2-ma’ruza: ibtidoiy jamiyatga oid ijod shkllari va musiqa ijodiyoti kelib chiqish muammosi reja

2-MA’RUZA: IBTIDOIY JAMIYATGA OID IJOD SHKLLARI VA MUSIQA IJODIYOTI KELIB CHIQISH MUAMMOSI
Reja:

1. 
   Ibtidoiy davr odamlarining hayot shart-sharoitlari.
   
2. 
   Ibtidoiy davr odamlarining diniy qarash, e’tiqod va marosimlarning yuzaga kelishi.
   
3. 
   Turli topinish va e’tiqodlar bilan bog’liq bo’lgan marosimlar.
   
4. 
   Turli topinish va e’tiqodlar bilan bog’liq badiiy-ijroviy xususiyatlar.
   

Dunyodagi barcha xalqlar umumbashariyat bosib o’tgan yo’l, ya’ni tarixiy shakllanish va rivojlanish bosqichlarini bosib o’tganlar. Zero, insoniyat yaratilib o’nta eng oliy mukofot tafakkur, ong in’om etilgan. Shu bois uning hayotiy jarayoni shubhasiz rivojlanish tamoyillari bilan chambarchas bog’liq bo’lishi muqarrardir. SHuni aytib o’tish lozimki, insoniyat yer yuzida paydo bo’lgandan so’ng rivojlanish jarayonida bir qator davrlarni bosib o’tgan. Ular fanda o’z davrining mohiyatidan kelib chiqqan holda nomlanadi. Bular inson tafakkurining ma’lum darajada rivojlanib tarixiy jarayonlarni o’ziga xos aks ettirish, bayon etish, amaliyotda kirib kelgan ijod namunalarini zikr etish va tarix xususida tadqiqotlar olib borilgandan so’ng muayyan davrlarga ajratish amallari bajarilgan. Tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan arxeologik qazilma ishlarining guvohlik berishicha, “... yer yuzida insoniyat paydo bo’lganiga million yildan ortiqroq vaqt o’tgan. Ana shu million yillik tarixning oxirgi bosqichida, atigi bundan 6 ming yil burungina yer kurrasining ayrim mintaqalarida yozuv paydo bo’ldi. Yozuv avval Nil daryosi bo’ylarida (qadimgi Misr), Tigr va Dajla daryolari 34 havzalarida (Qadimgi Mesopotamiya) va nihoyat, Hind daryosi havzasida (shimoli-g’arbiy Hindiston) paydo bo’ldi. Jahon madaniyatining ana shu o’choqlari ta’sirida Oromiy xati asosida shakllangan qadimgi yozuv O’rta Osiyoga (aniqrog’i, Xorazm, Baqtriya, So’g’diyona va Parfiyaga) miloddan avvalgi III-II asrlarda kirib keldi”4 . Arxeologik izlanishlarning guvohlik berishicha ajdodlarimiz O’rta Osiyoda yarim million yildan beri yashab keladi. Uzoq o’tmishdagi ana shu ajdodlarimizning ilk makoni Farg’ona vodiysida, So’x tumanida Sel Ungur g’oridan topildi.

Insoniyat hayotining ilk davrlari: — ibtidoiy kishilik jamiyati tarixida uchta asosiy davrga bo’linadi. Ular TOSH asri, bronza va temir davrlari deb yuritiladi. Odatga ko’ra tosh arsi ya’ni paleolit va yangi tosh asri neolitdan iborat ikki bosqichni bosib o’tgan. Paleolit inson tarixida eng uzoq vaqt davom etgan davr bo’lib, eramizdan avvalgi 2 million yildan 100 minginchi yilgacha cho’zilgan. (Odatga ko’ra eramizdan oldingi davr ning yil sanash uslubi, borgan sari kamayish tartibiga asoslaniladi).
Tarixda ushbu davrning uzoq davom etishining sababi shundan iboratki, insoniyat ma’lum darajada shakllanib, yashash uchun zarur mehnat anjomlari, himoya va kurash uchun qurollar yaratish bilan birga hayvonot va tabiatni insonlarga xizmat qilishi va qo’lga o’rgatilishlari kabi amallarni (jarayonni) rivojlanib borishi uchun uzoq vaqt kerak bo’lgan. Hayotda odamlar tomonidan yaratilgan sharoit, mezon, jism va boshqalarning barchasi insoniyat tafakkurining mahsulidir. SHunday ekan buning uchun inson har tomonlama shunga tayyor bo’lishi lozim. Tosh davri insoniyatni yashashga o’zgacha qarashga va tabiat jismlaridan foydalanish ham mumkinligiga o’rgatdi. Ӯz-o’zini himoya qilishni, mehnat qilish va «yaratish» kabi faoliyatga o’rgatadi.
О’rta tosh davri mezolit deb yuritiladi va eramizdan avvalgi 10-6 ming yillarni o’z ichiga oladi. «Mezos» o’rta ma’nosida, litos – tosh demakdir.
Neolit (neos -yangi) –yangi tosh davri (e. av. 6-4 ming yilliklar).
Eneolit –mis-tosh davri (e.a v. 4-3 ming yilliklar).
Bronza davri (e. av. 3-2 ming yilliklar). Temir davri (e. av. 1 ming yillik). O’rta Osiyoning tarixi qadim zamonlardan boshlanadi.
