1. To’lqinlar, siltashlar orqali burulishlar To’lqinlar texnikasining tuzilishi va asoslari

Murakkab sakrashlar yuqoridagi sakrash turlaridan kamida ikki – uchta belgilarni o’zida mujassamlaydi (xatlab sakrashdan tashqari). Bitta sakrashda shunday belgilar bo’lishi mumkin: oyoqni siltab, uchishda tanani qo’shilishi, tayanchsiz holatda va burilishda holatni o’zgartirish va boshqalar.
Bunday harakatlar texnikasi va o’rgatish uslubiyotini taxlil qila turib, ularning murakkabligi, qiyinligi, koordinatsiya xususiyatlari, harakatning ifodaliligiga bog’liq bo’lgan elementlar tuzilishini, shu bilan birga mashqlarni o’zlashtirish jarayonida kelib chiqishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklarni hisobga olish muhimdir.
4. Texnika tuzilishi va asoslari
Har qanday sakrash, uning aniq shaklidan qat’iy nazar mazkur harakatni umumiy holatini ko’rishga yordam beradigan strukturali – texnik elementlarni o’z ichiga oladi. Jumladan, har bir sakrash bir qancha harakat bosqichiga bo’linishi mumkin.
Sakrashning tayyorgarlik bosqichi sakrashning oldingi harakatga (depsinish) bog’liqdir. Bu bosqichdagi harakat butun bir sakrashning sifatiga ta’sir ko’rsatadi, shu bilan birga sakrashni oldingi harakat bilan o’zaro bog’liqligi xarakterini aniqlaydi.
Tayyorgarlik bosqichi sakrash turiga qarab birmuncha murakkab bo’lishi mumkin. Joyida sakrashda tayyorlov bosqichining harakat tuzilishi ancha oddiy. Bunday harakatni ikki fazaga bo’lish mumkin.
Qo’llarni orqaga siltash fazasi. Joyida oyoqlarni kerib sakrashdagi qo’llarni orqaga siltash ko’rsatilgan. (1-2- kadr), gimnastikachi keyingi harakatni amalga oshirish uchun qo’llarini orqaga – yuqoriga ko’taradi.
Bunda u ko’pincha, oyoq mushaklarini taranglashtirib va uni keyingi portlovchi ishga tayyorlagan holda oyoq uchiga ko’tariladi. Yelkadan oldingi mushaklari (yelkani bukuvchi) ham keyingi fazadagi harakatga tayyorlanib cho’ziladi.
Yarimcho’qqayish fazasi. Bu faza itarilishdan keyingi harakatdir. Bunda qo’llar tezkor siltash harakati bilan yoysimon bo’lib pastga – oldinga, keyinchalik (asosiy harakat bosqichida) to’g’ri oldinga – yuqoriga harakatlanishga o’tadi (pastga qarang). Lekin bu fazada qo’llar bilan siltash harakati gimnastikachi tanasining og’irligini yuqoriga emas, pastga o’tishiga yordam beradi. Gimnastikachi qo’llarini siltash bilan bir vaqtda yarim cho’qqayishni ham ijro etadi: sportchi qo’llarni siltash paytida oyoq tizzalarini va tos-son bo’g’imini sinxron bukib, oyoq kaftiga to’liq tushadi (13-rasm, 2-5- kadr). Juda baland sakrashga erishish uchun yarim cho’qqayish optimal darajada bo’lishi kerak. Bu va boshqa holatlarda depsinish paytida oyoq mushaklarini rivojlantiruvchi kuch pasaydi. Tizza bo’g’imi burchagi 135-1450 orasida o’zgarib turishi yaxshidir.
Yarim cho’qqayishda mushak tonusining balandligi ham muhimdir. Ularning qo’llarini orqaga siltashdan keyin bo’shashishi depsinish kuchining pasayishiga olib keladi.
