13-Lekciya tema. Pedagogika tariyxí PÁn sípatínda. ÁYyemgi jámiyettegi tárbiya. EŃ Áyyemgi dáwirlerden VII ásirge shekemgi tálim-tarbiya hám pedagogikalíq pikirler jobasí

1.2. Eń áyyemgi dáwirlerden VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirlerdiń rawajlanıwı

Biziń eramızǵa shekemgi birinshi mıń jıllıq ortalarında adamlar insannıń jetilisiwi haqqındaǵı ideyalardı oǵada kóp sanlı rawiyatlardan paydalıp, ózleriniń awız-eki dóretpelerinde, baqsıshılıq, jırawshılıq, qıssaxanlıq jolları menen awladtan-áwladqa jetkerip bergen. Bul ráwiyatlarda adamlardı tárbiyalaw,, ádep-ikramlılıq, shaxstıń ruwxıy jetiskenligi hám basqada máseleler tiykarǵı orınlardf iyelegen.

“Avesto” biziń eramızǵa shekemgi úsh mıń jıl ilgerirekte jazılǵan hám ózinde b.e.sh. Y1 ásirlerge shekemgi jámiyetlik tariyxiy turmıstı sáwlelendiriwshi, zaradushtra dininiń avesta tilinde jazılǵan kitaplarınıń jıyındısı. Ol ońnan solǵa qaray jazılǵan. Ilimpazlar onı entsiklopediyalıq bilim beriwshi shıǵarma dep ataydı.
“Avesto” tiykarınan úsh dana kitap bolıp, b.e.sh.1278-jılı Zardusht tárepinen jaratılǵan degen pikirler bar. Al, Zardusht tariyxta bar adam. Ol b.e.sh. 569-jılı sol waqıttaǵı geografiyalıq atama Raga qalasında tuwıladı. Raga Avestonıń ishindegi 12-geografiyalıq atama sanaladı. Ol kishkeneliginde Il`yas degen ulamadan tálim-tárbiya aladı. Onnan kóplegen ápsanalardı, rawiyatlardı úyrenedi. Ózi Gretsiya, Indiya mádeniyatına qızıǵadı. Dáwiriniń eń úlken filosofı, kórkem sóz sheberi bolıp jetilisedi.
30 jaslarǵa kelgende xalıq arasınan áyyemgi dáwirge baylanıslı bolǵan ańız-áńgimelerdi jıynaydı. Ol óziniń dóretpesinde jamanlıqqa qarsı jaqsılıq, ádilsizlikke qarsı ádillik ideyaların násiyatlaydı. Sonıń ushın mámleket basshılarına jaqpay quwdalanıp júredi. Ózi b.e.sh.492-jılı 77 jasında qaytıs boladı.
Tariyxshı Tavariydiń kórsetiwi boyınsha Avesto 12000 ógiz terisine altın siyalar menen jazılǵan. Ishindegi sózlerdiń sanı 345 700 bolǵan. Avestoda Qaraqalpaq tariyxına baylanıslı epizodlarda sáwlelengenligi 1975-jılı shıǵarılǵan «Qaraqalpaqstan tariyxı» kitabında kórsetilgen.
Bul kitaptıń birinshi bólegi A.Makedonskiydiń waqtında órtep jiberilgen, ekinshi bólegin grekler alıp ketip, ayrım jerlerin óz ana tiline awdarıp shıǵarǵan. U`shinshi bólegi zorastrizm dinine sadıq adamlar tárepinen jasırılıp, saqlap qalınǵan. Házirgi qolda bar nusqasında 83000 sóz orın alǵan.
Avestonı 1760 jılı belgili frantsuz alımı Dyu Perron dáslep latın, keyin frantsuz tiline awdarma jasaǵan.
Zardushttıń dástanda keltirilgen maǵlıwmatlardı qanday dereklerge súyenip alǵanlıǵı haqqında maǵlıwmat joq. Lekin “Avesto”nıń jáne bir awdarmashısı Dj. Darmsteter Zardusht birinshi insan Gayomard (Adam-ata) haqqındaǵı ápsanawiy rawiyattıń qaharmanı, xalıq fantaziyasınıń “miywesi” deydi. Ápsanada kórsetiliwinshe, ol jawızlıq nıshanı bolǵan “jılan” menen gúresip qaytıs boladı. Onnan úsh bala qaladı.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda zardushtiylik Shıǵıs xalıqları sıyınǵan áyyemgi dinlerden sanaladı. Bul dinniń tiykarın salıwshı Zardusht esaplanadı. Zardusht degeni bizińshe sarı ton iyesi degen maǵananı ańlatadı. Geypara ilimpazlardıń Avestoda qaraqalpaqlardıń tariyxı haqqında aytıladı degeninde usı «sarı ton» sózinede silteme beriledi. Sebebi, bizde «Sarı ton» degen urıw bar.
Zardusht Qudaydan kelgen saza arqalı kópqudaylıqqa qarsı bir qudaylıqtı úgit násiyatlaydı. Zardusht shax Gushtasp wáziriniń qızı Hawabibige úylenedi, onnan úsh ul - Istavatra, Urvatatnara, Xvarachitra hám úch qız – Freni, Triti, Pourichistalardi kórgenligin aytadı.
“Avesto”nıń bólimleri tómendegishe: 1. “Vendidat”. 22 bap; 2. “Vispered” 24 bap; 3. “Yasna”. 72 bap; 4. Yashtlar. 22 qosıq; 5. Kishi Avesto quyash, ay, ot hám basqa mazmundaǵi gimnler. Zartushtiylik taliymatında dáwirlerge bóliw bar: 1-burınǵı; 2-házirgi; 3-o dúńya. Zarushtiylik taliymatında bala 15 jasqa shıqqanda erjetken esaplanadı.
Zardushtiylikte adamdı biyhal etedi degen pikirge binaan oraza tutıw qadaǵan etiledi. Al araq ishiw qadaǵan etilmeydi. Biraq, óz ólsheminde bolıwı talap etiledi.
Zardushtiylikte shańaraq muqaddes sanalǵan. Erkek adam zuriyat qaldırıw uqıplılıǵına iye bolıp turıp shańaraq qurmasa jazalanǵan. Olar qapqa salıp sabalǵan (Qoblan, Edige), mańlayına tamǵa basılǵan, beline temir shınjır baylap qoyılǵan. Kóp balalılar qoshametlengen.
Násildiń taza saqlanıwı ushın aǵayın-tuwısqanlar arasında nekelesiw qadaǵan etilgen. Insannıń barkamal bolıwı ushın onıń sózi, pikiri hám jumısları iygilikli bolıwına itibar berilgen.