11 – Tema. Racionallıq hám ilimiy izertlew sáykesligi. Reje

Modelestiriw
Modeller

İlimiy biliwde qo’binshe modellestriw usılı qollanıladı, modeldi klassifikatsiyalastrıw

Bollmıstı tikkeley u’yreniwge tiykarlang’an ilimiy usıl.

Model’- u’yrenilip atırg’an ob’ekttin’tiykarg’ı,ta’replerin sa’wlelendiriwshi, informatsiyanı qolay formada, su’wretlewshi jasalma sistema.

	Dialektikalıq, model		Beligili modeli	Tábig’ıy model
Evristikalıq model, veshestvenno texnikalıq model
		İskusstvennıy model

Wazıypanın’ qoyılıwı,real jag’day model’,boljaw,izertlew modeli,model’de bilimnin’ orginalıg’ı.Modeldin’ tiykarg’ı funktsiyası,model’ informatsiyanın’ deregi,model’ ortalıqtag’ı bilimnin’ fiktsiyası. Usı ko’z-qarastan alıp qarag’anda ilimiy izertlewlerde matematikalıq modellestiriwdin’ eki- tuwrı ha’m tuwrı emes (qıya) analogiya tu’rlerin bo’lip ko’setiwge boladı.Biritnshi modellestiriwha’rqıylı ta’biyatqa iye qubılıslar arasındag’ı belgili analogiyalar sisteması tiykarında iske asırıladı.Ekinshisi- ha’r qıylı anologiyalardın’ ja’rdeminde da’slepki ten’lemeler menen berilgen digrama matematikalıq operatsiyalardın’ izbe-izligin qayta tiklew tiykarında iske asırıladı ha’m tiykarınan esaplaw protsessin an’latadı.⁷
Demek ha’zirgi zaman ilimi ob’ektlerdi jaratıw ushın ko’birek belgi modellerge, yag’nıy matematika yamasa logikalıq belgilerdin’ arnawlı sistemalarısız izertlew usılı a’melge asırılmaydı.Mısalı, eger qandayda bir ekonomikalıq sistema- ka’rxana,sanaat tarmag’ı ushın xakrakterli bolg’an baylanıslar, protsesslerdi sa’wlelendiretug’ın ten’lemeler sisteamsı du’zilse, tap usı na’rse sistemanın’ belgi (matematikalıq )model boladı.
Matematikalıq modellestiriw izertlew usılı bolıp, normal jag’daylarda iske asatug’ın protsess ha’m qubılıslardı sa’wlelendiriwshi masshtabı o’zgertilgen ob’ektlerdi u’yreniwdi an’latadı. Model ta’repinen modellestiriwshi ob’ekttin’ sırtqı tu’ri, onın’ ishki struturası, izertlenip atırgan qubılıslardın’ matematikalıq qatnası menen uqsaslıq saqlanadı.⁸
Matematikalıq modeldi islep shıg’ıw ushın, matematikalıq usıllardan paydalanıw na’zerde tutıladı- differentsiallıq yamasa integrallıq ten’lemeler, ko’plik teoriyasın, matematikalıq logikag’a itibar beriledi.Ayırım waqıtları belgi modelleri ken’rek tu’sinilip, olarg’a tek ten’lemelerdin’ sistemaları g’ana emes,yaki grafik sxemalar yamasa ob’ekttin’ belgili tiykarda so’z benen du’zilgen su’wreti sıpatlanadı.Matematiikalıq modellestiriw,metagenetik analiz ushın eki model usınıs etiledi;ob’ekttin’ waqıt ta’rqatıw modeli ha’m ob’ektler arasında geometrik qatnaslar modeli. Suw saqlag’ıshlarda suwdın’ joqarı qatlamında birden bolg’an protsessler teoriyasında paydalanıp matematikalıq model jaratıldı. axta teriw mashinasının’ matematik modeli payda etildi.Basqarıw hu’jjetleri maketi optimallastırıw matematikalıq modeli, differentsial ten’lemeler sistemasın sheshiwdin’ modeli,filterlew modeli,gidroximiyalıq protsesslerdin’ matematikalıq modeli. Ha’r qıylı sistemalardın’ dinamikasının’ matematikalıq modeli t.b.
Fizikalıq modellestiriw,taw jınısların transportlaw protsessii modeli, makomalekulla deformatsiya ha’m destruktsiyası mexanizmlerinin’ modeli.Ekivivalent elektr o’tkizgishti anıqlaw,suyıqlıqta generatsiyalaw modeli.Struktura- funktsional modeller,dispesherlik basqarıwda xabarlardı islew modeli transport tarawında isletilmekte, informatsion texnologiyalar tiykarında ilimiy texnikalıq rawajlanıw modeli jaratıldı.Agrosanaat islep shıg’arıwda aldınnan biliw modeli.Bazar ekonomikasına o’tiwde talaplardın’ o’zgerip turıwın esapqa alatug’ın kontseptual model islenbekte. Byujetke kiriwdi operativ aldınnan aytıw adaptiv modeli,paxta teriw mashinaları uzelleri ha’m agregatların basqarıw modeli.Kardiologiyada ekspert modeli. Algoritimler usınıwının’ diolog forması modeli.⁹