Yarimcho’qqayish fazasi tizza va tos-son bo’g’imining bukilishi maksimum darajaga yetib, qo’llar esa eng pastki holatda bo’lganda tugashi kerak
Sakrashning tayyorgarlik bosqichi dinamikasi o’ziga xosdir. Qo’llarni orqaga siltash va ungacha bo’lgan (agar, gimnastikachi statik holatda bo’lsa) holatda oyoq bilan tayanchga beriladigan bosim sportchi tanasi og’irligi bilan teng bo’ladi (13-rasm, 1- kadr). Yarimcho’qqayish boshlanishida bosim pasayadi: bukilib qo’llarni pastga yo’naltira turib, gimnastikachi tayanch a’zolarini yuqoriga harakatlantiradi va keskin harakatda bu hatto tayanchni qisqa muddatga yo’qolishiga olib kelishi mumkin. Lekin oyoqlarni bukishning boshlang’ich impulsidan so’ng, darhol mushak apparati oyoqlar xali tizza va tos-son bo’g’imidan bukiladi, depsinishni ta’minlovchi yozuvchi mushaklar esa tezlik bilan ishga kirishib ketadi. Shuning uchun yarimcho’qqayishning ikkinchi qismida (3-5- kadr) tayanchga bo’lgan bosim yana kuchayib mazkur sakrash uchun yoki yarim cho’qqayishning oxirgi fazasida (joydan sakrashda), yoki ancha kechroq maksimum holatga yetadi.
Yarimcho’qqayish amortizasiya vazifasini ham bajaradi: gimnastikachi oldingi harakat tezligini qisman kamaytira turib, kuchlanishni oyoq uchidan oyoq kaftiga (oyoq kaftlarini yozish) o’tkazish va oyoqning tizza hamda tos-son bo’g’imini bukish hisobiga tayanchga kelishini engillashtiradi. Yugurib kelib bajariladigan sakrashda tayyorgarlik bosqichining fazali tuzilishi, shubhasiz o’zgaradi. Shartga ko’ra, buni 3 fazaga bo’lish mumkin.
Tezlikni oshirish fazasi stilistik qadamlar va irg’ishlar bilan bajariladigan bir qancha yugurish qadamlarini o’z ichiga oladi. Gimnastikachining bu vaqtda olgan gorizantal tezligi keyinchalik (depsinishda va sakrashda) sakrash balandligini ko’tarilish uchun ishlatiladi (14-rasm, 1- kadr). Undan keyin ikki oyoqda itarilib sakrashda juda aniq ko’rinadigan depsinib sakrash fazasi keladi. Bir oyoqda depsinganda depsinib sakrash ifodasiz xarakterga ega bo’ladi va odatda yugurib kelishdagi qadamga nisbatan uzunroq bo’ladi (15-rasm, 1-3 kadr). Depsinib sakrash oxirida oldinda harakatlanayotgan oyoq (yoki depsinadigan oyoq) oldinga chiqadi va oyoq uchidan tayanchga qo’yiladi. Oyoqlarni gavdadan ilgarilatib sakraganda, sakrashni baland ijro etishga imkon beradi. Qadamlab sakrashda oyoqlarni oldinga tashlanishi kam ifoda etilgan.
Sakrashda depsinib sakrash fazasining xususiyati shundaki, u joyidan sakrashda alohida fazani tashkil qiladigan qo’llarni orqaga siltash harakatini o’z ichiga oladi. Yugurib kelib halqa-qadam bilan sakrashda (16-rasm) qo’llar, depsinib sakrash oxirida siltash uchun dastlabki holatni qabul qiladi (3-kadr).
Shunday qilib, joyidan sakrashning tayyorgarlik bosqichi ikki harakat fazasidan tashkil topadi: qo’llarni orqaga siltash va yarim cho’qqayish fazasi. Yugurib kelib sakrashning tayyorgarlik harakati uch harakat fazasidan tashkil topgan: tezlikni oshirish, qo’llarni orqaga siltab depsinib sakrash va yarimcho’qqayish (amortizasiya) fazasi.