Hozirgi Tojikiston, Qirg’iziston, Qozog’iston, O’zbekiston, Turkmaniston hududida yirik tarixiy voqeliklar bo’lib o’tgan va buning natijasida turli etnik guruhlarning o’zaro aralashib ketishi, madaniyatlarning bir-biriga ta’siri kuzatiladi. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikdan bu hududda sinfiy jamiyat va davlatlarning shakllanish jarayonlari kechgan. “O’rta Osiyo miloddan avvalgi VI-II ming yilliklarda ikki katta madaniytarixiy viloyatlarga ajraladi. Ular bir-birlaridan yashash tarzi va madaniy an’analari bilan farqlangan: ulardan birining aholisi o’troq dehqon va chorvador qabilalar bo’lsa, boshqasiniki, ko’chmanchi qabilalar edi. Qadim zamonlarda madaniyatning ham ikki xil yo’nalishda rivojlanganligi ma’lum bo’ladi: bu dehqonlar, shahar sharoiti hamda ko’chmanchi qabilalar yo’nalishlaridir. Bu yo’nalishlar o’zaro kesishib, bir-biriga ta’sir o’tkazib kelgan bo’lsa-da, ammo keyinchalik ham o’zaro qorishib ketmagan. Bu esa badiiy ijodiyot (xususan musiqa) sohasida merosning turli qatlamlari shakllanishiga olib kelgan.
Moddiy madaniy yodgorliklarda shahar madaniyati ko’chmanchi qabilalar madaniyatiga nisbatan ko’proq xajmda saqlanib qolgan. Bu esa ularning arxeologik va tarixiy tadqiqotlarda birdek yoritilmaganligidan dalolatdir”5 .
Har bir davr tarixda o’ziga xos tarzda yoritilgan bo’lib, ijtimoiy hayot, turmush tarzi, madaniyat va ma’naviyati bilan izohlanadi. Xalklarning madaniyati san’ati bizgacha yetib kelgan namunalarini biz, asosan kadim zamonlarga taalluqlilarini arxeologik qazilmalarda topilgan namunalardan bilib olamiz. Bu qazilmalardan topilgan san’at namunalari, turli odam va hayvonlarning suyaklari, imoratlarning peshtoqlarida aks ettirilgan turli tasvirlar, mis, sopol va turli idishlarga tasvirlari tushirilgan san’at namunalari zamonaviy olimlarning tadkiqotlari uchun ash’yoviy dalillardir. Va ular shularga asoslanib qaysi davrga taalluqli ekanliklarini aniqlashadi. Fan musiqa bilan bog’liq bo’lganligi sababli, dastlab «musiqaning o’zi nima?» degan savol tug’iladi.
Odatda, biz musiqani shu kasbga qadam qo’yganimizdan, ya’ni musiqa maktabi, musiqa bilim yurti va oliy ta’lim tizimlaridan bilamiz va o’rganib kelmoqdamiz. Lekin musiqaning ibtidoiy shakli, ilk jarayonlari haqida o’ylaganmizmi? SHu bois, ibtidoiy davr musiqasini qanday tushunishimiz, tasavvur qilishimiz hammamiz uchun ham qiziqarli. Demak, musiqa qanday shart-sharoitlarda paydo bo’lgan? Manba’larda yozilishicha va shaxsiy tasavvurimizga tayangan holda shuni aytishimiz mumkinki, inson ov qilish jarayonida turli hayvonlar, qushlar bilan to’qnash kelgan. Inson ularni tutish, jalb etish uchun ovozlariga taqlid qilishga harakat qilgan. Ana shunday harakatlar musiqaning kelib chiqishi uchun zamin tayyorlagan deb taxmin qilish mumkin. Avval parrandalar ovozlariga, keyinchalik esa inson ovoziga taqlid qilish zaminida tarli musiqiy cholg’ular kashf etila boshlangan. Dastlabki cholg’ular qushlar va hayvonlar suyagidan, o’simliklar, daraxtlardan, kokos yong’oqlaridan tayyorlangan va hokazo. Mazkur fanda xududning tarixiy rivojlanish jarayonlari, xalqning shakllanishi, musiqsining paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari o’rganiladi. Milliy musiqamizni bilim va tarixiy jarayonini idroklash har bir san’atkor uchun muhimdir.
Ma’lumki, qadimgi davrlar tarixini o’rganishda uch asosiy manbaga tayaniladi:
1.Arxeologik yodgorliklar (topilmalar).
2. Yozma manbalar (qadimgi kitoblar, xronikalar).
3.Xalq og’zaki ijodi namunalari.
Xududiy jixatdan O’rta Osiyo hozirgi Turkmaniston, O’zbekiston, Tojikiston, Qirg’iziston respublikalari hamda Qozog’istonning janubiy viloyatlarini qamrab oladi. Buni yuqorida gapirib o’tgan edik. Arxeologik tadqiqotlarning guvoxlik berishicha, ana shu xudud chegarasida qadimgi juda ko’p xilma-xil 37 madaniyat o’choqlari tarkib topgan va rivojlanganki, ular umumiy tarzda uchta yirik davr taraqqiyot darajasi bilan xarakterlanadi: tosh asri bilan bog’liq ajdodlarimizning tabiat in’omi – exsonlari xisobiga kun kechirish davri; odamzotning o’zini-o’zi oziq-ovqat bilan ta’minlashga kirishgan ilk dexqonchilik davri; avvalgi davrlarda to’plangan ishlab chiqarish va madaniy xo’jalik tajribalardan foydalanishga kirishilgan bronza davri. Bu davrda janubga yuqori darajada rivojlangan urbanistik jamoalar, shimolda esa ko’chmanchi chorvachilik xo’jaliklarning shakllanib borishi kuzatiladi.
