1. Xalqaro arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etish tartibi to‘g‘risidagi amaldagi huquqiy asos

Oxirgi yillarda O‘zbekistonga xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi va xalqaro savdoning sezilarli darajada rivojlanishi kuzatilmoqda. Tuziladigan bitimlarning aksariyati tashqi iqtisodiy shartnomalar orqali rasmiylashtirilmoqda. Bunday kelishuvlarning ko'payishini hisobga olgan holda, parallel ravishda ushbu kelishuvlar bo'yicha nizolar sonining ko'payishi kuzatildi. Shartnomalarda nizolarni hal qilishda xalqaro arbitraj tanlanmoqda.
Arbitraj xalqaro savdodagi nizolarni hal qilishning eng ommabop usuliga aylandi, chunki u shartnoma tuzuvchi tomonlarga bir qancha afzalliklar taqdim etadi. Bunday afzalliklarning eng ko‘zga ko’rinarlisi arbitraj qarorlarni butun dunyo bo'ylab deyarli hamma joyda tan olish va ijro etish mumkinligidadir.
Xalqaro tijorat qarorlarini tan olish va ijro etish 1958-yil 10-iyundagi Xorijiy arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etish to‘g‘risidagi Nyu-York konventsiyasi (“Nyu-York konventsiyasi”) bilan tartibga solinadi. Nyu-York konventsiyasi xalqaro arbitraj tizimining ustunidir. Nyu-York konventsiyasi dunyoning 170 davlatlari tomonidan ratifikatsiya qilingan va xalqaro arbitraj uchun keng ko'lamli asosiy hujjat hisoblanadi. Bu tan olish va ijro etish talab qilinadigan davlatda ichki qarorlar sifatida ko'rib chiqilmaydigan arbitrajlarga nisbatan qo'llaniladi.
Oʻzbekistonning tegishli sudlari xalqaro arbitrajlar qarorlarini Nyu-York konventsiyasiga muvofiq tan oladi va ijro etadi. O‘zbekiston 1995-yil 22-dekabrda Oliy Majlis qaroriga asosan Nyu-York konventsiyasiga qo‘shildi. Nyu-York konventsiyasi keyinchalik 1996 yil 7 fevralda kuchga kirdi.
1. Xalqaro arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etish tartibi to‘g‘risidagi amaldagi huquqiy asos.
O‘zbekiston me’yoriy-huquqiy bazasiga muvofiq hakamlik sudlarining hal qiluv qarorlarini tan olish va ijro etish tartibi IPK FPKda belgilangan.
EPC xorijiy sud qarorlari va arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etishni tartibga soluvchi alohida bobni (33-bob) o'z ichiga oladi. Ushbu bobga muvofiq xorijiy sud qarorlari va qarorlari O‘zbekistondagi xo‘jalik sudlari tomonidan e’tirof etiladi va ijro etilishi faqat (i) tegishli xalqaro shartnomalarda nazarda tutilgan bo‘lsa; yoki (ii) O'zbekiston Respublikasi qonunlari bilan.
EPC xorij sudlarining hukmlari va iqtisodiy sohada vujudga keladigan xalqaro arbitraj qarorlari O‘zbekiston xo‘jalik sudlarining yurisdiktsiyasiga kiradi. EPCga muvofiq, amaldagi cheklash muddati mukofot olingan kundan boshlab uch yilni tashkil qiladi.
Hakamlik sudining hal qiluv qarorini tan olish va ijro etish to‘g‘risidagi ariza arizachi tomonidan Qarzdorning yashash joyidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar yoki Toshkent shahar xo‘jalik sudiga, agar uning yashash joyi noma’lum bo‘lsa, xo‘jalik sudiga beriladi. qarzdorning davlat ro'yxatidan o'tgan joyida. EPCda ko'zda tutilgan talablar orasida ariza yozma ravishda topshirilishi va arizachi yoki arizachining vakili tomonidan imzolanishi kerak.
EPKning 250-moddasida arizada, jumladan, (1) ariza berilayotgan xo‘jalik sudining nomi; (2) xorijiy sud yoki tribunalning nomi va joylashgan joyi; 3) ishda ishtirok etuvchi barcha shaxslarning to'liq ism-shariflari, ularning pochta manzillari yoki yashash joylari; (4) talabnoma beruvchi tomonidan tan olinishi va ijro etilishi so'ralayotgan xorijiy sud yoki sud qarori to'g'risidagi ma'lumotlar, shuningdek (5) qarorni tan olish va ijro etish to'g'risidagi arizachining so'rovi.
3. “Xalqaro tijorat arbitraji to‘g‘risida”gi qonun loyihasining joriy ishlanmalari va kiritilishi
O‘zbekiston Prezidentining 2018-yil 5-noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi huzurida Toshkent xalqaro arbitraj markazini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-4001-son qarori, uning asosida Toshkent xalqaro arbitraj markazi tashkil etildi. Farmonda Markaz hakamlarining qarorlari O‘zbekistonda qonun hujjatlariga muvofiq ijro etilishi belgilandi.
