8-variant 1. Ustаmа хаrаjаtlаrni tаnnаrхgа o’tkаzish 2. Mаhsulоt tаnnаrхigа kiritilаdigаn mеhnаt hаqi хаrаjаtlаri. Javoblar 1. Ustama xarajatlarni taqsimlash kompaniyada ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarga yoki kompaniya o‘z mijozlariga ko‘rsatadigan xizmatlar uchun umumiy bazani tanlash orqali amalga oshiriladi. Taqsimlash bazasi sifatida ishlab chiqarish bo‘linmalarining ustama xarajatlariga to‘laroq mos keladigan omil tanlanishi lozim. Bazaga ko‘pincha quyidagilar olinadi: • Ishlab chiqarishda ishlagan ishchilarni ish vaqti • Uskunalarni ishlagan vaqti • Mehnat sarflari • Ishlab chiqarilgan mahsulot birligi Ustama xarajatlarni amaldagi miqdoriga asoslanib taqsimlash stavkasini hisoblash ko‘pincha bir qancha muammoni keltirib chiqaradi: • buyurtmalarning tannarxini hisoblash hisobot davri tugaguncha kechiktirilishi lozim, chunki ustama xarajatlar va ishlab chiqarish hajmini bundan oldin hisoblab bo‘lmaydi; • ustama xarajatlar ham, ishlab chiqarish faoliyati ham oy sayin o‘zgaradi va ustama xarajatlarni taqsimlash stavkalarining ko‘p darajada o‘zgarishiga olib keladi. Ishlab chiqarish ustama xarajatlarini taqsimlashning reja stavkasini hisoblash quyidagi harakatlarni o‘z ichiga oladi: 1. Ustama xarajatlar prognoz miqdorini hisoblash 2. Ustama xarajatlarni taqsimlash bazasini tanlash 3. Kelgusi davr uchun prognoz qilingan ustama xarajatlar miqdorini bazaning prognoz miqdoriga ajratish 4. Ushbu stavkadan foydalanib, ustama xarajatlarni mahsulotning har bir turiga o‘tkazish. Reja stavkasini hisoblash uchun foydalaniladigan prognoz ma‘lumotlari amalda haqiqiy ma‘lumotlarga mos kelmaydi. Bunday holatda mahsulot tannarxiga o‘tkazilgan ustama xarajatlar haqiqatda qilingan ustama xarajatlar summasidan farq qiladi, bu esa ustama xarajatlarning to‘la taqsimlanmasligiga olib keladi yoki ustama xarajatlarning ortiqcha taqsimlanishiga sabab bo’ladi: To‘la taqsimlanmagan ustama xarajatlarni yoki ortiqchasi bilan taqsimlangan ustama xarajatlarni ikki usul bilan hisobdan chiqarish mumkin: 1. Tuzatish kiritilgan (korrektirovka) summasi "Realizatsiya qilingan mahsulot tannarxi" schetiga o‘tkazish orqali. 2. Tuzatish kiritilgan (korrektirovka) summani uchta "Tugallanmagan ishlab chiqarish", "Tayyor mahsulot" va "Sotilgan mahsulot tannarxi" schetlari qoldig‘iga mutanosib taqsimlash orqali.
2. Mahsulot tayyorlash bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan mehnatni yordamchi yoki bilvosita mehnat deyiladi. Bu xarajatlar ishlab chiqarishning ustama xarajatlariga qo‘shiladi va so‘ngra joriy davr oxirida mahsulotga tegishli stavka bo‘yicha taqsimlanadi. Bilvosita mehnatga tsex boshliqlari, brigadirlar, muhandis xodimlar, qorovullar, tsex farroshlari mehnati kiradi. Noishlab chiqarish xodimlarining, ya‘ni mahsulotni sotish bilan shug‘ullanadigan xodimlarning ish haqi va ma‘muriy boshqaruv xodimlarining ish haqi hisobot davridagi sarflar sifatida hisobga olinadi (davr xarajatlarida) va bunday xarajatlar vujudga kelishiga qarab foyda va zararlar schetiga hisobdan chiqariladi. Bekor turish vaqtini, ish vaqtidan tashqari ishlash vaqtini va mukofotlarni hisobga olish Band bo‘lmagan ish vaqti yoki bekor turgan vaqt – bu unumsiz, lekin haq to‘lanadigan vaqtdir. Bartaraf etiladigan bekor turish rejalashtirish yaxshilanganda xoli bo‘lish mumkin bo‘lgan vaziyat oqibatida vujudga keladi. Bunday bekor turish bo‘yicha sarflar mahsulot tannarxiga kiritilmasligi, balki foydalar va zararlar schetiga hisobdan chiqarilishi kerak.Bartaraf etsa bo‘ladigan asosiy bekor turish hollari quyidagilardir: • Ishlab chiqarish jarayonining to‘xtab qolishi (uskunalarning sinishi, materiallarning etishmasligi, ishni yaxshi rejalay olmaslik); • Boshqaruv qarorlari (buyumlarning texnik xususiyatini o‘zgartirish,omborda materiallarning yo‘qligi, rejalarning o‘zgarishi). Muqarrar bekor turish korxonaning nazorat qilib bo‘lmaydigan yoki muqarrar xarajatidir. U odatdagi ish sharoitidan yoki tashqi omillardan, choy ichishga tanaffusdan, to‘satdan mahsulotga talabning kamayishi, ishlab chiqarish uchun asosiy xom-ashyo etkazib beruvchida boshlang‘ich ish tashlashdan kelib chiqadi. Bunga mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo‘shiladigan (ularni umumiy ishlab chiqarish sarflari schetida aks ettirish yo‘li bilan) xarajatlarning bir qismi sifatida qarash mumkin. Ish vaqtidan ortiqcha vaqt – bu mehnat qonunida belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ma‘lum davr bo‘lib, unga odatda ustama sifatida haq to‘lanadi. Asosiy ishchilar uchun ortiqcha vaqt quyidagi sabablar bilan zarur bo‘ladi: 1)ishlab chiqarish jarayonida to‘la ishlanmagan vaqtni to‘ldirish; 2)dastlab rejalashtirilgan mahsulot miqdorini ko‘paytirish. Bartaraf etish imkoni bo‘lgan ortiqcha ish vaqti xarajatlarini odatda shu davridagi foydalar va zararlar schetiga o‘tkazib, hisobdan chiqariladi. Muqarrar yoki zaruriy ish vaqtidan ortiqcha ishlar qiymati uni umum ishlab chiqarish xarajatlari schetiga o‘tkazish yo‘li bilan mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. Mukofot haqi asosiy xodimlarga va yordamchi ishlab chiqarish xodimlariga yuqori ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari uchun to‘lanadi, unga oddiy ishlab chiqarish xarajati deb qaraladi va mahsulot tannarxiga kiritiladi (umum ishlab chiqarish xarajatlariga kirtish yo‘li bilan). Noishlab chiqarish xodimlariga to‘langan rag‘batlantirish mukofotlari shu davrdagi foyda va zararlar schetiga o‘tkaziladi.