlab pasayishi turli yillarda turlicha sodir bo’lgan. 19611970 yillar mobaynida pasayish o’rtacha 21 sm, 1971-1980 yillarda 58 sm, 1981-1985 yillarda 80 sm, 1986-1995 yillarda 46 smni tashkil qildi. Ayrim yillarda suv sathining pasayishi hatto bir metrdan ham ziyod edi. Orol dengizi qurigan qismining (maydoni 3,8 mln. gektardan ortiq) tabiiy sharoiti o’ziga xos bo’lib, bu yerlar asosan barxan qumlari va tuzlar bilan band. Ushbu global ekologik muammoni hal etish borasida mamlakatimiz hukumati zarur choralarni amalga oshirmoqda va xalqaro hamjamiyatning e’tiborini ushbu masalaga qaratmoqda. Mazkur muammoni yechishda mintaqadagi mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar hamkorlikda harakat qilishi yuqori samara beradi.
Respublikamizda sug’oriladigan yerlar maydoni 4,2 mln. gektardan ortiq bo’lib, jami suv resurslarining 90-91 foizi qishloq xo’jaligida, 4,5 foizi kommunal-maishiy xo’jalik sohalarida, 1,4 foizi sanoatda, 1,2 foizi baliqchilikda, 0,5 foizi issiqlik energetikasida, 1 foizi esa iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida foydalaniladi.
Iqtisodiyot tarmoqlari, jumladan, qishloq xo’jaligini suv bilan ishonchli ta’minlash, shuningdek, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida respublikamizda suv xo’jaligi tizimi barpo qilingan. Suv xo’jaligi tizimida 28,4 ming km irrigatsiya tizimi va ulardagi 54432 ta har xil gidrotexnika inshootlaridan, shuningdek, umumiy hajmi 19,4 km³ bo’lgan 70 ta suv ombori va sel omboridan foydalanib kelinmoqda.
Suv resurslarining nomutanosib taqsimlanishi va sug’oriladigan yerlarning murakkab relyefga ega ekanligi natijasida sug’oriladigan yerlarning 60 foiziga yaqin qismiga 1687 ta nasos stansiya yordamida suv yetkazib berilib, ularning yillik elektr energiyasi iste’moli 8 mlrd kVt.s ni tashkil etadi. Bundan tashqari, suv iste’molchilari uyushmalari, fermer xo’jaliklari va klasterlar tomonidan jami 155,2 ming km sug’orish tarmog’i va 10280 tadan ziyod nasos agregatlari ishlatilmoqda. Sug’orish ehtiyojlari uchun jami 12,4 mingta, jumladan suv xo’jaligi tizimida 4153 ta sug’orish quduqlaridan foydalanilmoqda.
Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash uchun umumiy uzunligi 142,9 ming km, shundan 106,2 ming km ochiq va 36,7 ming km yopiq gorizontal kollektor-drenaj tarmog’i, shuningdek 172 ta meliorativ nasos stansiyasi, 3897 ta vertikal drenaj quduq ishlatilmoqda.
1993-yil 6-mayda O’zbekiston Respublikasining “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi qonuni qabul qilingan bo’lib, suv resurslaridan foydalanishni tartibga solib boruvchi asosiy me’yoriy hujjatlardan biri hisoblanadi. Ushbu qonun 29 bob, 119 moddadan iborat. Ushbu qonunning 3-moddasida “Suv O’zbekiston Respublikasining davlat mulki – umummillliy boylik hisoblanadi, suvdan oqilona foydalanish lozim bo’lib, u davlat tomonidan qo’riqlanadi” – deb belgilangan.
Suvdan foydalanish tartibi suv xo’jaligi organlari tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, suv maxsus foydalanish ruxsatnomasi bo’lganlarga limit bo’yicha beriladi. Suv olish va uning hisob-kitobini qilish suv xo’jaligi organi bilan tuzilgan shartnomaga binoan amalga oshiriladi.
Sug’orish va suv bilan ta’minlashni magistral kanallar, suv omborlari va boshqa suv xo’jaligi obyektlari bajaradi. Suvdan foydalanish ishlari ichki xo’jalik va suv tizimi rejalariga asosan amalga oshiriladi.
