1946 – 1985 йилларда Узбекистоннинг ижтимоий – иктисодий ва сиёсий хаёти

1946 – 1985 yillarda Uzbekiston
Reja:


1. Uzbekistonda industiyaning bir tomonlama rivojlanish .
2. Konunlarning bugilishi va katagonlar .
3. Mexnatkashlarning turmush darajasining uzgarishi .
4. Milliy siyosat va millatlararo munosabatlari va muamolar .
5. Uzbekistoning xalklararo xayotida katnashuvi .
6. Kishlok xujaligi kadrlarning shakllanishi .
1. Boshkaruvning mamuriy buyrukbozlik usullari va iktisodiyotni kattik rivojlantirish prinsipi urushdan keyingi yillarda butun sobik Ittifok xududida vaziyatni mushkullashtirib, sanoat rivojlanishining tabiatda jiddiy ziddiyatlarni keltirib chikardi. Usha davrda mazkur Ittifokning tarkibiy kismi bulishi Uzbekiston ana shunday sharoitda na siyosiy, na iktisodiy jixatdan mutakillikka ega bulmay Ittifok raxbariyati tomonidan ishlab chikiraladigan va belgilab beriladigan iktisodiy siyosatni amalga oshirib berishga majbur edi. Bu narsa xalk xujaligini rivojlantirishning usha paytlarda besh yilliklarga ajratib beriladigan barcha rivojlanish rejalarga talukli edi. 1946 –1950 yillarga muljallangan 5 yillik reja ana shunday buldi . Bu reja asosida Uzbekiston Oliy Soveti respublika iktisodiyotining asosiy rivojlanish yullarbni belgilab berdi. Bular shunday axborot buldi-ki, ajratilgan kapital mablaglarining kattagina kismi ogir industriya soxasiga berildi. Urushdan keyingi xar besh yil 100 taga yakin sanoat obektlari ishga tushirildi . 1985 yilga kelganda respublikada 1500 dan ortik ishlab chikarish ilmiy – ishlab chikarish birlashmalari , kombinatlar va korxonalar bor edi. Sanoat maxsulotlari ishlab chikarish 1940 yildagina karaganda 21 baravar kupaydi .
2.Ommaviy katagonlar va bedodlikning dastlabki kuchli tulkini Uzbekiston buylab 30- yillarda yuz bergandi. Buning natijasida bir necha un minglab vijdonli begunox odamlar zulm kurdi.Urush tomom bulgandan keyin oradan kup utmay Uzbekiston buylab yana bir yalpi terror tulkini bulib utdi 30- yillardagi katagonlar asosan partiya, sovet, xujalik va xarbiy kadrlar xususida bulgan bulsa 40- yillardagi katagonlar esa asosan madaniyat va ilmiy Fan arboblariga taallukli buldi . Respublikaning partiya organlari markazning yul yuriklariga tayanib , dunekarashi va ijodi partiya mafkurasiga tugri kelmaydigan ijodiy ziyolilar vakillariga xujum kila boshladilar. Ularning asarlariga guye millatchilik goyalari «olib kirilganda» ayblash uchun baxona buldi. Partiya organlari ba’zi yezuvchilar , shoirlarning ijodiy ishda jiddiy goyaviy xatolarni topadilar. Masalan Oybek, Abdulla Kaxxor, M Boboyev, U Rashidov, Mirtemir Shayxzoda va boshkalar singari uzbek yozuvchilari badnom kilindi .
Milliy cheklanganlik uchun «Shark yulduzi «Zvezda Vostoka» jurnallarning taxririyatlariga xam jiddiy ayblar kuyildi. 1951yil avgustda respublika matbuotida « Ba’zi shoirlarning ijodidagi mafkuraviy buzg’unliklar tugrisida» degan makola e’lon kilinib, unda Turob Tula, Kamtar Otaboyev, Mirtemir, A. Bobojonov, Sobir Abdulla, Xabibiylar millatchilar deb noxak ayblandilar. Shundan keyin «uzbek sovet adabiyoti o’z vazifalaridan chetda» degan makola paydo buldi, unda uzbek adbiyotining Oybek, Zaripov, Yokubov, Sultonov va boshka arboblar « jiddiy mafkuraviy xatolar va buzgunlik»da ayblandilar. Yozuvchilardan Maksud Shayxzoda, Shukrillo Yusupov, Gulom Alimov va ba’zi boshka adiblar 1951 yili «sovetlarga karshi millatchilik faoliyati»da ayblanib, kamokka olindilar , keyin esa 25 yil muddat bilan ozodlikdan maxrum etishga xukm kildilar. Plenumda fosh kilish, jamiyatshunos olimlarga xam anchagina yoyildi. Faylasuf V.Zoxidovning ilmiy ishlariga burjua - millatchilik xatolari takaldi, tarixchi A Boboxujayev, iktisodchi A. Aminova panturkizmni tashvik kilishda ayblandi.
3. 70-yillarnin boshlarida usha vaktdagi ittifok xukumati mexnatkashlar turmush sharoitini ko’tarish yulini e’lon kildi. Xalk uchun mollar yetkazib berish va xizmat kursatishda xam sifati xam mikdor jixatidan ijobiy uzgarishlarni taminlab berishga karor kilindi. Xalk istemoli mollari ishlab chikarishni ancha kupaytirish kuzda tutildi. Bu bir oz turtki berdi. Xalk iste’moli mollarini ishlab chikarish 1.5 barobar, maishiy xizmatlar kursatish xajmi 2 barobar oshdi.
