1. U. Petti g‘oyalari. U. Petti: xalqlar boyligi konsepsiyasi

4. Kene qarashlari.


Fransua Kene (1694-1774) fiziokratlar maktabining asoschisi hisoblanadi. G‘.Kepe har tomonlama bilimli olim bo‘lib, Versal yaqinida kambag‘al dehqon oilasida dunyoga keldi. U yoshligidan tibbiyotga qiziqdi va bu sohada ta’lim oldi. Keyinchalik tibbiyot amaliyoti unga shuhrat keltirdi. 1752-yilda Qirol Lyudovik XV saroyida tabiblik qildi. Tibbiyot va biologiyaga oid ko‘pgina asarlar yaratdi. G‘.Kepe iqtisodiyot muammolari bilan oltmish yoshidan boshlab bevosita shug‘ullana boshladi.
Shuni ta'kidlab o‘tish kerakki, F.Kenening iqtisodiy g'oyalari qirol saroyida - Versalda yuzaga keldi. U umrining oxirigacha o‘sha yerda yashadi va ijod qildi. F.Kenening «Fermerlar», «Don», «Aholi», «Soliqlar» nomli dastlabki iqtisodiy maqolalari Didro va D.Alamber tomonidan chop etilgan «Qomus» da e’lon qilindi. 1758-yilda uning asosiy asari «Iqtisodiy jadval» dunyoga keldi. F.Kene nafaqat fiziokratizm maktabi asosini yaratdi, balki uning nazariy va siyosiy dasturini ham shakllantirdi. Uning fiziokratik g‘oyalarini keyinchalik A.Tyurgo va boshqa bir qator ffansuz iqtisodchilari davom ettirdilar va . targ‘ib qildilar. Shunday qilib, haqiqiy fiziokratlar maktabi yoki o‘sha davr tili bilan aytganda «iqtisodchilar maktabi» tarkib topdi. Uning eng rivojlangan davri XVIII asming 60- 70-yillariga to‘g‘ri keladi.
O'rganish metodi. F.Kenening iqtisodiy tadqiqotining metodologik maslagi (platformasi) ni uning tomonidan ishlab chiqilgan tabiiy tartib to‘g‘risidagi konsepsiya tashkil etadi. Uningcha mazkur konsepsiyaning huquqiy asosi xususiy mulkni, shaxsiy manfaatlami muhofaza qiluvchi va takror ishlab chiqarishni va moddiy boyliklami to‘g‘ri taqsimlashni ta’minlovchi davlatning moddiy va ma’naviy qonunlari hisoblanadi. F.Kenening yozishicha tabiiy tartibning mohiyati shundaki, bir odamning shaxsiy manfaati boshqalarning umumiy manfaatidan ajralgan bo ‘lishi mumkin emas. Bu esa erkinlik hukmronlik qilgan
sharoitda bo‘ladi. Ana shunda dunyo o‘z-o‘zidan harakatlanadi. Shu bilan birga, G‘.Kepe ogohlantirib aytishicha, «Yuqori hokimiyat» oqsuyaklardan yoki yirik yer egalari vakillaridan tashkil topishi mumkin emas; ular birga qo‘shilib qonunning o‘zidan ancha kuchli hokimiyat tashkil etishi, millatni qul qilishi, adolatsizlikni keltirib chiqarishi, yirtqichlarcha zulm o‘tkazishi va o‘taketgan beboshlikni keltirib chiqarishi mumkin. U yuqori davlat hokimiyati davlat boshqaruvini amalga oshirish uchun zarur bo ‘Igan - tabiiy tartib — qonunlarini yaxshi biladigan, o ‘qimishli bir shaxs qo‘lida bo ‘lishini maqsadga muvofiq, deb hisoblagan.
Sof mahsulot to‘g‘risidagi ta'limot. F.Kenening nazariy merosida uning sof mahsulot (hozir uni milliy daromad deb atashadi) to ‘g'risidagi ta 'limoti muhim o ‘rin egallaydi. Uning fikriga ko‘ra, sof mahsulotning manbayi yer va unga sarflangan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida band bo‘lgan kishilaming mehnati hisoblanadi. Demak, boylikning (sof mahsulot) ko‘payishi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bilan bog‘liq bo‘lgan «yer in’omidir». Shu bois, davlat sanoatni emas, balki qishloq xo‘jaligini rag‘batlantirish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi kerak. G‘.Kepe: «Dehqonlar kambag'al bo'lsa, qirollik kambag'al bo'ladi, qirollik kambag'al bo'lsa qirol kambag'al bo'ladi», deb hukumatni ishontirishga harakat qilgan. Savdo va sanoat boylik yaratmaydi, negaki, savdogar va hunarmandlar qishloq xo‘jaligida yaratilgan boylikni faqat bir joydan ikkinchi bir joyga yetkazish va o‘zgartirish bilan shug‘ullanadi. Shuning uchun savdo va sanoat «unumsiz» hisoblanadi. U yerdagi tovaming o‘sgan qiymati faqatgina savdo va sanoat xarajatlarini qoplash vositalarini o‘z ichiga oladi, sof mahsulot esa bunda ko‘paymaydi. Keyinchalik, A.Smit fiziokratlaming sanoatning «unumsizligi» to‘g‘risidagi g‘oyasiga qarshi chiqadi va sanoatda ham boylik yaratilishini ko‘rsatib beradi.
