16-nji Tema: Frazeologizmleriň stilistik hyzmaty Meýilnama

16-nji Tema: Frazeologizmleriň stilistik hyzmaty
Meýilnama:

1. 
   Frazeologizmleriň stilistik hyzmaty
   
2. 
   Frazeologizmleriň leksika – semantik aýratynlyklaryna görä bölünişleri
   

Diliň durnukly söz düzümlerine frazeologizmler diýilýär. Frazeologizmleriň göçme manyda ulanylyş derejesi boýunça frazeologik utgaşmalar, frazeologik birlikler, frazeologik düzümler diýen üç görnüşi bolýar. Durgunlaşan söz düzümleriniň göçme manysy bilen asyl manysynyň arasynda hiç hili baglanyşyk bolmadyk görnüşine frazeologik utgaşmalar, ýagny idiomalar diýilýär. Meselem: süýdüňi asmana sagmak, itiň aýagyndan suw içmek, ýüň sakgal bolmak, mäşi bişişmezlik. Hakyky many bilen göçme manysynyň arasynda semantik baglanyşygy bolan durnuklaşan söz birikmelerine hem frazeologik birlikler diýilýär. Meselem: gazan gulagy gyzanok; ýatan çöpi galdyranok; arkaly köpek gurt alar; geňeşli don gysga bolmaz; alma biş, agzyma düş; Göçme manysy bolmadyk – asyl manysynda ulanylýan durgunlaşan aňlatmalara frazeologik düzümler diýilýär. Olara atalar sözi degişlidir. Meselem: Işlemedik dişlemez; Ata kesbi ogla halal; Uly başlar, kiçi işlär: Çekişmän bekişmez; Baş bolmasa, göwre läş.

Frazeologizmleriň leksika – semantik aýratynlyklaryna görä bölünişleri
Polisemantik frazeologizm meňzeşlik esasynda manysy giňän aňlatmalardyr. Meselem: aýaga galmak – baş götermek; aýak üstüne galmak – sagalmak. Omonimik frazeologizm bolanda, aňlanylýan manylaryň arasynda ýakynlyk, meňzeşlik ýokdur. Meselem: agyz açmak – geplemek, haýran galmak, iýip başlamak, at dakmak – atlandyrmak, dannamak. Çeper edebiýatda deň manyda ýa-da biri-birine ýakyn manyda ulanylyşlaryna-da gabat gelýär. Olara sinonimik frazeologizmler diýilýär. Meselem: bäri bakmak; elinden çekilen ýaly bolmak, aýak üstüne galmak, özüni tutmak, sagalmak.
Wariant frazeologizmler: Olar komponentleriň ornunyň çalyşmagy netijesinde dörän frazeologizmlerdir. Meselem: aýagyny göre sokup oturmak – göre aýagyny sokup oturmak, bir garny aç, bir garny dok, gaýga batmak – gaýgy derýasyna gark bolmak, ýüzüňden gar ýagmak – ýüz - gözünden gar ýagmak; namartja olam, sagja olam, namart bolaýyn – sag bolaýyn.
Antonim frazeologizmler:Aýak üstüne galmak – ýanyny ýere bermek, baş goşmak – el üzmek.
Arhaik frazeologizmler: Garybyň iti hem ýagşy, biti hem ýagşy, maly bolmadygyň haly bolmaz, agzy gyşyk bolsa-da , baý ogly geplesin.
Edebiýatlar
1. Şyhyýewa O .Türkmen diliniň stilistikasy. Aşgabat,2010
2 .Türkmen sözleýiş medeniýetiniň käbir meseleleri .Aşgabat 1988
3.Mugallymçylyk ussatlygy .E Atdaýew, A. Gapbarow (Türkmenistan neşirýat gullugy gabat-2012)
5.Stilistikany öwrenmegiň esaslary S. Niýazow Aşgabat-1994
6.Sözleýiş medeniýetiniň aktual meselelelri.makalalar ýygyndysy “ylym” Aşgabat1980