Mezolit davri odamlarining diniy qarashlari va tasviriy san’at olamini tadqiq etishda O’rta Osiyoning ikkita xududida uchraydigan qoyatosh rasmlari nixoyatda boy manba bo’lib xizmat qiladi. Bulardan Qo’xitang va Zardutkamar qoya suratlari O’zbekistonning janubiy qismida joylashgan. Qoyatosh suratlarining boshqa bir guruxi esa Pomir tog’ida bo’lib, u ibtidoiy odamlarning ovchilik jodusi va san’atini aks ettiradi. R.I.Gruber kitobida ta’kidlanganidek, “musiqashunoslarga boshqa san’atlar tadqiqotchilariga nisbatan ancha qiyin. Agar tasviriy san’at tadqiqotchisi badiiy ob’ekt, ya’ni moddiy yodgorlikni o’rganish imkoniga ega bo’lsa, musiqashunos bunday imkoniyatga ega emas: sababi o’tmish musiqasi saqlanib qolmagan, va qadim davrlarni o’rganish bilvosita manbalar orqaligina amalga oshiriladi: ya’ni moddiy musiqa madaniyati (arxeologik qazishmalar chog’ida topilgan cholg’ular va h.k.), aralash fanlar bergan ma’lumotlar, va ayniqsa, xalq musiqa ijodining saqlab qolingan ayrim namunalari bo’yicha...”6 .
Teatrshunos olim M.Rahmonovning yozishicha “Kishilik tarixining ilk bosqichlarida musiqa ham pantomima va raqs san’ati bilan uzviy bog’liq holda maydonga kelgan. U O’zbekiston hududida yashagan ibtidoiy jamiyat odamlari hayoti va mehnat faoliyatining ajralmas qismini tashkil etgan. Ibtidoiy davrdagi eng ilk qo’shiqlar juda sodda bo’lardi. “Ov o’yini” va turli marosimlarda pantomim raqs o’yinlarini olib boradigan “musiqa” va “qo’shiqlar” asosan so’z va tovushni takror-takror qaytaruvchi ohang va rechitativlardan tashkil topardi”7 .
Yunon tarixchisi Gerodot gulxan atrofida davra qurib o’tirib, so’ngra raqsga tushib, qo’shiq aytadigan massagetlar xaqida yozib qoldirgan8 . Ibtidoiy jamiyatning rivoji bilan qadimiy O’zbekiston xalqlarining do’l (zarbli), puflab chaladigan va torli asboblari paydo boshlagan bo’lsa kerak. Saymali toshdan topilgan suratlardagi pantomim raqsiga tushayotgan kishilarning qo’lidagi do’l asbobi ham buni isbotlaydi9 .
Kishilik jamiyatining taraqqiy etib borishi bilan qadimiy juda sodda ohang va rechitativlardan o’yin xarakteriga ega musiqalar, mehnat qo’shiqlari, turli marosim ashulalari, zafar va qahramonlik qo’shiqlari vujudga kela boshlagan10 .
Mahmud Qoshg’ariy o’zining “Devonu lug’otit turk” asarida qadimiy davrdan qolgan mehnat va marosim qo’shiqlaridan bir qancha namunalar keltiradi. Bu qo’shiqlar ibtidoiy va undan keyingi davrlardagi odamlar hayoti, ularning tirikchilik manbai bo’lgan ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik faoliyatlarini, mehnat jarayoni va insonning unga bo’lgan munosabatini, ibtidoiy jamoa an’analarini, tabiat injiqliklariga qarshi kurashda qabila a’zolarining hamjihatlikda mehnat qilishi va og’ir mehnatdan keyingi hordiq onlarini aks ettiradi11 . Xorazm va So’g’diyona xududida, shuningdek, halok bo’lib, so’ngra qayta tiriladigan Siyovush siymosiga sajda qilish ayniqsa kuchli bo’lgan. Siyovush xaqidagi qissa Firdavsiyning “SHohnoma” asaridan ham joy olgan. Yunon-Baqtriya davlati O’rta Osiyo xalqlari iqtisodiyoti, madaniyatida o’z izini qoldirdi hamda sharqiy ellinizmni yuzaga keltirdi. Albatta tarixiy obidalar, arxeologik qazilmalarning ahamiyati katta, lekin aynan tarixni yozma manba’larda qoldirgan o’tmish olimu-allomalarining asarlari ham katta ahamiyat kasb etadi.
