13-mavzu. Iqtisodiyotning xalqaro integratsiyasida xorijiy investitsiyalarning o‘rni va ularning xalqaro harakatini tartibga solish

4-jadval
Jahon bankining O‘zbekistonda amalga oshirgan yirik loyihalari,mln.dol.³

	Loyiha hajmi
Salomatlik-2	39,48
Drennaj, irrigatsiya va tuproq hosildorligini oshirish	74,55
Buxoro va Samarqand shaharlarida ichimlik suvi ta’minotini yaxshilash	40,0
Qishloq xo‘jalik korxonalarini qo‘llab quvvatlash	36,14
Farg‘ona vodiysida suv resurslarini boshqarish	65,54

Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi (XTA) — 1960 yilda tashkil etilgan bo‘lib, unga a’zo mamlakatlar soni 169 tani tashkil etodi. XTA uzoq muddatga foizsiz, kredit ko‘rinishida qarz va deyarli bozor shartlari bo‘yicha qarz olish imkoniga ega bo‘lmagan dunyoning eng past daromadli 82ta mamlakatlariga grantlar beradi. XTA kredit operatsiyalarini donor mamlakatiga badallari, XTTBning sof foydasini o‘tkazish, XMKning grantlari va uyushma tomonidan ajratgan kreditlaridan keladigan tushumlar hisobiga moliyalashtiriladi.

XTAning maqsadi rivojlanayotgan mamlakatlarga imtiyozli kreditlar berishdan iborat bo‘lib, zaxiralashtirilgan kredit mablag‘larining jami hajmi 207 mlrd. dollarga etgan. XTA kreditlari 10 yillik imtiyozli davrni kamrab olgan holda 35 — 40 yilga beriladi. Kreditlar hajmi SDRda aks ettiriladi, lekin moliyalashtirish loyiha xarajatlari amalga oshiriladigan valyutada beriladi. Olingan qarz bo‘yicha foiz hisoblanmaydi, ammo kredit bo‘yicha xizmat ko‘rsatishdan kreditning 0,75% miqdorida komissiya haqi olinadi. Jahon hamjamiyati XTAni kam rivojlangan mamlakatlarga yordam beruvchi eng samarali tashkil etilgan moliya instituti sifatida tan oladi.
Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) 1956 yilda rivojlanayotgan mamlakatlar xususiy sektorini qo‘llab-quvvatlash maqsadida tashkil etilgan. A’zo mamlakatlar soni 182 tani tashkil etodi. XMKning asosiy vazifasi bo‘lib, rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiy investor va moliya institutlariga kapitalni samarali joylashtirishga ko‘maklashishda vositachilik qilish hisoblanadi. XMK bozor holatiga yaqin shartlar bo‘yicha 12 yil imtiyozli davr bilan 3 yildan 15 yilgacha qarz beradi. Qariyb 80% passivlari moliya bozorlaridan jalb etiladi, qolgan 20%i esa XTTBdan qarzga olinadi. Odatda, XMK boshqa investorlar ishtirokidagi loyihalarni moliyalashtiradi, uning ulushi 25-35%ni tashkil qiladi. Birgalikdagi moliyalashtirish XMK faoliyatining o‘ziga xos jihati bo‘lib, qarz berishdan tashqari, xususiy korxonalar kapitaliga ham pul qo‘yishni amalga oshirishda namoyon bo‘ladi.
Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tomonlama agentlyak (MIGA) — 1988 yilda a’zo mamlakatlarga xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag‘batlantirishda ko‘mak berish maqsadida tashkil etilgan. Hozirda agentlikka 174ta mamlakat a’zo bo‘lib, jami ajratilgan kafolatlari hajmi 20,9 mlrd. dollarga teng. Agentlik tomonidan 2009 moliya yilida 26 ta loyiha bo‘yicha 1.4 mlrd. dollar miqdorida kafolatlar berilgan.
Ushbu agentlik rivojlanayotgan mamlakatlarga yo‘naltirilgan TTXIni rag‘batlantirish maqsadida siyosiy risklardan sug‘urtalash yoki kafolatlash xizmatlarini taklif etodi.
Investitsion nizolarni tartibga solishning xalqaro markazi (ICSID) — 1966 yilda tashkil etilgan bo‘lib, maqsadi xorijiy investorlar va investitsiyalarni jalb etuvchi mamlakatlar o‘rtasida yuzaga kelgan xalqaro investitsion nizolarni arbitraj ko‘rib chiqish va tartibga solish mexanizmini ta’minlab berishdan iboratdir. Bundan tashqari ushbu markaz xorijiy investitsiyalar to‘g‘risidagi qonunchilik aktlari va xalqaro nizolarni arbitraj tartibga solish sohasida tadqiqot ishlarini olib boradi. Hozirgi vaqtda markazga 143 ta mamlakat.
Xorijiy investitsiyalarni xalqaro miqyosda tartibga solishda mintaqaviy moliya institutlari ham muhim rol o‘ynaydi.

Jadval- 5