11-Tema: Xızmet haqı ha’m miynet qatnasıqları

11-Tema: Xızmet haqı ha’m miynet qatnasıqları
1.Xızmet haqı tu’sinigi. Xızmet haqının’ forma ha’m sistemaları.
2. Nominal ha’m real xızmet haqı.
3. Miynet qatnasıqları ha’m ka’siplik awqam sho’lkemleri.
4. Miynet konfliktleri ha’m onın’ aldın alıw ila’jları.

Mıynet haqı - jumısshı hám xizmetkerlerdiń miynetiniń muǵdarı, sapası hám ónimliligine qaray milliy ónimnen alatuǵın úlesiniń puldagi ańlatpası bolıp tabıladı. Is haqısınıń tiykarǵı waziypası jumısshı hám xizmetkerlerdiń turmıs hám miynet sharayatın jaqsılaw, basqasha etip aytqanda, miynet norması menen tutınıw norması ortasındaǵı baylanıslılıqtı támiyinlewden ibarat esaplanadi.

Jumıs haqqining 2 forması bar:
1. Orınlanǵan iske qarap tólenetuǵın is haqı mıynet haqı
Orınlanǵan iske qarap tólenetuǵın is haqı mıynet haqı jumısshınıń islep shıǵarǵan ónim muǵdarı hám sapası yamasa atqarǵan jumısınıń kólemine qaray tolıqnatuǵın mıynet haqısina aytiladı.
2. Waqitina qaray mıynet haqı
Waqitina qaray mıynet haqı xızmetkerdiń ilmiy tájriybesi, miynetiniń sapası hám islegen waqtına qaray tolıqnatuǵın mıynet haqısina aytiladı.

Jumıs haqiniń 2 túri bar

1. Nominal mıynet haqı
Nominal mıynet haqı - bul málim waqıt dawamında alınǵan pul summası yamasa pul formasındaǵı mıynet haqı. Mısal ushın, mexanika zavodı jumısshısı yanvar ayında 200 mıń swm, fevral ayında 190 mıń swm, mart ayında 220 mıń swm mıynet haqı aldı. Bular nominal mıynet haqısı esaplanadı.
2. Real mıynet haqı
Real mıynet haqı - bul nominal mıynet haqı summasınıń qanshellilik tovarlar hám xızmetler muǵdarın satıp alıwǵa jetetuǵın quwatı bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda real mıynet haqı - bul nominal is haqısınıń qábileti bolıp tabıladı.
Miynet munasábetleri - jumıs beretuǵınlar hám jallanba jumisshilar ortasındaǵı miynettiń sharayatları hám miynetke aqsha tólew boyınsha munasábetler bolıp tabıladı.
Jumısqa jallaw boyınsha kárxana administraciyası hám jumısshılar ortasındaǵı munasábet miynet shártnamaları járdeminde qáliplesedi. Miynet shártnamaları - kárxana administraciyası hám jumısshılar ortasındaǵı jumısqa jallaw boyınsha munasábetti sawlelendiriwshi hám tártipke saliwshi huqıqıy hújjet.
Kásiplik awqamları jámáát shártnamaları dúziwde monopol jaǵdayǵa iye bolǵan isbilermenlerge qarsılıq kórsetiw jolı menen de mıynet haqı stavkasın asırıwǵa jetiwi múmkin. Bunıń nátiyjesinde mıynet haqın asırıw menen baylanıslı qosımsha sarp etiwler, jańa jumısshı kúshin jallaw nátiyjesinde alınatuǵın qosımsha ónim kóleminden artıq boladı. Kásiplik awqamları ózleriniń ekonomikalıq wazıypaların ámelge asırıwlarında mápleri qorǵaw qılınıp atırǵan miynetkeshler toparınıń kásiplik qánigelikligi qásiyetlerinen kelip shıqqan halda jabıq (tar) yamasa ashıq (keń) túrde dúziliwi múmkin.