Biz tarixdan biladigan Arastu, Fisog’urs (Ptolomey) va shunga o’xshash ko’pgina allomalar aynan tarixiy shaxslardir. Lekin O’rta 7 Раҳмонов М. Ўзбек театри. Қадимий замонлардан XVIII асрга қадар. Қадимий замонлардан XVIII асрга қадар. “Фан”, Т., 1975, 50-б. 11 Бу хусусда қаранг: Маҳмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. Т., 1963 39 Osiyoning xalqlari bilan bog’liq tarixiy jarayonlarni yoritgan tarixnavis olimlar ichida Gerodot, Ksenofont, Diodor kabi bir qator qadimiy olimlarning bizga qoldirgan kitoblari, tarixiy manba’lari katta ahamiyat kasb etadi. Ibtidoiy davr odamlarining diniy qarash, e’tiqod va marosimlarning yuzaga kelishi. O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy hayoti bilan bog’liq dastlabki din shakllari, afsonalarning ahamiyati katta. Qadimiy afsonalarda juda ko’p shaxslarning nomlari va ular bilan bog’liq voqealar tasvirlanadi. Ayniqsa marosimlar, bayramlar haqida ma’lumotlar biz uchun qiymatlidir. Qadimgi bayramlardan Navro’z, Mexrjon, Dionisiy (A.Makedonskiy nomi bilan bog’liq)lar haqida gapirish mumkin. Navro’z — yilning yangi kuni, ya’ni tabiatning qaytadan o’yg’onishi. Bu albatta har tomonlama poklanish va yangitdan «paydo bo’lish» — yaratilish bilan bog’liq. SHu bois bo’lsa kerak bu jarayon eng ezgu niyatlarni hamroh qilgan, Yaxshi niyatlar bilan yangi kunga qadam qo’yilgan. Insonlarning bir-birlariga bo’lgan adovatlari unutilgan. Xalqning keksalari ulug’lanib ularni duolari olingan va yerga urug’ sanchilgan. Bunday bayramlarda insonning ruhiyatini ko’taradigan, shod qiladigan musiqalarni ijro etish va yangi kunni eng chiroyli go’zan ohanglar bilan kutib olish odatiy tus olgan. O’z o’rnida bunday bayramlarni xususiyatiga mos bo’lgan asarlar yaratilgan, shunga xos an’analar shakllangan. SHunday sayllarni fayziga fayz qo’shadigan cholg’ular va ular ijrochiligi va musiqalari yuzaga kelgan. Mexrjon bayrami kuzdagi yig’im-terimdan so’ng o’tkaziladigan bayram bo’lib, bu bayramda ham musiqaning ahamiyati katta bo’lgan. Dionisiy bayramining kelib chiqishi asli qadimgi Yunoniston bilan bog’liq bo’lib, uzum ilohi Dionisiy nomi bilan bog’liq. Bunda odamlar uzum hosili mo’l bo’lishi uchun uzum shoxlari, mevalari bilan o’zlarini bezab raqs tushib, qo’shiqlar ijro qilishgan. Ma’lumki O’rta Osiyoda milodgacha hukmronlik qilgan va juda katta obro’ga ega bo’lgan davlatlardan biri Axomoniylar davlatidir. Axomoniylar davlatining 40 asosiy e’tiqodi va dini zardo’shtiylik edi. Bu ta’limotning asoschisi Zardusht bo’lib, muqaddas kitobi «Avesto»dir. «Avesto» kitobi 4 ta katta qismdan iborat bo’lib, har biri alohida nomlanadi.: birinchisi - «Yasna»; ikkinchisi - «Yasht»; uchinchisi - «Videvat»; va to’rtinchisi - «Visprat». Ma’lumki, davlatlarning bunday kitoblarida albatta hayotning barcha sohalariga xos bo’lgan va kerakli bo’lgan muammolar yechimi ko’rsatiladi, qonunlar va munosibatlar ifoda etiladi. Manba’ sifatida insoniyat tarixida ilk bor paydo bo’lgan muqaddas kitobda ham musiqaga o’rin ajratilgan. SHu davrdagi musiqa o’z ifodasini topgan. Bu kamtarona ma’lumotlarga qarab har holda shunday xulosaga kelish mumkinki, milodning 1 asriga kelib, O’rta Osiyo xalqlari quldorlik jamiyatiga qadam qo’ygan edi. Ular qo’shni xalqlar bilan ancha yaqin munosabatda bo’lishgan, siyosiy va iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishgan va o’z mustaqil davlatlariga ega bo’lishgan. Turli topinish va e’tiqodlar bilan bog’liq bo’lgan maropsimlar. Xalq poetik va musiqa san’ati dastlab sinkretik holatda bo’lgani to’qrisida Avesto kitobi va boshqa qadimgi yozma yodgorliklar, turmushi, ularning urf-odatlari, to`ytomoshalarining elementlaridan gubo’qlik beradi,.yuksak salohiyati yunon, rim va xitoy manbalarida ham yakdillik bilan e’tirof etilgan. Ayrim ilmiy qarashlarga ko`ra, Xorazm ko`hna zardo`shtiylik dinining muqaddas kitobi bo’`lmish "Avesto"ning vatani hisoblanadi. Tadqiqotlarning dalolat berishicha, "Aryanim Veyjo" deb ataluvchi Avesto makoni o`zining qahraton sobuqi, jazirama issiqiga ega bo’`lgan hamda yerlari tars yoriladigan va ilonlari ko`p o`lka, deb ta’riflanadi. Darhaqiqat, Orol fojeasidan oldingi davrlarda, yuqorida aytilgan keskin kontinental iqlimni, taqir