1-topshiriq: Nazorat uchun savol va topshiriqlar Matn nima?

---

1-topshiriq: Nazorat uchun savol va topshiriqlar
1. Matn nima?
Matn sifatida tanilgan izohlashga va muallifning fikrlarini etkazishga imkon beradigan izchil va 
tartibli iboralar va so'zlar to'plami.
Matn so'zi lotin tilidan kelib chiqqan matn bu to'qima degan ma'noni anglatadi.
O`qish va yozishni biladigan har qanday kishi matn yozishi mumkin. 
Faqat axborot-kommunikatsiya vositalarining taraqqiy etishi natijasida matn (tekst) so‘zi 
anglatadigan ma’no yanada ortganligini ko‘rishimiz mumkin.
Shubhasizki, matn alohida va mustaqil birlik bo‘la olishi uchun uning boshlanish va tugallanish 
chegarasi bo‘lishi shart, ana shu ikki tomondan bo‘ladigan chegaralar orasidagi qism yaxlit butun
bo‘la oladi.
2. Matnni boshqa til birliklaridan farqli jihatlari qaysilar?
Tilning tafakkur, ijtimoiy ong bilan aloqasi nihoyatda uzviy, chambarchasdir. Til belgilari — 
so’zlar, so?z birikmalari va gaplar — moddiy shakllar bo?lib, ularda ongning ideal mahsullari — 
aniq tasavvurlardan tortib eng mavhum va umumlashtiruvchi tushunchalar yoki hukmlargacha 
ob?yektiv tarzda o?z aksini topadi. Shunday kilib, til nafaqat fikrni ifodalash yoki fikr almashish 
vositasi, balki ijtimoiy ongda fikrlarni shakllantirish va mustahkamlash vositasi ham hisoblanadi. 
Til — jamiyat boyligi, u jamiyat a?zolarining o?zaro aloqasini amalga oshiradi, insonning moddiy 
va ma?naviy turmushida ro?y beradigan barcha voqeahodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va 
ulardan xabardor qiladi; til ayni ma?noda asrlar mobaynida shakllanadi va mavjud bo?ladi. 
Tafakkur tilga qaraganda birmuncha tezroq rivojlanadi va yangilanadi, leki tilsiz tafakkurni 
tasavvur etib bo?lmaydi: tilda ifodalanmagan fikr noaniq, tushunarsiz bir narsa bo?lib, insonga 
borliq voqea-hodisalarini anglab yetishida, fanni rivojlantirish va takomillashtirishida yordam 
bera olmaydi. Tafakkur tilsiz mavjud bo?lmas ekan, til ham tafakkursiz yashay olmaydi. Biz 
o?ylab turib gapiramiz va yozamiz, o?z fikrlarimizni tilda aniqroq va tushunarliroq bayon etishga 
harakat qilamiz. Demak, fikrlar til negizida paydo bo?ladi va unda mustahkamlanadi; til bilan 
tafakkur bir butunlikni tashkil etadi. 
„Matn mazmuni“ tushunchasi nutqning axborot mazmuni kategoriyasi bilan bog‘liq jarayon 
bo‘lib, faqat matnga xosdir. U o‘quvchiga hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni, ularning barcha 
sohalardagi ahamiyatini muallifning individual munosabati orqali xabardor qiladi, unga semantik 
yaxlitlik beradi.
Shu tariqa matnning semantik yaxlitligidan uning quyidagi xususiyatlari kelib chiqadi:
• Matn — bu ma?lum bir mavzudagi bayonot; 
• Matn so‘zlovchining niyatini, asosiy g‘oyasini ifodalab beradi; 
• Har qanday hajmdagi matn nisbatan avtonom (to‘liq) bayonotdir; 
• Matnda gaplar mantiqiy jihatdan bog‘langan bo‘ladi; 
• Matn uchun uning mazmuniga mos sarlavha tanlash mumkin; 
• To‘liq matn odatda boshlanish va yakunga ega bo‘ladi.
3. Matn hajm va mazmun belgisiga ko‘ra qanday tiplarga bo‘linadi?
Matnni hajm belgisiga ko‘ra ikkiga ajratamiz: Minimal matn (mikromatn) va maksimal matn 
(makromatn). Shuni ham aytib o‘tish kerakki, ayrim adabiyotlarda matn hajm jihatidan uchga 
ajratilgan: kichik, o‘rta va katta hajmli matnlar. «Telegramma, ma’lumotnoma, ariza, ishonch 
xati, tushuntirish xati hamda vaqtli matbuotda chiqadigan e’lon va kichik xabarlar kichik 
hajmdagi matnlar sanaladi. O‘rta hajmdagi matnlarga hikoya, qissa, she’r, doston, poemalar 
kiradi. Katta hajmdagi matnlarga povest, roman, drammatik asarlar, trilogiyalar kiradi»
Badiiy matnni quyidagi tiplarga bo‘lib chiqish mumkin: 
1.Hikoya mazmunli matn. 
A h a d j o n o v J a v o h i r 7 1 0 - 2 2 g u r u h

