§10. 1855 – 1856 JƖllardag‘Ɩ ernazar alako`z basshɩLƖG‘Ɩndag‘Ɩ xalɩq ko`terilisi

§10. 1855 – 1856 JƖLLARDAG‘Ɩ ERNAZAR ALAKO`Z BASSHƖLƖG‘ƖNDAG‘Ɩ XALƖQ KO`TERILISI
Xiywa xanlɩg‗ɩndag‗ɩ awɩr sotsial-ekonomikalɩq jag‗daydɩn` ta`sirinde Xiywa xanlɩg‗ɩ aymag‗ɩnda ko`terilisler payda boladɩ. Bunday ko`terilisler o`zlerinin` etnosiyasiy basqarɩw sistemasɩna iye bolg‗an qaraqalpaqlar ha`m tu`rkmenler arasɩnda kelip shɩg‗adɩ.
1855-jɩlɩ sentyabrde jan`adan xan bolg‗an Qutlɩmuratqa bag‗ɩnɩwdan bas tartɩp, tu`rkmenler o`zlerine Atamurattɩ xan ko`terip ko`teriliske shɩqsa, usɩ jɩlɩ noyabrde qaraqalpaqlar arsɩnda da ko`terilis payda boladɩ. Bul ko`terilistin` basɩnda qon`ɩrat arɩsɩnɩn` qoldawlɩ urɩwɩnan Ernazar Alako`z turadɩ. Ol Xiywa xanɩ Muxammed Raxim xan da`wirinde pu`tkil qaraqalpaqlardɩn` basshɩsɩ bolg‗an, 1827-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ xalɩq ko`terilisine basshɩlɩq etken Aydos biydin` inisi bolg‗an Mɩrjɩq Maybas ulɩnɩn` balasɩ bolg‗an. Maybas penen Aydos tuwɩsqan ag‗a – inili. Mɩrjɩq Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsqan ha`m Aydos no`kerleri ta`repinen o`ltirilgen.
Ernazar Alako`z ko`teriliske shekem qaraqalpaqlar arasɩnda abɩroyg‗a iye biy bolg‗an. Ko`teriliske shɩg‗arda pu`tkil qaraqalpaqlardɩn` biyleri jɩynalɩp Xiywa xanɩna qarsɩ urɩsɩwg‗a`, o`z aldɩna xanlɩq du`ziwge bel baylap kelisim du`zedi. Bul kelisimge kelgen 60 biy bir alma bizge ant bolsɩn dep alpɩsɩ bir almanɩ ten` bo`lip jep, biri-birine sadɩqlɩqqa ant etedi.
Ernazar Alako`zdin` ko`rsetpesi menen ha`reketke xanlɩq status beriw maqsetinde Zarlɩq to`reni xan ko`teredi. Zarlɩq to`re SHɩng‗ɩs xan a`wladɩnan bolg‗an. Zarlɩq to`re xan bolɩp, onɩn` wa`zirleri Ernazar Alako`z qon`ɩrat arɩsɩ basɩnda, al Ernazar keneges on to`rt urɩw basɩnda turadɩ. Ernazar keneges belgili qaraqalpaq biyleri SHonqara biy, Qabɩl biylerdin` a`wladɩnan bolɩp, biri a`kesi, ekinshisi babasɩ. Ol ko`terilis waqtɩnda jas jigit bolg‗anɩ sebepli bala Ernazar depte atalg‗an. Ol jas bolɩwɩna qaramastan qaraqalpaqlar arasɩnda sonɩn` ishinde on to`rt urɩw arasɩnda u`lken ta`sirge iye bolg‗an.
Ko`terilisshiler Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` arqa aymaqlarɩn qollarɩna alɩp, Xiywa a`skerlerine qarsɩ sawashlar ju`rgizedi. Xiywa xanɩ Kutlɩmurat dekabr ayɩnɩn` aqɩrɩnda ko`terilisti bastɩrɩw maqsetinde YAqɩp ma`hrem ha`m Qudaybergen basshɩlɩg‗ɩnda jazalawshɩ otryad jiberedi. Bul jazalawshɩ otryad Qoshqar ata a`tirapɩndag‗ɩ, son` basqa jerlerdegi jasap atɩrg‗an xalɩqtɩ tonap ko`p mug‗darda oljalar menen Xiywag‗a qaytadɩ.
Qaraqalpaqlar ko`teriliske shɩqqan tu`rkmenlerge Xiywa xanɩna qarsɩ birgelikte ha`reket qɩlɩwdɩ usɩnɩs etip, bir neshe adamnan ibarat delegatsiya jiberedi. Bul so`ylesiwler unamlɩ tu`s alɩp, ko`terilisshiler birgelikte ha`reket etiwge kelisedi. Olarg‗a 1856-jɩldɩn` basɩnda Xorezmnin` arqa bo`liminde jasawshɩ qa`zaqlar menen o`zbekler de qosɩladɩ. Qon`ɩrat ha`kimligi lawazɩmɩn iyelgen Jang‗azɩ to`re ko`terilisshiler ta`repinde boladɩ. Usɩlayɩnsha orayɩ A`miwda`ryanɩn` on`
jag‗alɩg‗ɩnda SHɩmbaydɩn` qubla batɩsɩnda 30 shaqɩrɩm qashɩqlɩqta jaylasqan Jan`a bazarda bolga`n jan`adan du`zilgen qaraqalpaq xanlɩg‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ urɩsta koalitsiya du`ziwge erisedi. Bul koalitsiyanɩ du`ziwde Ernazar Alako`z u`lken rol atqaradɩ. Ol usɩ kelisimdi du`ziw maqsetinde Zarlɩq xan menen birge Atamurat xan menen ushɩrasɩwg‗a Go`ne U`rgenish qalasɩna kelip, so`ylesiwler ju`rgizgen.