Sakrashning asosiy bosqichi tayanchdan depsinish bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni o’z ichiga oladi. Oyoq bilan depsinish va unga bog’liq hamma harakatlar sakrashning energiya hosil qiluvchi harakati hisoblanadi va bu gimnastikachi tanasining tayanchsiz xolatidagi tananing gorizantal holatda harakatlanishi davomiyligiga yordam beradi. Asosiy bosqich harakati bevosita tayyorgarlik harakatini davom ettiradi va asosan ikki fazaga bo’linadi.
Tezkor itarilish fazasi – gimnastikachining bu fazadagi ishlarni yengib o’tuvchi deyarli barcha mushak apparatlarining kuchli va portlovchi ishi bilan bog’liqdir. Aynan shu fazada gimnastikachi tanasiga tayanchdan yuqoriga harakat hamda oxiridagi sakrash balandligi va uning tayanchsiz holati davomiyligiga bog’liq bo’lgan jadalligi to’g’risida xabar beriladi.
Jismoniy nuqtai nazardan bu ko’rsatkichlar gimnastikachi tanasi og’irligi markazi (t.o.m.) tayanchdan uzilgan paytda qanday tezlikda bo’lishiga bog’liqdir: Extimol, uchishning boshlang’ich tezligi qancha yuqori bo’lsa, sakrash yuqori bo’lar va ko’proq havoda ushlab turilar. Tezkor depsinish fazasida sakrash bu talabga javob bera olishi uchun T.O.M. ga imkoni boricha ko’proq tezkorlik kerakligi to’g’risida xabar berishi kerak. Bunga gimnastikachi tanasi a’zolarining barcha bo’g’imlari birdaniga rostlansa, tananing og’irligi tayanchdan uzoqlashadi. Bu nafaqat gimnastikachi oyoqlari ishiga, balki siltanish harakatini bajara oladigan barcha tana a’zolariga ham tegishlidir.
Depsinishda oyoq kaftidan oyoq uchiga ko’tarilishi (oyoq kaftining bukilishi) va oyoqlarni tizza hamda tos-son bo’g’imlari to’g’rilanishi yozilishi sodir bo’ladi. Shu bilan bir vaqtda bo’sh a’zolar sakrash kuchini ko’paytiruvchi omil sifatida muhim bo’lgan yuqoriga siltashni bajarish mumkin. Jumladan, sakrash balandligi siltash hisobiga deyarli 26% ga ko’tarilishi mumkin deb ko’rsatilgan. Badiiy gimnastikada gimnastikachi qo’llar va bir oyoqda depsinib, ikkinchi oyoqda siltash harakatlarini bajarish mumkin. Odatda bu siltash harakatlari anatomik tomondan bukish xisoblanadi: yarim cho’qqayishdan keyin qo’llar kabi tayanmagan oyoq ham o’z harakat traektoriyasining pastki nuqtasidan o’tadi depsinishni boshlaganda esa yuqoriga intiladi. Oyoq bilan depsinish va tayanchsiz a’zolar bilan siltash harakatlari ko’pincha tananing umurtqa pog’onasi bo’limlari to’g’irlanishi uchun to’ldiriladi (masalan, ochiq va yopiq holatlarda sakrash).
Ko’rsatib o’tilgan barcha harakatlar qancha tez va bir vaqtda bajarilsa, depsinish shuncha tez va yuqori samara beradi. Shunday qilib, gimnastikachining nafaqat “sakrovchanligi”, tezkor-kuch sifati, balki depsinish texnikasini egallaganligi ham muhim hisoblanadi.
