2 Dunyo mintaqalarida demografik o’tish davrining xususiyatlari

2 Dunyo mintaqalarida demografik o’tish davrining xususiyatlari
Demografik o‘tish deyilganda tug‘ilish va o‘limning yuqori darajasidan past ko‘rsatkichlariga o‘tish tushuniladi. Demografik o‘tish jarayoni to‘rt bosqichda kechib, ilk bosqichda tug‘ilish va o‘lim darajalari yuqori bo‘ladi. Ikkinchi bosqich esa o‘lim darajasining pastlay boshlashi bilan xarakterlanadi. Aholining ijtimoiy hayoti va turmush tarzidagi o‘zgarishlar ta’sirida tug‘ilish darajasining pastlashi uchinchi bosqichni aks ettiradi. Va nihoyat to‘rtinchi bosqichda umumiy aholining o‘sishi sur’ati sekin-asta to‘xtay boshlaydi.
Dunyoning turli mamlakatlari demografik o‘tishning har xil bosqichini boshdan kechirmoqda. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari, Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya kabi rivojlangan mamlakatlar 4-bosqichda bo‘lib, tug‘ilish va aholi tabiiy ko‘payishining pastligi bilan ajralib turibdi. Osiyoda Janubiy va Shimoliy Koreya, Singapur, Tailand va hattoki aholi soni jihatidan dunyoda yetakchilik qilayotgan Xitoy ham demografik o‘tishning yakuniy bosqichiga kirdi. Lotin Amerikasi va Okeaniyaning ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarida ham o‘xshash demograf k vaziyat kuzatilmoqda. Tug‘ilish va aholining tabiiy ko‘payishining eng past ko‘rsatkichlari esa Vengriya, Bolgariya, Serbiya, Ruminiya, Latviya, Litva, Ukraina kabi Yevropaning o‘tish iqtisodiyotidagi davlatlariga xos. Bu davlatlarda bir necha yildan buyon aholining tabiiy kamayishi sodir bo‘lmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligi demografik o‘tishning 3-bosqichini kechirmoqda, ularda tug‘ilish ko‘rsatkichlari asta-sekin pasayib bormoqda. Demografi k o‘tish jarayonining eng past sur’atlari esa Afrika davlatlari uchun xos. Ayniqsa, G‘arbiy, Markaziy va Sharqiy Afrika mamlakatlarida tug‘ilish va aholi tabiiy ko‘payishining yuqori darajalari saqlanib qolmoqda. Jumladan, 2016-yil yakunlari bo‘yicha, jahonning aholi tabiiy ko‘payish sur’atlari bo‘yicha 10 ta yetakchi davlat ichida 9 tasi Afrika materigida joylashgan, birinchi beshlikdan esa faqat Afrika mamlakatlari (Malavi, Uganda, Burundi, Niger, Mali) joy olgan. Demak, dunyoning eng rivojlangan davlatlari hamda o‘tish iqtisodiyotidagi ko‘p davlatlar demografik o‘tishni yakunlab qo‘ygan bo‘lsa lar, Afrikaning ijtimoiy-iqtisodiy jihatidan eng sust rivojlangan mamlakatlari 2-bosqichdan 3-bosqichga o‘tish arafasida turibdi. Shuning uchun hozirgi sharoitda dunyo aholisi, asosan, rivojlanayotgan va eng qoloq mamlakatlar hisobiga ko‘payib bormoqda. Hozirgi davrda dunyo aholisi har yili o‘rtacha 70–80 mln kishiga ko‘paysa, bu ko‘payishning 97% Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasining rivojlanayotgan davlatlariga to‘g‘ri keladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning demografik vaziyatidagi tafovutlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, shaharlashuv, aholining turmush tarzi va an’anaviy qadriyatlarning saqlanganlik darajasi kabi omillar bilan bog‘liq.
