1 varyant Radioaktiv elementlar

 
3 Alkanlar
uglevodorodlar sinfi boʻlib, ular zanjirsimon tuzilishda bir-biriga bogʻlangan uglerod va vodorod atomlaridan iborat. Ular gomologik 
qator hosil qiladi, ya'ni ular o'xshash kimyoviy formulaga ega va uglerod atomlari soni ko'paygan sari fizik va kimyoviy xususiyatlarning asta-
sekin o'zgarishini ko'rsatadi. 
Alkanlarning nomenklaturasi oqilona va tizimli yondashuvga asoslanadi. O'tmishda alkanlar tarixiy nomlar asosida atalgan, masalan, bitta uglerod 
atomiga ega bo'lgan birikma uchun metan va sakkiz uglerod atomli birikma uchun oktan. Biroq, bu nomlash tizimi izchillikdan mahrum bo'lib, 
yangi birikmalar kashf etilishi bilan amaliy bo'lib qoldi. 
Buni hal qilish uchun IUPAC (Xalqaro sof va amaliy kimyo ittifoqi) nomenklaturasi deb nomlangan tizimli nomlash tizimi joriy etildi. Ushbu 
tizimga ko'ra, har bir alkan asosiy zanjiridagi uglerod atomlari soniga qarab nomlanadi. Uning alkan ekanligini bildirish uchun “-ane” 
qo‘shimchasi qo‘shiladi. 
Izomeriya alkanlardagi yana bir muhim tushunchadir. Izomerlar bir xil molekulyar formulaga ega, ammo tuzilishi va fazoviy yo'nalishi har xil 
bo'lgan birikmalardir. Alkanlarda izomeriya uglerod zanjirida shoxlanish imkoniyati tufayli yuzaga keladi. 
Umuman olganda, alkanlarning ratsional va tizimli nomenklaturasi izomeriya tushunchasi bilan birga ushbu uglevodorod birikmalarini aniq 
aniqlash va tavsiflashga yordam beradi. 
4 Qaytariladigan
jarayonda tizim shunday o'zgarishlarga uchraydiki, u shartlarning cheksiz kichik o'zgarishi bilan qaytarilishi mumkin. 
Qaytariladigan jarayonlar samaradorlikni maksimal darajada oshiradigan va hech qanday energiya sarfini o'z ichiga olmaydi ideallashtirilgan 
stsenariylardir. Qaytariladigan jarayonlarga gazning sekin siqilishi yoki kengayishi, cheksiz darajada yaqin haroratlarda ikki jism o'rtasida issiqlik 
almashinuvi va qaytariladigan kimyoviy reaktsiyalar kiradi. Qaytmas jarayonlar: Termodinamikaning ikkinchi qonunining ifodasi:
Termodinamikaning ikkinchi qonuni shuni ko'rsatadiki, izolyatsiya qilingan tizimning entropiyasi vaqt o'tishi bilan ortib boradi. U turli yo'llar 
bilan ifodalanishi mumkin:1. Klauziusning bayonoti: Tsiklda ishlaydigan va issiqlikni bitta rezervuardan ajratib oladigan va uni boshqa effektlarsiz 
butunlay ishga aylantiradigan issiqlik dvigatelini qurish mumkin emas.2. Kelvin-Plank bayonoti: Tsiklda ishlaydigan va issiqlikni bitta 
rezervuardan chiqarib, uni butunlay ishga aylantiradigan issiqlik dvigatelini qurish mumkin emas.Ikkala bayonot ham issiqlikni ishga aylantirishda 
cheklovlar mavjudligini va energiyaning bir qismi har doim issiqlik shaklida yoʻqolishini yoki tarqalib ketishini bildiradi.Termodinamikaning 
birinchi va ikkinchi qonunlarining umumlashtirilgan tenglamasi: Termodinamikaning birinchi va ikkinchi qonunlarining umumlashtirilgan 
tenglamasi, shuningdek, energiya balansi tenglamasi tizimda sodir bo'ladigan energiya o'zgarishlarini bog'laydi:DU = Q - W 
Qaerda:
- DU - tizimning ichki energiyasining o'zgarishi.