Fizikalıq modellestiriwde model’de qubılıslardın’ fizikasına uqsaslıq ha’m izertleniwshi ob’ekttin’ matematikalıq g’a’rezliligi saqlanadı. Bunday modellestriwdin’ tiykarı retinde fizikalıq o’leshemlerdin’ analizine arqa su’yeytug’ın uqsaslıq teoriyası metodları alıp qaraladı. Fizikalıq modellestiriw ta’biyiy qubılıslar ha’m potsesslerdin’ ma’nisin ken’nen sa’wlelendiredi, sol sebepli onı ilimiy izertlewlerde qollanıw qolaylı bolıp tabıladı.
Modellestiriw ha’zirgi zaman iliminde ken’ tu’rde paydalanılmaqta, bul metod ilimiy izertlew perotsessinin’ na’tiyjeligi artırıwda, jen’ilestiriw, bir qansha jag’daylarda qıyın ob’ektlerdi biliwdin’ birden bir usılı bolıp qalmaqta. İlimiy izertlew protsessinde ko’p qıyın ha’diyseler ushıraydı, biz izertlep atırg’an ob’ektler u’lkuen kishi bolg’anlıg’ı, uzaqta turg’anlıg’ı sebepli og’an tikkeley jantasıp bolmaydı. Tap usınday modeller izertlewshige ja’rdemge keledi. Olar ob’ekt haqqında sezgi anıq ko’z-aldıg’a keltiriw mumkinshiligine iye boladı.Modellestiriw ilimde ob’ekttin’ birden-bir xossaların,olarda payda bolg’an protsesslerdi anıqlaw ushın ken’ qollanıladı. Mısılı, Bordın’ atom modeli atomnın’ ko’p g’ana xossaların,atomnın’ turaqlılıg’ın anıqlawg’a mu’mkinshilik beredi. a’nlerde (fizika,astronomiya,biologiya,ekonomimkada) modellestiriw metodınan ob’ekttin’ tek belgili bolg’an ta’replerin, baylanıslardı anıqlaw ushın emes, yaki ob’ekttin’ tikkeley u’yrengende biliw imkaniyatı bolmag’an jan’a xossaların,baylapnısların anıqlaw ushın da paydalanıladı.
Mısalı,ha’zirgi zaman ekonomikasında Amerika,Shvedtsiya, Yaponiya modelleri yamasa «Shıg’ıs jolbarısları» modeli (Gonkong, Singapur, Tayvan, Arqa Koreya) qollanılıp kiyatır. Tap usınday o’zbek milliy modelin atap ko’rsetsek boladı
İlimiy iertlewlerde analiz sintez metodın ulıwma metod dep alıp qarasaq boladı.Analiz na’rse qubılıs,pikir, mayda bo’leklerge, yag’nıy elementlerge bo’linedi olar ortasında baylanısadı.Bul ajıratılg’an bo’limlerdi keyinshelik sintezlew ushın analiz etiledi. Analiz usılı a’sirese, bizdi qorshap turg’an du’nyanın’ quramalı na’rse qubılısların u’yreniw biliwge qol keledi.Demek analiz grek so’zinnen alıng’an, anaIusis- metod- ajıratıw,sonday oy operatsiyası, ja’rdemi menen na’rse ha’m qubılıslardı pikir yamasa a’meliyatda bolıp ajıratıp analiz etiledi.Sintez – syntesis – qosıw ajıratıw yamasa bo’limlerdi qaytadan qosıp pu’tin payda etiw (bo’lim ha’m pu’tin) protsessleri.¹⁰Demek,analiz sonday oy operatsiyası, onın’ ja’rdemi menen na’rse ha’m qubılıslardı pikir yamasa paraktikada bolıp ajıratıp analiz etiledi.Analizdin’ maqseti bo’limlerdi, ¹¹qıyın quramalı pu’tinnin’ derekleri sıpatında, biliw olar ortasındag’ı baylanıs nızamlıqları ortasındag’ı baylanıstı nızamalıqlardı anıqlawdan ibarat. Biraq naliz ma’nisti ajıratıp qarawg’a alıp keledi, abstrakt halda qalg’an birlik, ha’r tu’rli birlik sıpatında, ele ashılmag’an boladı. Sintez metodı sanada bir pu’tinlikte, birgelikte ha’m o’z-ara baylanıstag’ı bo’limler sıpatında bar bolg’an na’rse qbılıstı ilimiy izertlew da’rejesialıp qaraladı.Quramalı qıyn, rawajlang’an ob’ekt o’z bo’limlerinin’ ja’minen ibarat bolıp shıqpag’anlıg’ı sebepli, onı logikada o’z-ara baylanıstı tolıg’ı menen o’z-ara qatnastı¹² qaytadan payda etiw ushın sintezdi qollanıw maqsetke muwapıq boladı. Sintez jolı menen ulıwma logikada ko’plegen tanıqlawlar qatnaslar anıq tiykarda, konkret pu’tin tiykarda qaytadan payda boladı.
İlimiy izertlew protsessinde abstraktsiyalastrıw metodı ken’ tu’rde qollanıladı. Abstraktsiya dep, ko’p quramalı ob’ektlerdin’ ha’r birin jeke-jeke halda emes, yaki ma’lim bir bo’lim haqqında ulıwma pikir ju’rgiziwge aytıladı. Abstraktsiya- uzaqlasıw, abstraktlik, konkretlik. Absraktsiyada derektin ayırım qa’siyetlerin ha’m baylanısmların pikirlew ja’rdeminde ajıratadı. Bunın’ tasirinde payda bolg’an tu’sinik, ko’z aldıg’a keltiriwler, abstratsiya. Abstraktsiyada qubılıs na’rse qbılıs aınıq bilibeydi, absrakt halda adam ko’z aldında sa’wlelendtredi. Mısalı, ku’delikli turmısta ushıraytug’ın ha’diyseler, eriktin’ pisiwi, samolyottın’ ushıwı, quyashtın’ ko’rniwi ba’rha’ma ha’reketti bildiredi. Tiykrınan bul protsessler abstraktti bildiredi.