Depsinishni tayanish fazasidagi samarasining integral mezoni dinamik ko’rsatkichlar, birinchi o’rinda tayanchga gimnastikachi tomonidan beriladigan faol ta’sir va tayanch reaksiyasi kuchi bo’lishi mumkin. Depsinishdagi barcha harakatlar qancha tez va muvofiq bo’lsa, oyoq va tayanchning o’zaro harakati shuncha kuchli va depsinishning kuchi shuncha yuqori bo’ladi. 16-17 rasmlarda joyidan, depsinib sakrash va yugurib kelib sakrashlarning o’ziga xos dinamogrammasi ko’rsatilgan. Sakrash turi va texnikasiga qarab tayanchga bo’lgan maksimum bosim vaqti har xil vaqtga to’g’ri keladi. Joyidan sakrashda (13-rasm) u yarimcho’qqayishning tugashiga to’g’ri keladi (5- kadr). Depsinib sakrashda (14-rasm) siltashning o’rtasida keladi (4- kadr). Maksimal kuchning absolyut ahamiyati turli sakrashlarda ma’lum doirada o’zgarib turadi. Odatda kuchli depsinishda eng ko’p ahamiyatga egaligi kuzatiladi, joyidan sakrashda depsinish kuchi 160-180kg ga, yugurib kelib sakraganda esa 235 kg dan ko’proqqa teng keladi. Tayanch bilan o’zaro faol bog’liqlik vaqti ham katta farq qiladi. Yugurib kelib kuch bilan baland sakrashda u 0,25 – 0,26 s.ga teng. Joyidan sakrashda u ancha ko’proq, chuqur yarim cho’qqayish bilan depsinib sakrashda esa 0,5 - 0,7 s.gacha bo’lishi mumkin. Lekin, shuni hisobga olish kerakki, tayanch bilan oyoqning o’zaro ta’siri natijasida paydo bo’lgan katta kuch yaxshi itarilishga yordam beradi deb bo’lmaydi. Qarshilik bilan depsinib sakrashda katta tezlik bilan tayanchga berilgan zarba balki ahamiyatlidir, lekin, keyingi depsinish sust va samarasi past bo’lishi mumkin.
Tezkor itarilish fazasi odatda oyoqlar to’liq to’g’irlanganda yakunlanadi.
Tezlikni qayta taqsimlash va tayanchdan uzilish fazasi bevosita tezkor itarilish fazasidan keyin keladi. Gimnastikachi depsinish va siltashni tugallagandan so’ng, tana a’zolari tezligini qayta taqsimlaydi. Bunga tana a’zolarini tabbiiy, faol va sust harakatchanligi bilan erishiladi. Oyoq bilan ishlaganda tabiiy chegaralanish aniq ko’rinib turadi. Oyoqlarning bo’g’imlari oxirigacha tekislangandan keyin tezligi to’xtaydi. Tana a’zolari harakatchanligining sun’iy chegaralanishi o’ziga xosdir. U qo’llar bilan harakatlanishda juda aniq ko’rinadi: qo’llar bilan siltash odatda mushaklar ishi o’zgarishi hisobiga faol “tormozlanadi”. Agar siltashda qo’llar harakati yelkaning bukuvchi mushaklari kuchi bilan tezlashsa, unda tezlikni qayta taqsimlashda bu harakat yozuvchi mushaklar ishi bilan tormozlanadi. Yuqorida aytilganlar tayanchsiz oyoq bilan siltash harakatlariga o’xshashdir.