Qishloq xo’jaligidagi foydalaniladigan suvni monitoring qilish orqali salbiy jarayonlarning sabablari va oqibatlari o’rganilib, ularni bartaraf etish va suvdan foydalanish samaradorligini oshirishga erishiladi. Suvdan samarali foydalanishda suvning aniq hisob-kitobini yo’lga qo’yish, suv o’lchash qurilmasi, ya’ni gidropostlar qurishni tashkil etish, xo’jalik ichki ariqlarini tozalash, suv sarfi isrofgarchiligini bartaraf etish muhim ahamiyatga ega.
Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan suvlarning sifati ham barcha viloyatlarda bir xilda bo’lmay, bir-birlaridan farq qiladi. Masalan, Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlarining aksariyat hududlarida ekinlarni sug’orishda foydalaniladigan suvlarning sifati yaxshi, ya’ni ularning tarkibida hosildorlikka salbiy ta’sir etuvchi turli xildagi minerallar kam, lekin Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm viloyati hududlarida foydalanilayotgan suvlarning tarkibida xlor va boshqa moddalar ko’p. Shuning uchun ham ularning sifati nihoyatda yomon. Bunday hol qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish hajmiga, sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Kelajakda yerlarning unumdorligini oshirish, suvlarning sifatini yaxshilashga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasini samarali amalga oshirish orqali zarur qishloq xo’jalik mahsulotlari miqdorini ko’paytirishga va sifatini yaxshilashga erishish mumkin.
Kollektor-zovur suvlarining bir yillik oqimi butun Orol havzasida hozirgi vaqtda o’rtacha 33 km³ni tashkil etadi, shundan 17 km³ Amudaryo, 13 km³ Sirdaryo, 3 km³ kichik daryo havzalarida vujudga keladi, 20 km³ zovur suvi Amudaryo va Sirdaryoga qaytadan tashlanadi, qolgan qismi Qoraqum va Qizilqumdagi bekiq botiqlaridagi ko’llarga yuboriladi. Kollektor-zovur suvlarini daryolarga qaytadan tashlanishi ularning suv hajmini oshiradi, boshqacha aytganda suvni tejashga erishiladi, ko’llarga tashlangan suv esa bug’lanishga sarf bo’ladi. Bu bir jihatdan foydali. Lekin kollektor-zovur suvlarining XX asrning 60yillaridan boshlab daryolarga tashlanishi ularning suvini asta-sekin ifloslanishiga olib keldi. Yaqin vaqtlargacha daryo suvlari asosiy ichimlik manbai bo’lib kelgan. Endilikda, ulardan ichimlik suvi sifatida foydalanish darajasi pasayib bormoqda.
Kollektor-zovur suvlarining 8-10 km³ qismi respublika hududida turli kattalikdagi botiqliklarga markaziy kollektorlar orqali yuboriladi.
Buning oqibatida ko’plab sun’iy ko’llar paydo bo’ldi (Arnasoy, Aydarko’l, Dengizko’l, Katta Sho’rko’l, Oyoqog’itma, Ayozko’l, Axchako’l, Sariqamish va boshqalar). Ularda hozirgi kunda katta hajmda suv to’plangan. Aydarko’lda jamg’arilgan suv miqdori 30 km³ dan ziyod. Sariqamishda esa bundan ham ko’p. Gap shundaki, suvning asosiy qismi bekorga bug’lanishga sarf bo’lmoqda. Ularning ba’zilaridan baliqchilikda foydalaniladi, lekin bu hol suvdan oqilona foydalanish tamoyiliga to’liq javob bermaydi. Iqtisodiy jihatdan zarari shundaki, botiqlar bundan avval mahsuldor yaylov sifatida foydalanilgan, endilikda yaylovlar maydoni qisqardi. Bundan tashqari tevarak atrofida grunt suv sathining ko’tarilishi yaylov mahsuldorligining kamayishiga ta’sir etdi. Chunonchi, Aydarko’l 1969yilgacha Forish tumanining asosiy yaylov maydoni hisoblangan, hozir esa yaylov maydoni 600 ming gektarga qisqardi.