yerlarning xuddi qobun to`riga o`xshav yorilishini, ilonlar uy haybo’nlaridek tomu omborlarda yashab yurishini butun mintaqa bo’`yicha ko`proq Xorazmda kuzatish mumkin edi. Tаdqiqоtchilаr tоmоnidаn оlib bоrilgаn аrхеоlоgik qаzilmа ishlаrining guvоhlik bеrishichа, “... еr yuzidа insоniyat pаydо bo’lgаnigа milliоn yildаn оrtiqrоq vаqt o’tgаn. Аnа shu milliоn yillik tаriхning охirgi bоsqichidа, аtigi bundаn 6 ming yil burunginа еr kurrаsining аyrim mintаqаlаridа yozuv pаydо bo’ldi. YOzuv аvvаl Nil dаryosi bo’ylаridа (qаdimgi 41 Misr), Tigr vа Dаjlа dаryolаri hаvzаlаridа (Qаdimgi Mеsоpоtаmiya) vа nihоyat, Hind dаryosi hаvzаsidа (shimоli-g’аrbiy Hindistоn) pаydо bo’ldi. Jаhоn mаdаniyatining аnа shu o’chоqlаri tа’siridа Оrоmiy хаti аsоsidа shаkllаngаn qаdimgi yozuv O’rtа Оsiyogа (аniqrоg’i, Хоrаzm, Bаqtriya, So’g’diyonа vа Pаrfiyagа) milоddаn аvvаlgi III-II аsrlаrdа kirib kеldi”12. SHundаy ekаn tаriхni bilmаsdаn kеlаjаkni ko’rish qiyin. Turli topinish va e’tiqodlar bilan bog’liq badiiy-ijroviy xususiyatlar. Birinchi Prеzidеntimiz аytgаnlаridаk “Tаriхsiz kеlаjаk yo’q”. Qаdimgi tаriхimiz, bоbоkаlоnlаrimiz yashаgаn yurtdа kеchgаn ijtimоiy mаdаniy hаyot, оdаmlаr turmush tаrzi vа dunyoqаrаshi, mа’nаviy jаrаyon tаmоyillаri hаqidа mustаqillikkа erishgungа qаdаr judа ko’p tахminiy, sоhtа vа g’аyri ilmiy gаplаr аytilаr, fаqаt аrхеоlоglаrning оz bo’lsаdа inkоr etib bo’lmаs dаrаjаdаgi tаriхiy, хоtirаmizgа yangilik kirituvchi tоpilmаlаrginа ko’ngilgа tаskin bеrib, o’tmish dаvrning qоrоng’u sаhifаlаrini yoritа bоshlаgаn edi. Mustаqillik tufаyli yurtimizdа qаdimqаdim zаmоnlаrdа kеchgаn dаvlаtchilik tаrаqqiyoti, ijtimоiy-siyosiy, iqtisоdiy, mаdаniy-mа’nаviy hаyotni аtrоflichа tаhlil vа tаdqiq etish shuni ko’rsаtmоqdаki bundаn 3000 ming yil muqаddаm «Аvеstо»dаn zаrdushtiylik tа’limоtidаn bоshlаngаn. Kеyinchаlik VII-VIII аsrning bоshlаridа Muhаmаd ibn-Musо АlХоrаzmiydаn (783-850), ya’ni Mоvоrаunnаhrdаn yangidаn bоshlаnаdi. Оlаm, insоnning kаmоlgа еtishi vа insоniy munоsаbаtlаrdа ilm fаnning muhimligi g’оyasini ilgаri surgаn hоldа pеdаgоgik fikr tаrаqqiyotidа bilish nаzаriyasigа o’zining ulkаn хissаsini qo’shdi.

O’ZBEK XALQ MUSIQA IJODINING TARIXIY RIVOJI Ovoz va qadimgi cholg’ular vositasida “ommaviy o’yin” shakllarining namoyon bo’lishi. Manba’larda yozilishicha va shaxsiy tasavvurimizga tayangan holda shuni aytishimiz mumkinki, inson ov qilish jarayonida turli hayvonlar, qushlar bilan to’qnash kelgan. Inson ularni tutish, jalb etish uchun ovozlariga taqlid qilishga harakat qilgan. Ana shunday harakatlar musiqaning kelib chiqishi uchun zamin tayyorlagan deb taxmin qilish mumkin. Avval parrandalar ovozlariga, keyinchalik esa inson ovoziga taqlid qilish zaminida tarli musiqiy cholg’ular kashf etila boshlangan. Dastlabki cholg’ular qushlar va hayvonlar suyagidan, o’simliklar, daraxtlardan, kokos yong’oqlaridan tayyorlangan va hokazo. Mazkur fanda xududning tarixiy rivojlanish jarayonlari, xalqning shakllanishi, musiqsining paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichlari o’rganiladi. 70 Milliy musiqamizni bilim va tarixiy jarayonini idroklash har bir san’atkor uchun muhimdir. Ma’lumki, qadimgi davrlar tarixini o’rganishda uch asosiy manbaga tayaniladi: 1.Arxeologik yodgorliklar (topilmalar). 2. Yozma manbalar (qadimgi kitoblar, xronikalar). 3.Xalq og’zaki ijodi namunalari. Xududiy jixatdan O’rta Osiyo hozirgi Turkmaniston, O’zbekiston, Tojikiston, Qirg’iziston respublikalari hamda Qozog’istonning janubiy viloyatlarini qamrab oladi. Buni yuqorida gapirib o’tgan edik. Arxeologik tadqiqotlarning guvoxlik berishicha, ana shu xudud chegarasida qadimgi juda ko’p xilma-xil madaniyat o’choqlari tarkib topgan va rivojlanganki, ular umumiy tarzda uchta yirik davr taraqqiyot darajasi bilan xarakterlanadi: tosh asri bilan bog’liq ajdodlarimizning tabiat in’omi – exsonlari xisobiga kun kechirish davri; odamzotning o’zini-o’zi oziq-ovqat bilan ta’minlashga kirishgan ilk dexqonchilik davri; avvalgi davrlarda to’plangan ishlab chiqarish va madaniy xo’jalik tajribalardan foydalanishga kirishilgan bronza davri. Bu davrda janubga yuqori darajada rivojlangan urbanistik jamoalar, shimolda esa ko’chmanchi chorvachilik xo’jaliklarning