G‘.Kepe merkantilistlaming “boylik savdoda yaratiladi” degan tezisini tanqid qildi. Uning tasdiqlashicha, muomalada tovarlaming ayirboshlanishi ekvivalentli bo‘ladi, ya’ni teng qiymatli tovarlar ayirboshlanadi. Demak, ayirboshlashda qiymatning hech qanday o‘sishi sodir bo'lmaydi. G‘.Kepe pulni foydasi yo‘q boylik hisoblagan, unga faqat savdodagi vositachi sifatida qaragan. Shunga muvofiq, davlatning boyishi pul kapitalining o‘sishiga emas, balki qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi.
Sinflar nazariyasi. G‘.Kepe o‘zi ishlab chiqqan unumlilik qoidasiga asoslangan holda jamiyatni uch sinfga ajratib ko‘rsatadi: unumli sinf, unumsiz sinf mulkdorlar sinfi. Unumli sinf - bu sinfda qishloq xo'jaligida ish bilan band bo‘lgan barcha kishilar, dehqon va fermerlar kiradi. Ular sof mahsulot yaratadilar. Unumsiz sinf bular hunarmandlar, ishchilar, savdogarlar, xizmatkorlar, to‘ralar, ya’ni dehqonchilikdan boshqa sohada ish bilan band bo‘lgan kishilar. Ular faqat o‘zlarini ta’minlaydilar, o‘z iste'moliga qancha mahsulot kerak bo‘lsa, shuncha mahsulot yaratadilar. Ular jamiyat uchun foydali, ammo o‘zining ham, jamiyatning ham boyligini ko‘paytirmaydi, shu ma’noda unumsizdir. Mulkdorlar sinfi yer egalari, unga qirol va ruhoniylar ham kiradi. Mulkdorlar sinfi sof foydani olishga haqli, negaki, ular o‘z paytida yerlami o‘zlashtirgan, yeming unumdorligini oshirgan. Mulkdorlar tomonidan olinadigan daromad bu ulaming oldin qilgan xarajatlari uchun in’om. Albatta, jamiyatning sinflarga bunday bo‘linishi noto‘g‘ri. A.Smit fiziokratlaming bu boradagi qarashiga javoban kinoyali ravishda shunday deydi: “Agar ulaming mantig‘iga amal qilsak, unda faqat ikki farzand ko‘radigan har qanday nikohni unumsiz, deb tan olish kerak bo‘ladi”.
Kapital nazariyasi. Iqtisodiy fikrlar tarixida kapital to ‘g 'risidagi birinchi chuqur nazariy tushunchani G‘.Kepe ilgari surdi. Merkantilistlar kapitalni pul bilan bir narsa deb hisoblagan bo‘lsalar, G‘.Kepe fikriga ko‘ra pul unumsiz boylik bo‘lib, u hech narsa ishlab chiqarmaydi. Uning atamasi bo‘yicha qishloq xo‘jaligi qurollari, qurilishlari, mollari, hayvonlari va dehqonchilikda bir necha ishlab chiqarish sikllarida foydalaniladigan barcha narsalar «dastlabki avanslar» deyiladi (hozirgi zamon atamasi bo‘yicha - asosiy kapital). Bir ishlab chiqarish siklida ishlatiladigan urug‘lik, yem-xashak, ishchilaming mehnat haqi va boshqalami u «har yilgi avanslar»ga kiritdi (hozirgi zamon atamasi bo‘yicha - aylanma kapital). Ammo F.Kenening xizmati faqat kapitalni ishlab chiqarishdagi mavqeyiga ko‘ra asosiy va aylanma kapitallarga bo‘lishdangina iborat emas. Bundan tashqari u aylanma kapital bilan birga asosiy kapital ham harakatda bo ‘lishini ishonarli tarzda isbotlab berdi.
Takror ishlab chiqarish nazariyasi. Iqtisodiy ta’limotlaming rivojlanishida F.Kenening mashhur «Iqtisodiy jadval» asarining o‘mi beqiyos. Bu asarda ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni birinchi marta makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi. G‘.Kepe jamiyatdagi uchta ijtimoiy guruhlar - sinflar o‘rtasida mahsulot va pulning ayirboshlanish jarayonini ko‘rsatib berdi. Takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilishda baholaming o‘zgarmasligi asos qilib olinadi (bunda almashuv ekvivalentiik tamoyili asosida ro‘y bermoqda deb faraz qilinadi). Bu jarayon tashqi bozor ta’sirisiz, ya’ni faqat ichki bozor sharoitida yuz bermoqda, deb qaraladi.