Bundan tashqari, ICA qonuni hozirda qonun chiqaruvchi organ tomonidan ko'rib chiqilmoqda. ICA qonuni, jumladan, xalqaro tijorat mukofotlarini tan olish va ijro etish bo'yicha qo'shimcha me'yoriy-huquqiy bazani o'z ichiga olgan bobni o'z ichiga oladi. Xususan, 51 va 52-moddalar UNCITRALning “Xalqaro tijorat arbitraji to‘g‘risida”gi namunaviy qonunining 35 va 36-moddalariga muvofiq ishlab chiqilgan. 51-moddada hakamlik sudining hal qiluv qarori qaysi davlatda qabul qilinganidan qat'i nazar, majburiy deb tan olinishi va vakolatli sudga yozma ariza berilganidan keyin ijro etilishi belgilab qo'yilgan. Ariza beruvchi mukofotning asl nusxasini yoki uning nusxasini taqdim etadi. Agar sud qarori O‘zbekiston Respublikasining davlat tilida tuzilmagan bo‘lsa, sud tarafdan uning ushbu tilga tarjimasini taqdim etishni talab qilishi mumkin.
52-modda qarorni tan olish yoki uni ijro etish unga qarshi da'vo qilingan tomonning iltimosiga ko'ra rad etilishi mumkinligini ko'rsatib beradi, agar u (i) asosiy arbitraj bitimining bir tomoni biron bir qobiliyatsiz ekanligini isbotlasa; yoki ko'rsatilgan shartnoma tomonlar unga bo'ysungan qonun bo'yicha yoki agar biron bir ko'rsatilmagan bo'lsa, qaror qabul qilingan mamlakat qonunchiligiga muvofiq haqiqiy emas bo'lsa; yoki (ii) hal qiluv qarori da'vo qilinayotgan tomon hakamlik sudyasini tayinlash yoki hakamlik muhokamasi to'g'risida tegishli ravishda xabardor qilinmagan bo'lsa yoki boshqa sabablarga ko'ra o'z ishini taqdim eta olmagan bo'lsa; yoki (iii) qaror ko'rib chiqilmagan yoki arbitrajga taqdim etish shartlariga kirmaydigan nizolarni ko'rib chiqadi yoki u hakamlik sudiga taqdim etish doirasidan tashqarida bo'lgan masalalar bo'yicha qarorlarni o'z ichiga oladi, agar sudga taqdim etilgan masalalar bo'yicha qarorlar qabul qilingan bo'lsa. arbitrajni bunday taqdim etilmaganlardan ajratish mumkin, bunda hakamlik muhokamasiga taqdim etilgan masalalar bo'yicha qarorlarni o'z ichiga olgan qarorning bir qismi tan olinishi va ijro etilishi mumkin; yoki (iv) hakamlik sudining tarkibi yoki arbitraj tartibi tomonlarning kelishuviga mos kelmasa yoki bunday kelishuv bo'lmasa, hakamlik muhokamasi o'tkazilgan mamlakat qonunchiligiga mos kelmasa; yoki (v) sud qarori taraflar uchun hali majburiy kuchga ega bo'lmagan yoki ushbu qaror qabul qilingan mamlakatda yoki qonuniga binoan bekor qilingan yoki to'xtatib qo'yilgan bo'lsa.
Bundan tashqari, 52-moddada sud qarorini tan olish yoki ijro etish rad etilishi mumkinligi ko‘rsatilgan, agar sud: i) nizo predmeti O‘zbekiston qonunchiligiga muvofiq arbitraj tomonidan hal qilinishi mumkin emasligi; yoki (ii) mukofotning tan olinishi yoki ijro etilishi O‘zbekiston davlat siyosatiga zid bo‘lsa. Nihoyat, 52-modda, agar sud qarorini bekor qilish yoki to'xtatib turish to'g'risidagi ariza (v) bandida ko'rsatilgan sudga berilgan bo'lsa, tan olish yoki ijro etish talab qilinayotgan sud, agar uni to'g'ri deb hisoblasa, qarorni keyinga qoldirishi mumkin. shuningdek, qarorni tan olish yoki ijro etishni talab qilgan tomonning arizasiga ko'ra, boshqa tomonga tegishli ta'minotni taqdim etishni buyurishi mumkin.
Shunday qilib, yangi qonun hakamlik sudining qarorini bekor qilish uchun qo'shimcha asoslarni belgilaydi. Quyidagi V bobda batafsil muhokama qilinganidek, ushbu tartib-qoida, agar ikkala qonunda ham tizimli ravishda muvofiqlashtirilmasa, mukofotni tan olish va ijro etish jarayonida qo'shimcha to'siqlarni keltirib chiqarishi mumkin.