shakllanib borishi kuzatiladi. Mezolit davri odamlarining diniy qarashlari va tasviriy san’at olamini tadqiq etishda O’rta Osiyoning ikkita xududida uchraydigan qoyatosh rasmlari nixoyatda boy manba bo’lib xizmat qiladi. Bulardan Qo’xitang va Zardutkamar qoya suratlari O’zbekistonning janubiy qismida joylashgan. Qoyatosh suratlarining boshqa bir guruxi esa Pomir tog’ida bo’lib, u ibtidoiy odamlarning ovchilik jodusi va san’atini aks ettiradi. R.I.Gruber kitobida ta’kidlanganidek, “musiqashunoslarga boshqa san’atlar tadqiqotchilariga nisbatan ancha qiyin. Agar tasviriy san’at tadqiqotchisi badiiy ob’ekt, ya’ni moddiy yodgorlikni o’rganish imkoniga ega bo’lsa, musiqashunos bunday imkoniyatga ega emas: sababi o’tmish musiqasi saqlanib qolmagan, va qadim davrlarni o’rganish bilvosita manbalar orqaligina amalga oshiriladi: ya’ni moddiy musiqa madaniyati (arxeologik qazishmalar chog’ida topilgan cholg’ular va h.k.), aralash fanlar 71 bergan ma’lumotlar, va ayniqsa, xalq musiqa ijodining saqlab qolingan ayrim namunalari bo’yicha...”16 . Teatrshunos olim M.Rahmonovning yozishicha “Kishilik tarixining ilk bosqichlarida musiqa ham pantomima va raqs san’ati bilan uzviy bog’liq holda maydonga kelgan. U O’zbekiston hududida yashagan ibtidoiy jamiyat odamlari hayoti va mehnat faoliyatining ajralmas qismini tashkil etgan. Ibtidoiy davrdagi eng ilk qo’shiqlar juda sodda bo’lardi. “Ov o’yini” va turli marosimlarda pantomim raqs o’yinlarini olib boradigan “musiqa” va “qo’shiqlar” asosan so’z va tovushni takror-takror qaytaruvchi ohang va rechitativlardan tashkil topardi”17 . Yunon tarixchisi Gerodot gulxan atrofida davra qurib o’tirib, so’ngra raqsga tushib, qo’shiq aytadigan massagetlar xaqida yozib qoldirgan18 . Ovoz va qadimgi cholg’ular vositasida “yakkaxonlik” shakllarining namoyon bo’lishi. Ibtidoiy jamiyatning rivoji bilan qadimiy O’zbekiston xalqlarining do’l (zarbli), puflab chaladigan va torli asboblari paydo boshlagan bo’lsa kerak. Saymali toshdan topilgan suratlardagi pantomim raqsiga tushayotgan kishilarning qo’lidagi do’l asbobi ham buni isbotlaydi19. Kishilik jamiyatining taraqqiy etib borishi bilan qadimiy juda sodda ohang va rechitativlardan o’yin xarakteriga ega musiqalar, mehnat qo’shiqlari, turli marosim ashulalari, zafar va qahramonlik qo’shiqlari vujudga kela boshlagan20 . Mahmud Qoshg’ariy o’zining “Devonu lug’otit turk” asarida qadimiy davrdan qolgan mehnat va marosim qo’shiqlaridan bir qancha namunalar keltiradi. Bu qo’shiqlar ibtidoiy va undan keyingi davrlardagi odamlar hayoti, ularning tirikchilik manbai bo’lgan ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik faoliyatlarini, mehnat jarayoni va insonning unga bo’lgan munosabatini, ibtidoiy jamoa 16 Р.И.Грубер. Всеобщая история музыки I. «Музгиз», М., 1965, с.4 17 Rahmonov M. O‘zbek teatri. Qadimiy zamonlardan XVIII asrga qadar. “Fan”, T., 1975, 49-b 18 Геродот. История. I., М., с.201-202 19 Берштам А.Н. Наскальные изображения Саймали таш // «Советская экономика», М., 1952, №2 20 Rahmonov M. O‘zbek teatri. Qadimiy zamonlardan XVIII asrga qadar. “Fan”, T., 1975, 50-b. 72 an’analarini, tabiat injiqliklariga qarshi kurashda qabila a’zolarining hamjihatlikda mehnat qilishi va og’ir mehnatdan keyingi hordiq onlarini aks ettiradi21 . Xorazm va So’g’diyona xududida, shuningdek, halok bo’lib, so’ngra qayta tiriladigan Siyovush siymosiga sajda qilish ayniqsa kuchli bo’lgan. Siyovush xaqidagi qissa Firdavsiyning “SHohnoma” asaridan ham joy olgan. Yunon-Baqtriya davlati O’rta Osiyo xalqlari iqtisodiyoti, madaniyatida o’z izini qoldirdi hamda sharqiy ellinizmni yuzaga keltirdi. Albatta tarixiy obidalar, arxeologik qazilmalarning ahamiyati katta, lekin aynan tarixni yozma manba’larda qoldirgan o’tmish olimu-allomalarining asarlari ham katta ahamiyat kasb etadi. Biz tarixdan biladigan Arastu, Fisog’urs (Ptolomey) va shunga o’xshash ko’pgina allomalar aynan tarixiy shaxslardir. Lekin O’rta Osiyoning xalqlari bilan bog’liq tarixiy jarayonlarni yoritgan tarixnavis olimlar ichida Gerodot, Ksenofont, Diodor kabi bir qator qadimiy olimlarning bizga qoldirgan kitoblari, tarixiy manba’lari katta ahamiyat kasb etadi. O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy hayoti bilan bog’liq dastlabki din shakllari, afsonalarning ahamiyati katta. Qadimiy afsonalarda juda ko’p shaxslarning nomlari va ular bilan bog’liq voqealar tasvirlanadi. Ayniqsa marosimlar, bayramlar haqida ma’lumotlar biz uchun qiymatlidir. Qadimgi bayramlardan Navro’z, Mexrjon, Dionisiy (A.Makedonskiy nomi bilan bog’liq)lar haqida gapirish mumkin. Navro’z — yilning yangi kuni, ya’ni tabiatning qaytadan o’yg’onishi. Bu albatta har tomonlama poklanish va yangitdan «paydo bo’lish» — yaratilish bilan bog’liq. SHu bois bo’lsa kerak bu jarayon eng ezgu niyatlarni hamroh qilgan, Yaxshi niyatlar bilan yangi kunga qadam qo’yilgan. Insonlarning bir-birlariga bo’lgan adovatlari unutilgan. Xalqning keksalari ulug’lanib ularni duolari olingan va yerga urug’ sanchilgan. Bunday bayramlarda insonning ruhiyatini ko’taradigan, shod qiladigan musiqalarni ijro etish va yangi kunni eng chiroyli go’zan ohanglar bilan kutib olish odatiy tus olgan. O’z o’rnida bunday bayramlarni xususiyatiga mos bo’lgan asarlar yaratilgan, shunga xos an’analar shakllangan. SHunday 21 Bu xususda qarang: Mahmud Qoshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. T., 1963. 73 sayllarni fayziga fayz qo’shadigan cholg’ular va ular ijrochiligi va musiqalari yuzaga kelgan. Mexrjon bayrami kuzdagi yig’im-terimdan so’ng o’tkaziladigan bayram bo’lib, bu bayramda ham musiqaning ahamiyati katta bo’lgan. Dionisiy bayramining kelib chiqishi asli qadimgi Yunoniston bilan bog’liq bo’lib, uzum ilohi Dionisiy nomi bilan bog’liq. Bunda odamlar uzum hosili mo’l bo’lishi uchun uzum shoxlari, mevalari bilan o’zlarini bezab raqs tushib, qo’shiqlar ijro qilishgan. Musiqa cholg’ularining ilk shakl va turlari. Musiqa ijodiyotining ilk ko‘rinishlari ibtidoiy jamoa tizimi davrida, asosan ovchilik va temirchilik bilan kun kechirgan odamlarning mehnat va marosimlari jarayonida yuzaga kelgan. Xususan, ommaviy o‘yinlarning urg‘u-zarbalari, afsun-jodu ohang iboralari, hayvonlar ovoziga taqlid sadolar, signal (darak beruvchi) qichqiriq-baqiriqlardan asta-sekin aynan musiqa xususiyatlariga ega bo‘lgan ifodaviy vositalar. Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan va bizgacha to‘liq cholg‘u sifatida yetib kelmagan bo‘lsada, ilmiy manbalarda tasviri tushirilgan bu cholg‘u paleolit davriga to‘g‘ri keladi. Shuningdek ular aynan eng qadimiy insoniyat tarixida ilk musiqa rivojining qay tarzda ekanligidan hamda umummadaniy saviyasidan dalolat beradi22 . Ushbu rasmlarda tasviri tushirilgan cholg‘ular arxeologik ekspeditsiyalar natijasida qazib olingan bo‘lib, ular dushmanlar va xayvonlar suyagidan hamda qamishlardan yasalgan eng oddiy damli cholg‘ulardir. Ular asta-sekin rivojlanib hozirgi nay, gaboy va klarnet darajasigacha yetib kelgan23 .

Kampirtepada (eramidan avvalgi III asrlar – eramizning II asrlari) olib borilgan arxeologik qazilma ishlar

Topilgan topilmalalar

Ov sahnasi. Jizzax yaqinidagi Takatoshdan topilgan qoya rasmlarii

Terrakota. Torli cholg‘u (ud cholg‘usining qadimiy ko‘rinishi) va nay cholg‘usini chalayotgan musiqachilar


Ibtidoiy davr odamlari tomonidan tayyorlangan dastlabki “musiqa qurollari”. Teatrshunos olim M.Rahmonovning yozishicha “Kishilik tarixining ilk bosqichlarida musiqa ham pantomima va raqs san’ati bilan uzviy bog’liq holda maydonga kelgan. U O’zbekiston hududida yashagan ibtidoiy jamiyat odamlari hayoti va mehnat faoliyatining ajralmas qismini tashkil etgan. Ibtidoiy davrdagi eng ilk qo’shiqlar juda sodda bo’lardi. “Ov o’yini” va turli marosimlarda pantomim raqs o’yinlarini olib boradigan “musiqa” va “qo’shiqlar” asosan so’z va tovushni takror-takror qaytaruvchi ohang va rechitativlardan tashkil topardi”24 . Yunon tarixchisi Gerodot gulxan atrofida davra qurib o’tirib, so’ngra raqsga tushib, qo’shiq aytadigan massagetlar xaqida yozib qoldirgan25 . Ibtidoiy jamiyatning rivoji bilan qadimiy O’zbekiston xalqlarining do’l (zarbli), puflab chaladigan va torli asboblari paydo boshlagan bo’lsa kerak. Saymali toshdan topilgan suratlardagi pantomim raqsiga tushayotgan kishilarning qo’lidagi do’l asbobi ham buni isbotlaydi26. Kishilik jamiyatining taraqqiy etib borishi bilan qadimiy juda sodda ohang va