Demografiya (qadimgi yunoncha: δῆμος - demos — xalq va γράφω - grafiya) — har yili turli sabablarga koʻra vafot etgan aholi oʻrnini yangidan dunyoga kelgan avlod hisobiga toʻldirib borilishi qonuniyatlarini ijtimoiy-tarixiy sharoitlarga boglik holda oʻrganadigan fan. Demografiyaning paydo boʻlishi asosan 17-asrning 2-yarmidan angliyalik olim J. Graunt (1620— 1674) tadqiqotlari bilan bogʻlikdir. Demografiya terminini 1855 yilda fransuz olimi A. Giyar qoʻllagan. 1882 yil Xalqaro gigiyena va demografiya kongressining Jeneva sessiyasida rasmiy qabul qilingan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida keng tarqaldi. Oʻzbekistonda, asosan 1960 yilardan qoʻllanila boshladi.
Demografiyaning maqsadi muayyan hudud, mamlakat, dunyo aholisi va millatning takror barpo boʻlishi jarayoni va omillarini oʻrganish, muammolarni belgilab, yechimlarni aniqlash va istiqbolini koʻrsatib berishdan iborat. Demografik o'tish Bu o'lim darajasi yuqori bo'lgan sanoatdan oldingi demografik rejimni sanoat inqilobining kelib chiqishi natijasida aholi sonining ko'payishi bilan sanoat rejimiga o'tishini tushuntirishga urinish nazariyasi. O'zining boshida ushbu nazariya faqat sanoat inqilobi tufayli yuzaga kelgan demografik o'zgarishlarni hisobga olishga intildi; ammo, undan foydalanish 20-asr demografik intizomining muhim paradigmasiga aylandi. Shuni qo'shimcha qilish kerakki, demografik o'tish nazariyasi juda ko'p tanqidlarga uchragan, chunki ko'plab mutaxassislar uni ba'zi qarama-qarshiliklarga asoslangan juda cheklangan tushuncha deb bilishadi. Ushbu pozitsiyani Dennis Xojson va Simon Sreter kabi muhim mualliflar himoya qildilar. Rad etishlarga qaramay, demografik o'tish 18-asrdan boshlab Evropaning ko'plab rivojlangan mamlakatlarida sodir bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar va demografik o'zgarishlar o'rtasidagi bog'liqlikni tushuntirishga qaratilgan edi. U demografik o'sish, aholi va rivojlanish o'rtasidagi sababiy bog'liqlikni o'rnatishga intildi. Ilmiy nazariya bo'lib, demografik o'tish bir qator o'ziga xos xususiyatlarga yoki uni belgilaydigan elementlarga ega. Eng muhimlari quyida keltirilgan:
- Demografik o'tish, tarix davomida aniq jamiyatlarga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan o'lim sabablarida yuz beradigan o'zgarishlarga (masalan, kasalliklarning paydo bo'lishiga) e'tibor berish bilan tavsiflanadi. Shuningdek, u ushbu jamiyatlar tuzilishida yuz beradigan o'zgarishlarni tavsiflaydi.
- Bu faqat sanoat inqilobini boshdan kechirgan jamiyatlarni o'rganishga bag'ishlangan; shuning uchun uning birinchi yondashuvlari Evropa mamlakatlarida va Shimoliy Amerikaning ayrim mintaqalarida amalga oshirildi. Keyinchalik ushbu nazariya Janubiy Amerikada qo'llanila boshlandi, chunki bu mintaqa ko'p yillar o'tgach sanoatlashgan.
- Ushbu nazariya Sanoat inqilobi insonning kundalik hayotining barcha sohalarini o'zgartirgan, iqtisodiyotni, texnologiyani va ijtimoiy munosabatlarni o'zgartirgan degan e'tiqodga asoslangan. Demografik o'tish ishlab chiqarish tizimidagi ushbu o'zgarishlardan dunyo aholisi ko'payib, urbanizatsiya sodir bo'lganligini qo'llab-quvvatlaydi.
- Ushbu nazariya 20-asrning boshlarida tashkil etilgan bo'lsa-da, ba'zi demograflar demografik o'tish uning haqiqiyligi bilan ajralib turadi, chunki hozirgi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar demografik o'tishga duch kelishmoqda. Boshqa tomondan, rivojlangan mamlakatlar bu jarayonni allaqachon yakunlagan deb hisoblanadi.
- ushbu nazariyaning asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, u bir necha bosqichlarni bosib o'tadi; Ushbu bosqichlar jamiyatning sanoat rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan jarayonlarni bildiradi va ro'yxatlaydi.