---

2.Tasviriy matn. 
3.Izoh mazmunli matn. 
4.Didaktik matn. 
5.Xabar mazmunli matn. 
6.Buyruq mazmunli matn. 
7.Hissiy ifoda mazmunli matn.
4. Hajm belgisiga ko‘ra matn tiplari haqida ma’lumot bering
Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga bag‘ishlangan qatralar, xalq 
donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, 
nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha 
gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi 
tomonini esa turli shakldagi bog‘lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi.
Maksimal matn deyilganda keng ko‘lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan 
butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar 
maksimal matn hisoblanadi. Maksimal matn mikromatnlardan tashkil topadi. Eng kichik butunlik 
abzatsga, eng katta butunlik esa bob (qism yoki fasl)larga to‘g‘ri keladi. Bunday matn tarkibida 
epigraf, so‘zboshi (muqaddima), so‘ngso‘z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi 
mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid 
ayrim masalalarga qo‘shimcha izoh, sharh bo‘lib keladi. 
5. Mikromatn va makromatn haqida ma’lumot bering.
Matnning o'zida mikro va makro semangika, mikro va makrostruktura mavjud. Matnning 
semantikasi ma'lumotlarni uzatishning kommunikativ vazifasi bilan belgilanadi; matn strukturasi 
matn tarkibiy bo'linmalarining ichki tuzilishining o'ziga xos xususiyatlari va ushbu birliklarning 
matnlar ichidagi interfaol xarakteristikalari aniq bir xabar sifatida aniqlanadi.
6. Abzatsning tashkiliy qismlari va struktural ko‘rinishlari haqida ma’lumot bering.
Abzats qisqa xabar, oldingi xabar bilan keyingi xabarni bog‘lovchi vositalar , xabarning 
to‘ldirilishi va xulosa qismlarni o‘z ichiga oladigan butunlikdir. «Matn lingvistikasi» 
qo‘llanmasida abzatsni tashkil etgan gaplar o‘zaro sinsemantik (sintaktik va leksik-semantik) 
hamda, avtosemantik (grammatik aloqalarsiz, faqat semantik) aloqa usulida birikishi aytiladi.
Abzatslarning strukturasiga ko‘ra quyidagi ko‘rinishlari mavjudligi sanab o‘tiladi: 
1) Sodda gapdan iborat bo‘lgan abzatslar;
2) Qo‘shma gapdan iborat bo‘ladigan abzatslar;
3) Periodik nutq formasidan iborat bo‘lgan abzatslar;
4) Superfrazali sintaktik butunlikdan iborat bo‘lgan abzatslar;
5) Ko‘chirma-o‘zga gapli abzatslar.
7. Tema-rematik munosabat tushunchasini izohlang.
Abzatsdagi «xabar» tema-rematik munosabatdagi gaplarda ifodalanadi. Tema (yunoncha thema 
– asos bo‘lgan narsa) deb gapning aktual bo‘linishida so‘zlovchi va tinglovchi uchun ma’lum 
bo‘lgan narsani ifodalovchi, yangi narsani ifodalashga o‘tish uchun asos xizmatini bajaruvchi 
qismga aytiladi. Rema (rheme-commentaire – ma’lumot, sharh) esa temadan keyin kelib 
so‘zlovchi tinglovchiga bildirmoqchi, aytmoqchi bo‘lgan yangi xabar mazmunini ifodalovchi qism,
gapning yangi ma’lumot (axborot) qismi. Odatda gapning ega sostavi tema, kesim sostavi esa 
rema vazifasida keladi
8.Ifoda maqsadiga ko‘ra matnning qanday tiplari mavjud?
Umuman olganda so'zlovchi tinglovchiga o'z fikrini bayon qilish uchun o'z oldiga turli 