Usɩlar menen qatar Ernazar Alako`z Qon`ɩrat ha`kimi Jang‗azɩ to`re menen birgelikte ko`terilisshilerdin` atɩnan Sɩrda`ryanɩn` shep jag‗alɩg‗ɩnda jasawshɩ qazaqlarg‗a – qazaqlardɩn` orta ju`z sultanɩ Elekey Qasɩmovqa xatlar jazadɩ.
Bul xatlarda: «Qaraqalpaqlardɩn`, tu`rkmenlerdin`, qazaqlardɩn` ulɩsɩndag‗ɩ aqɩllɩ adamlarɩ menen oylasɩp, Xiywag‗a qarsɩ xalɩq ma`pi ushɩn urɩs basladɩq. Bizin` xalqɩmɩzdɩn` iygiligi ha`m paraxat jasawɩ ushɩn eski xanlardɩn` a`wladlarɩnan bolg‗an Zarlɩqtɩ xan etip ko`terdik. Endi tu`rkmenler, qaraqalpaqlar ha`m qazaqlar arasɩnda alaawɩzlɩq toqtadɩ, olar bir-birinen bende etip alg‗an adamlarɩn, tartɩp alg‗an mallarɩn ha`m zatlarɩn bir-birine qaytɩp beredi. Solay etip, endi bizlerdin` barlɩg‗ɩmɩz ja`ne o`zbekler awɩzbirshilik penen jasaymɩz», - dep ko`rsetedi.
Bul xatlar Aral boylarɩnda Qaraqalpaqlar xanlɩg‗ɩnɩn` du`zilgenligin bildiriwshi iske asɩrɩlg‗an diplomatiyalɩq ilaj edi. Ko`terilis basshɩlarɩ o`zlerinin` jaqɩn qon`sɩlarɩ menen kelisip qoymastan alɩstag‗ɩ Sɩrda`rya jag‗alarɩndag‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩ dushpanlarɩ bolg‗an qazaqlar menen jɩllɩ qatnaslar du`ziwge ha`reket jasag‗an. Xa`ru`r bolg‗an jag‗dayda Sɩrda`rya qazaqlarɩnan ja`rdem sorawdɩ ko`zde tutqan.
Xiywa xanɩ Qutlɩmurat xan ko`terilisshilerdin` isi kem-kem rawaj alɩp baratɩrg‗anlɩg‗ɩnan qa`wiplenip, tu`rkmen ko`terilisshilerinin` basshɩlarɩ menen kelisim du`ziw siyasatɩn a`melge asɩrmaqshɩ boladɩ. Bunnan maqset, qaraqalpaqlardɩ birinshiden awqamlaslarɩnan ayɩrɩw, ekinshiden tu`rkmenlerdin` a`skeriy ku`shin qaraqalpaqlarg‗a qarsɩ qollanɩw edi. Bul siyasat Xiywa xanɩ ushɩn en` durɩs siyasat edi. Biraq Qutlɩmurat xan Bul siyasattɩ a`melge asɩra almaydɩ. Bunɩ a`melge asɩrɩwg‗a Qutlɩmurattan son`gɩ Xiywa xanɩ Seydmuxammed xan erisedi. Qutlɩmurat xan 1856-jɩlɩ fevral ayɩnɩn` basɩnda tu`rkmenler arasɩnan o`zine ko`plegen ta`repdar jɩynag‗an inisi Muxammed Niyaz ta`repinen o`ltiriledi. O leki mɩn` atlɩ a`sker menen Xiywag‗a basɩp kirip, xan sarayɩn iyeleydi ha`m Qutlɩmurat xandɩ o`ltiredi. Bul urɩs barɩsɩnda Muxammed Niyazdɩn` o`zide aman qalmaydɩ. Onɩ ertip kelgen a`skerleri menen qosɩp Xiywa a`skerleri qɩrɩp taslaydɩ.
1856 – jɩlɩ 12 –fevral ku`ni Xiywa taxtɩna Seydmuxammed otɩradɩ. Ol xanlɩq taxtɩna otɩrɩwdan Qutlɩmurat xannɩn` a`melge asɩrmaqshɩ bolg‗an isin dawam etedi. Ol da`rha`l a`sker toplap ko`terilisshi tu`rkmenlerdi bag‗ɩndɩrɩw ushɩn o`zinin` tu`rkmenler arasɩndag‗ɩ burɩng‗ɩ baylanɩslarɩn iske salɩp, tu`rkmenlerdin` bir bo`limin o`zine qaratadɩ. Atamurat xan o`zinin`
burɩng‗ɩ qu`diretinen ayɩrɩlɩp Seydmuxammed xannɩn` soqqɩsɩna duwshar boladɩ.