Xalqaro miqyosda hakamlik sudlari qarorlarini ijro etishni tartibga soluvchi ikki tomonlama maxsus shartnomalardan tashqari, eng avvalo Nyu-York konventsiyasi hakamlik sudining qarorlarini tan olish va ijro etish tartibini belgilovchi asosiy xalqaro hujjat hisoblanadi. Nyu-York konventsiyasining 1-moddasi 1-bandiga ko'ra, u sud qarorini tan olish va ijro etish talab qilinayotgan davlatdan boshqa davlat hududida chiqarilgan arbitraj qarorlariga nisbatan qo'llaniladi. Boshqacha qilib aytganda, u tan olinishi va ijro etilishi talab qilinayotgan davlatda ichki arbitraj qarorlari hisoblanmaydigan arbitraj qarorlariga nisbatan qo'llaniladi. Nizo taraf sifatida ham jismoniy, ham yuridik shaxslar ishtirok etishi mumkin.

Nyu-York konventsiyasining har bir ishtirokchi-davlati arbitraj qarorlarini majburiy deb tan oladi va ularni tan olish va ijro etish talab qilinayotgan davlat qoidalariga muvofiq amalga oshiradi. Nyu-York konventsiyasi qo'llaniladigan arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etish uchun ichki arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etish uchun mavjud bo'lganlarga qaraganda ancha og'irroq shartlar yoki yuqori boj va to'lovlar qo'yilmasligi kerak.
Nyu-York konventsiyasi xorijiy arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etishni rad etish uchun asoslarning cheklangan ro'yxatini belgilaydi. Bunday asoslar Konventsiyaning V moddasida ko'rsatilgan. Ba'zi sudlar ushbu qoidani shunday izohlaydilarki, hatto rad etish uchun asoslar mavjud bo'lsa ham, sud tan olish va ijro etishni rad etishi mumkin - shart emas.
Nyu-York konventsiyasiga ko'ra, ijro da'vo so'ralayotgan mamlakatning protsessual qonunchiligiga muvofiq amalga oshiriladi. Biroq, Konventsiya sudlarning arbitraj qarorlarini bekor qilish yurisdiktsiyasini yoki bekor qilish tartibini tartibga solmaydi. Qarorlarni tan olish va amalga oshirish uchun xalqaro shartnomalar ham, munosabatlarni tartibga soluvchi milliy qoidalar ham bo'lishi kerak. Muammolarni ijobiy hal etish uchun xalqaro tijorat arbitrajlari qarorlarini ijro etishning milliy tizimi yaratilishi kerak. Xalqaro tijorat arbitraji - bu turli davlatlar sub'ektlari o'rtasidagi xorijiy biznes bitimlari natijasida kelib chiqadigan xalqaro savdo nizolarini nodavlat ko'rib chiqish va hal qilishning o'zini o'zi tartibga soluvchi, siyosiy va protsessual jihatdan mustaqil tizimi.
1.2. Ijro varaqasi chiqarilgandan keyin xalqaro mukofotlarning ijrosi Xalqaro arbitraj qarorlarini ijro etish bunday qaror O‘zbekiston Respublikasida haqiqiy deb topilganidan keyin amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining tegishli sudining qarori qabul qilingandan so‘ng ijro varaqasi rasmiylashtiriladi va ijro ishi boshlanadi. Ijro ishi yuritish “To'g'risida”gi Qonunga asosan amalga oshiriladi.
Ushbu Qonunga muvofiq, pul mablag'larini undirish to'g'risidagi ko'rsatilgan aktlarda qo'yilgan talablarni o'z ichiga olgan ijro varaqasi, agar inkassatorda qarzdorning hisobvaraqlari to'g'risidagi ma'lumotlarga ega bo'lsa, bevosita bank yoki boshqa kredit muassasasiga yuborilishi mumkin.
Qarzdorning hisobvaraqlariga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot dalolatnoma olingan kundan keyingi ish kunidan kechiktirmay, undiruvchini qondirish uchun qarzdorning hisobvaraqlarida mablag‘ yetishmasligi sababli to‘liq yoki qisman bajarilmaganligini qayd etishi shart.
Qonunda chet el sudlari va hakamlik sudlarining qarorlari qonun hujjatlarida yoki O‘zbekistonning xalqaro shartnomasida nazarda tutilgan hollarda ijro etilishi aniq belgilab qo‘yilgan. “Ijro toʻgʻrisida”gi qonunning 6-moddasida qarorlarni ijro etish tartibi Oʻzbekiston qonunlari va xalqaro shartnomalari bilan belgilanadi. Xorijiy sud yoki arbitraj sudining hal qiluv qarori bo‘yicha O‘zbekiston sudi tomonidan berilgan ijro varaqasi, agar O‘zbekistonning xalqaro shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilgan bo‘lmasa, qaror qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab uch yil ichida taqdim etilishi mumkin. Shu maqsadda O‘zbekiston sudlari tomonidan chet el sudlari va hakamlik sudyalarining qarorlari asosida ijro varaqalari beriladi.