---

maqsadlarni qo'yadi, ya'ni biror voqea haqida ma'lumot olishni istaydi, yo tinglovchini biror 
ishini bajarishga undaydi, yoki shu haqda istak bildiradi. Demak, so'zlovchining bunday istagi 
ifoda maqsadiga ko'ra gaplar uch turga bo'Iinadi: 1)darak gaplar, 
2)so'roq gaplar,
3)buyruq gaplar. 
9. Tasvirdagi birlamchi va aloqador xususiyatlar haqida ma’lumot bering.
Bunday matn tinglovchiga noma’lum bo‘lgan biror kishi, joy, hayvonot va nabotot olamiga 
mansub mavjudot yoki qandaydir narsa-buyum hamda voqea-hodisani batafsil tasvirlab berish 
maqsadida tuzilgan bo‘ladi. Tasviriy matnda ham monologik nutq ko‘rinishi etakchilik qiladi. 
Partonimik tasvir bunday matnning eng xarakterli xususiyati hisoblanadi. Ya’ni, tasvirlanayotgan 
ob’ektning dastlab, birlamchi xususiyati tilga olinadi. Keyin unga aloqador xususiyatlar va 
qismlardan so‘z yuritiladi.
10.Hissiy ifoda mazmunli matn deb nimaga aytiladi?
Insonning ichki kechinmalarini, voqelikka munosabatini, o’ziga хos
pafos bilan ifodalash maqsadida tuzilgan matnlar hissiy ifoda mazmunli matn deyiladi.
2-topshiriq: “Kelajakda IT olamida mening o‘rnim” mavzusida matn tuzib kelish.
Robotlar-ular o'rnatilgan dasturga muvofiq operatsiyalarni amalga oshirishga qodir bo'lgan 
mexanik yordamchilardir. Bugungi kunda, ilmiy va texnologik taraqqiyot tufayli, robotlar ishlab 
chiqish sezilarli darajada inson turmush tarzini o'zgartirish mumkin.
Robotlarning o'ta og'ir sharoitlarda ishlashi juda muhim. Masalan, suv ostida, kosmosdagi 
quyosh tizimini o'rganing, ishlab chiqarishda turli murakkab mahsulotlarni yasang, elektron 
mikrosxemalarni yig'ing. Ilm -fan sohasida robot -tadqiqotchilar ko'p. Robotlar - bu oyda 
yuruvchi, rover, Xabbl teleskopi, sun'iy yo'ldosh, kosmik stansiyalar. Bu robot qurilmalarda 
masofadan boshqarish va radio signallari ishlatiladi. Xulosa qilish mumkinki, robotlarning asosiy 
maqsadi og'ir qo'l mehnatini yengillashtirishdir. Lekin eng muhim tomoni shundaki, inson bu 
mexanizmlarning barchasini o'ylab topgan. 
O'ylaymanki, hech kim kelajakni robotsiz va ayniqsa, Android tasvirlay olmaydi.Va men hozirgi 
kunda IT sohasining Android yo’nalishida o’z izlanishlarimni olib borayapman . Men o’sha 
yuqorida aytib o’tgan robotlarga Android kodlar yozishni, ularni yana takomillashtirishni o’z 
oldimga maqsad qilib qo’yganman. Va bu tushunarli, biz bu sohada olimlar va muhandislarning 
yutuqlari orasida mening ham ixtiroyim namoyish etiladigan kunlarni kutish qoldi xolos.
Ko'plab muammolar hali ham mavjud bo'lsa-da, kelgusi 20 yil ichida ushbu sohada eng yaxshi va 
arzonroq texnologiyalar paydo bo'lishiga ishonch bilan aytishim mumkin, bu esa robot bozorini 
yangi bosqichga olib chiqadi. Bu shuni anglatadiki, Android dasturlar va boshqa robotlar bizning 
oramizda yashaydi va ishlaydi, bizni qiziqtiradi va kundalik jismoniy va intellektual ishimizda 
bizga yordam beradi.