Siltanuvchi a’zolar harakat tezligi pasayishi bilan tayanchga bo’lgan bosim kuchi ham pasaya boshlaydi. Siltanuvchi a’zolar tormozlanganda ularning energiyasi a’zolarga o’tadi. Tayanchga bevosita yaqinlashgan a’zolar umumiy harakatga jalb qilinishi bilan tayanchga bo’lgan bosim nolga teng bo’ladi va sakrashning tayanchsiz fazasi boshlanadi Sakrashni amalga oshirish bosqichi harakatning tayanchsiz qismi bilan bog’liq. Bu bosqichda gimnastikachi harakati butun bir harakatning asosiy maqsadini namoyon etadi, uning texnik tomondan murakkabligi va tashqi samarasini aniqlaydi. Sakrash turlarida ko’rinib turibdiki, gimnastikachining uchishdagi harakati turli-tuman bo’lishi mumkin. Shuning uchun amalga oshirish bosqichining fazaviy tuzilishi tayyorgarlik va asosiy bosqich kabi unchalik aniq emas, uchishda bajariladigan o’ziga xos harakatlarga bog’liqdir. Sakrashni amalga oshirish bosqichi shartli ravishda qo’yidagi fazalarga bo’linadi:
Harakatda xolatni xosil qilish fazasi. Gimnastikachi tayanchsiz holatga o’ta turib, unga maqsad qilib qo’yilgan holatni qabul qilishga yordam beruvchi harakatni bajaradi. Qadamlab sakrab xalqa xosil qilib sakrashda (16-rasm) gimnastikachi bukilgan oyoq bilan siltab va qo’lni oldinga qilib (6-kadr) depsinganda, siltanuvchi oyoqlarni oldinga to’g’irlab, undan keyin esa shu vaqtning o’zida depsinuvchi oyoqni orqaga harakatlantirib shpagatga yaqin bo’lgan holatga erishadi (8-9-kadr). So’ngra gimnastikachi orqaga egilib “halqa” holatiga o’tadi (9-kadr).
Holatni xosil qilishga o’xshash harakatlar badiiy gimnastikada ko’pgina sakrashlarni ta’riflaydi va ularning asosiy xususiyatlarini tashkil qiladi.
Maqsad qilib qo’yilgan holatni ushlab turish fiksatsiya fazasi faqat shartli ravishda ajratilishi mumkin. Uchishda 0,15-0,20 soniyali qandaydir holatni aniq ushlab turish – kamdan-kam uchraydigan xodisadir. Ko’pincha gimnastikachining maksimal balandlikda uchayotganda, holatni sekin o’zgartirish fiksatsiya rolini o’ynaydi. 16- rasmdagi “halqa” ushlab turish holati to’liq xisoblanadi, lekin gimnastikachi tanani orqaga egib oyoqni maksimal darajada orqaga harakatlantirishga harakat qiladi. Uchishda holatni ushlab turish sakrash kuchi va balandligiga bog’liq. Sakrash qancha baland bo’lsa, uchish qancha uzoq bo’lsa, uchishda chiroyli holatni samarali ushlab turish imkoniyati shuncha ko’p bo’ladi. Bu ma’noda sakrash sifati uning tayanchsiz fazasi davomiyligiga qarab baholanadi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, baland sakrashda uchishning davomiyligi odatda taxminan 0,5 s.ga tengdir. Bu ko’rsatkich depsinib sakrashda ancha yuqori, joyida sakrashda balandligi bo’yicha o’rtacha, yugurib kelib sakrashda kamroq bo’ladi. Badiiy gimnastikada yugurib kelib sakrash odatda “qarshilik bilan” (uchishga maksimal balandlik va vaqt beradigan) emas, balki oldinga harakatlanib bajariladi (16-rasm). Bunday sharoitda uchish balandligi nisbatan kam bo’ladi.
O’tish fazasi shartli ravishda ajratilishi mumkin. U o’zida uchish va (qo’ngandan keyin) tayanchdagi harakati orasidagi bog’lovchi qismni namoyon etadi. To’g’risini aytganda, u sakrashning yakunlovchi bosqichi birinchi fazasi bilan bir-biriga bog’lanib ketadi, chunki u holatni xosil qilish harakatini emas, balki qo’nish bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni o’z ichiga oladi.
Sakrashning yakunlovchi bosqichi sakragandan keyin aniq qo’nishni ta’minlaydigan harakatni tashkil qiladi, shu bilan birga mazkur birikmada holatni hosil qilish harakatda keyingi ifodali qismga chiroyli va mantiqiy o’tishga yordam beruvchi, bog’lovchi harakatdir. Sakrashning yakuniy bosqichini shartli ravishda qo’yidagi fazalarga bo’lish mumkin.