- Q - tizimga qo'shilgan issiqlik.
- W - tizim tomonidan bajariladigan ish. 
Qaytariladigan jarayon uchun tenglama quyidagicha bo'ladi: 
DU = Q_rev - W_rev 
Bu yerda Q_rev - qaytariladigan issiqlik uzatish va W_dev - bajarilgan ish. 

---

18-variant 
1.
Оksidlаnish– qaytarilish reaksiyalаri 
Hammа kimyoviy reaksiyalаrni ikki guruhgа bo‘lish mumkin. Birinchi guruh reaksiyalаrdа o‘zaro tа’sir etuvchi mоddаlаr tаrkibigа kiruvchi 
elеmеntlаrning оksidlаnish dаrаjаsi o‘zgarmаydi. Bu guruhgа аlmаshinish, birikish vа аjrаlish reaksiyalаri kirаdi: 
AgNO
3
+ KCl = AgCl↓ + KNO
3 
Ikkinchi guruh reaksiyalаrigа bir yoki bir nеchа elеmеntlаrning оksidlаnish dаrаjаsi o‘zgarаdigаn reaksiyalаr kirаdi: 
Zn + 2HCl = ZnCl
2
+ H
2
↑ 
Bu reaksiyadа ruхning оksidlаnish dаrаjаsi 0 dаn +2 gаchа, vоdоrоdniki +1 dаn 0 gаchа o‘zgarаdi. 
Elеmеntlаrning оksidlаnish dаrаjаsi o‘zgarishi bilаn bоrаdigаn reaksiyalаrni оksidlаnish-qaytarilish reaksiyalаr yoki rеdоks reaksiyalаr (lоtinchа 
reductio – qaytarilish vа oхydatio – оksidlаnish) dеb аtаlаdi. Yuqoridаgi reaksiyalаrdа ruх аtоmlаri musbаt zаryadlаngаn iоnlаrgа аylаnаdi, uning 
оksidlаnish dаrаjаsi 0 dаn +2 gаchа оrtаdi: 
Zn – 2e
–
= Zn
+
Elеmеntning оksidlаnish dаrаjаsi оrtishi bilаn bоrаdigаn elеktrоn bеrish jаrаyoni оksidlаnish dеb yuritilаdi. 
Ruх tоmоnidаn bеrilgаn elеktrоnlаr vоdоrоd iоnlаri tоmоnidаn qabul qilinаdi; vоdоrоdning оksidlаnish dаrаjаsi +1 dаn 0 gаchа kаmаyadi: 
2H
+
+ 2e
–
= H
2
Elеmеntning оksidlаnish dаrаjаsi pаsаyishi bilаn bоrаdigаn elеktrоn biriktirib оlish jаrаyoni qaytarilish dеyilаdi. Dеmаk, bu reaksiyadа ruх 
оksidlаnаdi, vоdоrоd esа qaytarilаdi. 
Оksidlаnish-qaytarilish reaksiyalаrini 3 guruhgа bo‘lish mumkin. 
1. Аtоmlаrаrо yoki mоlеkulаlаrаrо bоrаdigаn оksidlаnish qaytarilish reaksiyalаri. Bundаy reaksiyalаrdа elеktrоnlаrning аlmаshinishi аtоmlаr, 
mоlеkulаlаr yoki iоnlаr o‘rtasidа bоrаdi, mаsаlаn 
0 +5 +2 +2 
3Cu + 8HNO
3 
+ 3Cu(NO
3
)
2
+ 2NO + 4H
2
O 
2. O‘z-o‘zidаn оksidlаnish, o‘z-o‘zidаn qaytarilаsh (disprоporsiyalаnish) reaksiyalаri. Bundаy reaksiyalаrdа bittа elеmеnt аtоmlаri yoki iоnlаrning 
оksidlаnish dаrаjаsi bir vaqtning o‘zidа оrtаdi vа kаmаyadi. Bundа bоshlаng‘ich mоddа turli хil birikmаlаrni hosil qiladi, ulаrdаn biridа аtоmlаrning 
оksidlаnish dаrаjаsi yuqori, ikkinchisidа esа pаst bo‘ladi. Bundаy reaksiyalаr mоlеkulаsidа oraliq оksidlаnish dаrаjаsigа egа bo‘lgan аtоmlаr mаvjud 
bo‘lgan mоddаlаrdа sоdir bo‘ladi. 