Birok 70-yillarning 2-yarmida sanoat tarakkiyotida ogir mashinasozlik yana birinchi uringa chikib oldi. Xalk iste’moli mollari ishlab chikarishning yana kamayib ketgani ma’lum bulib koldi. Bu mollarning sifati iste’molchilarning talablariga javob bermas edi. Ijtimoiy soxadan byudjetdan kilinadigan sarf – xarajatlar salmogi kamayishda davom etib bordiki bu narsa respublika axolinig kashshoklashishiga olib keldi. Chunonchi ijtimoiy madaniy extiyojlarga kilingan sarf –xarajatlarning salmogi Uzvekiston byudjetida 1940 yili 67,9 foizni tashkil etgan bulsa, 1980 yili 46,9 foizgacha kamaydi. Jon boshiga xisoblanganda urtacha daromad oyiga 75 sumdan kamrok bulgan axoli soni deyarli 45 foizni tashkil etdi. Respublikaning kishlok joylarida iste’mol kilish boshka respublikalardagiga karaganda 5-6 barovar , sut maxsulotlari iste’mol kilish 21,6 barovar kam buldi. Ijtimoiy- maishiy infrastruktura soxalari, turar joy –kommunal xujaliklari ,maishiy xizmat kursatish mushkul axchvolga tushib koldi.
4 Yuzdan ortik millat va elatlar birgalikda yashab, mexnat kilib kilayotgan Uzbekistonda tabiiyki, millatlararo munosabatlar muamolari paydo bulib turar edi. Bu tugrisida ovoz chikarib gapirilmas, gazetalarda yozilmas edi-yu, lekin xalk kunglida pinxoniy amal kuchayib borardi. 1946-1985 yillarga unitar davlat shartnomalarida vujudga kelgan uzbek xalki va respublikasidagi boshka xalklarni manfaatlarini xisobga olmasdan ma’muriy buyruklar usullari asosida, markazdan turib xam xal kilinar edi. Milliy siyosatda aynishlar bulganiga karamay, shu davr mobaynida respublikamizdagi millat va elatlar, jumladan uzbek xalki iktisodiy va madaniy rivojlanishida bular urtasidagi munosabatlarni mustaxkamlash, dustlik xis tuygularini mustaxkamlashda xar kalay ma’lum natijalarga erishildi. Partiya va xukumatning davlat kurilishidagi asosiy vazifasi yagona ittifok davlatni xar tomonlama mustaxkamlashdan iborat buladi. Kompartiya «maxalliyligik va ilmiy cheklanganlikning xar kanday kurinishlarga karshi, kurinishlarga karshi», yani uz istikloli milliy madaniyatini ximoya kilishga karatilgan. Milliy xarakatlarga karshi kattik kurash olib bordi. Partiya sovet organlari va davlat xavfsizligi organlari erkin fikr yuritishni ta’kib kilar, respublika mustakillikka erishini xar kanday kurinishlarni bugib kuyar edi. Ma’muriy-buyrukbozlik xukm surib turgan respublikaning xak-xukuklari cheklab kuyilgan sharoitlarda maxalliy xokimiyat organlari uz xalkining manfaatlariga mos keladigan siyosat yurgizish, uz mintakasining eng muxim muammolarini xal kilish imkoniga ega emas edilar.
Urushdan keyingi yillarda Uzbekistonda industria yukori darajada mexaniziyalashtirilgan kishlok xujaligi fan-texnika va madaniyat jadal rivojlanib bordi. Iktisodiyet fan texnika soxasida kulga kiritilgan yutuklar Uzbekestonning xalkaro alokalari rivojlanib borish uchun moddiy asos buldi. Respublika asosan kishlok xujaligi maxsulotini paxta tolasi, qorakul teri, ipakni chetga chikarib keldi. Shunisi xarakterli-ki, xalkoro alokalar asosan usha yilarda sosiyalistik lagerga kiradigan mamlakatlar Chexoslovakiya, Vengriya, Bolgariya va boshkalar bilan olib borilar edi.
Urush yillaridagi respublikadagi erkaklarning kattagina kismi frontga junab ketganligi munosabati bilan kishlok xujaligida barcha toifadagi kadrlar soni keksin kamaydi. Kishlokdagi ishlab chikarruvchi texnik va raxbar xodimlarini tiklash va yanada mustaxkamlash urushdan keyingi birinchi yillarning o’zidayok xal kilinishi bulgan birinchi muxim vazifa bulib koldi.
Kishlokda asosiy xodim mexanizotorlar edi. Mexanizotor kadrlarni tayyorlash MTC lar koshidagi kishlok xujaligini mexaniziщiyalash maktablari va kurslari orkali olib bordi. Mexanizaщiya maktablarining moddiy texnika bazasi urush yillari mobaynida nixoyatda zaiflashib kolgan edi.
Urushdan keyingi davrning kiyinchiliklariga yetarli mikdorda asbob –uskuna va anjomlar yukligi , amaliy tayyorgarlik sustligi va boshkalarga karamay bu maktab va kishilar 1946-1950 yillarda turli soxalar buyiga 50 ming nafardan ortikrok mexanizatorlarni tayyorlab chikarishga muvofik buldi. Mexanizator kadrlar tayyorlashni takomilashtirish maksalarida 1953 yili kishlok xujaligini mexanizaщiyalash ukuv yurtlari tashkil etildi va ishlab chikarish ta’limiga ajratilmaydigan vakt kupaytirildi.