Qo’nishga tayyorlash fazasi harakatning tayanchsiz davriga to’g’ri keladi. Gimnastikachi o’tish fazasini yakunlab yoki ularning o’rniga tayanchga oyog’ini olib keladi (yoki tayanch oyoqni) va agar zarur bo’lsa tayanchga kelish qulay bo’lishi uchun holatni o’zgartiradi. Bunda gimnastikachi bajarishi kerak bo’lgan konkret harakat amalga oshirish bosqichidagi holatni hosil qilish harakati va keyingi birikma elementi xarakteri bilan aniqlashadi. 16-rasmda gimnastikachi tayanchga siltanuvchi oyoqni qo’yib, tayanch oyoqni orqada qoldiradi. Uchib “shpagat” holatida oyoqlarni kerib sakragandan tayanchga qo’nganda oyoqlarini siljib ketmaydigan qilib qo’yishi kerak (13-rasm).
Har qanday sakrashning yakunlovchi bosqichida amortizasiya fazasi bo’lishi muqarrardir. Gimnastikachi tayanchga yumshoq qo’nishi kerak. Buning uchun u oyoq uchiga qo’nib, darhol kuch bilan butun oyoq kaftiga tushadi, bundan keyin esa tizza va tos-son bo’g’imidan oyoqlarni bukadi. Qoidaga ko’ra, amortizasiya qo’llarni pastga harakat qilishi bilan uyg’unlashadi (16-rasm, 11-12-kadrlar). Bu harakatlarning jismoniy mazmuni tananing tayanchda ketma-ket, yumshoq bukilishi tayanchga kelgan paytdagi kelib chiqadigan qarshi tezkorlikni pasaytiradi va shu bilan birga zarba keskin susayadi. Shuni inobatga olish kerakki, amortizasiya fazasining bo’lmasligi (masalan, oyoqlarni bukmasdan qo’nishda) jiddiy tan jarohatiga olib kelishi mumkin, chunki tayanch bilan o’zaro harakat kuchi keskin (birqancha yuz kg.ga) ko’tarilib ketishi mumkin.
Harakatni bog’lovchi va to’g’irlovchi faza gimnastikachi amortizasiyasidan so’ng keyingi harakat elementini bajarishga o’tadi. Bunda sakrash harakatining oxirgi fazasi ko’pincha keyingi harakatning tayyorgarlik fazasi bo’ladi. Gimnastikachi amortizasiyadan keyingi holatdan yana siltash, sakrashni bajarishi, harakatni oldinga davom ettirishi mumkin (16-rasm, 12-kadr).
Ta’riflangan faza davomida gimnastikachi ko’pincha o’z harakatiga, sakrashning noaniq bajarilishini oldini olish uchun zarur bo’lgan tuzatishlar kiritishi kerak. Bunday hollarda tuzatishlar stilistika talablariga mos keladigan bo’lishi kerak. Ya’ni, kerakli tuzatish harakatini “niqoblash” kerak (masalan, oldinga qadam qo’yish turg’unligi yo’qotilganda o’rniga majburan yonga qadam qo’yishni ifodali “ijro etish” kerak).
Shunday qilib badiiy gimnastikada sakrashning asosli tuzilishi quyidagi harakat fazalari mavjudligi bilan aniqlanadi (yugurib kelib sakrash uchun eng to’liq sxema beriladi):
Tayyorgarlik bosqichi:
1- Faza – “Tezlikni oshirish” (bu joyidan sakrash bo’lmaydi);
2- Faza – “Depsinib sakrash bilan qo’llarni orqaga siltash” (joyida sakarashda – “qo’llarni orqaga siltash”);
3- Faza – “Amortizatsiya” (joyida sakrashda – “yarim cho’qqayish”).