+6 +7 +4
3K
2
MnO
4 
+ 2H
2
O = 2KMnO
4
+ MnO
2 
+ 4KOH 
3NaClO = 2NaCl + NaClO
3
3. Ichki mоlеkulyar оksidlаnish-qaytarilish reaksiyalаri. Bundаy reaksiyalаr jumlаsigа bittа mоlеkulаdаgi turli аtоmlаrning оksidlаnish dаrаjаsi 
o‘zgarishi bilаn bоrаdigаn reaksiyalаr kirаdi. Bundа musbаt оksidlаnish dаrаjаsi kаttаrоq bo‘lgan аtоm, оksidlаnish dаrаjаsi kichikrоq bo‘lgan 
аtоmni оksidlаydi, mаsаlаn: 
+5 -2 +3 0 
2NaNO
3
= 2NaNO
2 
+ O
2
-3 +6 0 +3 
(NH
4
)
2
Cr
2
O
7
= N
2 
+ Cr
2
O
3 
+ 4H
2
O 
2
. Ko'p bosqichli reaktsiyalarda alohida bosqichlarning muvozanat konstantalari bir-biri bilan bog'liq.
Ko'p bosqichli reaksiya uchun umumiy muvozanat konstantasi K har bir alohida bosqichning muvozanat konstantalarini ko'paytirish yo'li bilan 
aniqlanadi.
Masalan, reaksiya ikki bosqichli bo'lsa, A -> B va B -> C, reaksiya uchun umumiy muvozanat konstantasi A -> C ikkita alohida bosqich uchun 
muvozanat konstantalarining mahsuloti bo'ladi: K = K1 * K2. 
Bu munosabat har qanday bosqichli ko'p bosqichli reaktsiyalar uchun amal qiladi. Reaksiya uchun umumiy muvozanat konstantasi har doim har bir 
alohida bosqich uchun muvozanat konstantalarining mahsulotidir. 
3. 
Alkan reaktsiyalarida ikkita umumiy mexanizm elektrofil almashinuv va radikal mexanizmdir.
Elektrofil almashinish reaksiyalarida alkandagi vodorod atomi elektrofil turga almashtiriladi. Bu reaksiya odatda kuchli kislota yoki Lyuis kislota 
katalizatori ta'sirida sodir bo'ladi. Umumiy reaksiya quyidagicha ifodalanishi mumkin: 
R-H + E+ -> R-E + H+ 
Bu yerda R alkil guruhini, H vodorod atomini va E+ elektrofil turni ifodalaydi. 
Boshqa tomondan, radikal mexanizmlar alkil radikallarini hosil qilish va reaktsiyasini o'z ichiga oladi. Bu reaksiyalarda ko‘pincha reaksiyani 
boshlash uchun radikal tashabbuskor, masalan, peroksid yoki fotoinitiator talab qilinadi. Radikal mexanizmning umumiy bosqichlarini quyidagicha 
ifodalash mumkin: 
Boshlash: R-X -> R• Ko'paytirish: R• + X-Y -> R-X + Y• To'xtatish: R• + R• -> R-R 
Boshlanish bosqichida alkilgalogeniddan (R-X) radikal hosil bo'ladi. Tarqalish bosqichida hosil bo'lgan radikal boshqa molekula (X-Y) bilan 
reaksiyaga kirishib, yangi radikal va yangi birikma hosil qiladi. Nihoyat, tugatish bosqichida ikkita radikal yangi birikma hosil qilish uchun 
birlashadi.Ikkala elektrofil almashinuvi, ham radikal mexanizmlar alkan reaktsiyalarida muhim rol o'ynaydi, bu funktsional guruhlarni kiritish yoki 
yangi uglerod-uglerod aloqalarini shakllantirish imkonini beradi.