rechitativlardan o’yin xarakteriga ega musiqalar, mehnat qo’shiqlari, turli marosim ashulalari, zafar va qahramonlik qo’shiqlari vujudga kela boshlagan27 . CHunonchi, manbalardan ma’lum bo’lishicha, madaniy aloqalar Sosoniylar hukmronligi davrida ancha jadallashgan. SHoh Ardasher I xonanda va sozandalarni alohida tabaqa sifatida ajratgan bo’lsa, Bahrom Go’r (420-438) hind hukmdori SHinkaldan o’z saroyi uchun musiqachilarni yuborishini so’ragan28 . Qadimiy Panjikent, Samarqand va boshqa shu kabi shaharlarning uylari va saroylari devorlarida Movaraunnahr (Varzrud)ning islomgacha bo’lgan davriga mansub ud, rubob, nay, karnay va arfa cholg’ularida ijro etayotgan musiqachilar qiyofasi tasvirlangan. Xususan, Panjikent sag’analaridan birining devorlarida arfa chalayotgan ayol xudo tasviri tushirilgan. 24 Раҳмонов М. Ўзбек театри. Қадимий замонлардан XVIII асрга қадар. “Фан”, Т., 1975, 49-б. 25 Геродот. История. I., М., с.201-202 26 Берштам А.Н. Наскальные изображения Саймали таш // «Советская экономика», М., 1952, №2 27 Раҳмонов М. Ўзбек театри. Қадимий замонлардан XVIII асрга қадар. “Фан”, Т., 1975, 50-б. 28 Сипанта С. Эпоха Борбада, его произведения и особенности музыки // Борбад и художественные традиции народов Центральной и Передней Азии: история и современность. – Душанбе, 1990. сс. 65-67 78 Umuman bu davrga mansub ud, rubob, nay va g’ijjak chalayotgan ayol xudolar tasvirlari tosh haykallar, kumush idishlar, xumdonlar va terrakotalarda aks ettirilgan. Mavjud manbalarning guvohlik berishicha, bu davrda Movaraunnahrning musiqa va raqs san’ati Xitoyda ham juda mashhur bo’lgan. Xitoylik san’at ustalari Movaraunnahrlik san’atkorlarga hattoki hasad qilishar ekan. Xususan, So’g’d musiqachilari o’z kasbining ustalari sifatida doimo izzat-ikromda bo’lganlar. Buxorolik sahnaviy tomosha ustalari, samarqandlik naychi sozanda, xo’tanlik surnaychi sozanda va toshkentlik raqqos shu jumlaga kiradi; shuningdek, Xitoy imperatori Syuanь-TSzuna saroyida darvazalik, kesh (shaxrisabz)lik, maymurglik va samarqandlik qizlardan “G’arblik qizlar” nomli ansamblь tuzilgan bo’lib, hukmdor ularning raqsini juda sevib tomosha qilar ekan. Uning ayoli Yani Rokshan esa bu raqslarni qiziqib o’rgangan ekan. Raqslar zarbli cholg’ular, ud va naylar jo’rligida ijro etilgan ekan. Manbachilar Movaraunnahr san’atkorlarining bir necha raqslariga ta’rif berganlar: jumladan, “Chapdastlar” raqsi bir guruh raqqoslar tomonidan ijro etilgan bo’lib, bu raqs o’zining nafis harakatlari bilan ajralib turgan; ikkinchi raqs “G’ayratli, shijoatli” deb nomlansa, uchinchisi “G’arbcha sakrama raqs” deb atalgan ekan. So’nggi raqs turini o’g’il bolalar ijro etishgan. Barcha raqslar milliy liboslarda namoyish etilgan. O’smirlar va qizlarning qo’shiq jo’rligidagi zamonaviy lapar uslubiga yaqin raqslari ham bo’lgan ekan29 . Dastlab O’rta Osiyo xalqlari qo’shiq va kuylari, raqslarining nomlanishini xitoyliklar qanday eshitsalar, shunday ataganlar. SHunga muvofiq, Buxoroda mashhur bo’lgan qo’shiq ohangi “fusadanьshi”, raqs ohangi esa “mosiy” bo’lgan. 754 yilga kelibgina O’rta Osiyo xalqlari kuy-qo’shiqlari xitoycha nomlana boshlagan30. 1984 yilda Qashqadaryo viloyatining Yakkabog’ tumanida olib 29 Якубов Ю. Музыкальная жизнь Хорасана в эпоху Борбада // Борбад и художественные традиции народов Центральной и Передней Азии: история и современность. – Душанбе, 1990. сс. 109-112 30 Гоибов Г. Музыка и танцы народов Средней Азии до и после арабского завоевания // Борбад и художественные традиции народов Центральной и Передней Азии: история и современность. – Душанбе, 1990. сс. 131-133 79 borilgan arxeologik qazilma ishlari jarayonida o’tgan mayitlar hoki saqlanadigan ossuariy (xonqa)lar topilgan edi. U (ossuariy) to’g’ri to’rt burchakli quti shaklida bo’lib, eramizning VI-VII asrlariga taalluqli ekanligi aniqlandi. Ossuariy Markaziy Osiyoda islom davrigacha bo’lgan dafn marosimlaridan darak beradi. Ossuariy devorlariga to’liq bir kompozitsiyani namoyon etuvchi relьef shaklidagi tasvirlar tushirilgan. Bu tasvirlar juda qiziqarli bo’lib, Markaziy Osiyodagi ilk o’rta asrlar musiqiy ijrochiligi xususida tasavvur uyg’otadi. Ossuariyadagi arkalar ostida to’rtqo’lli ilohiy erkak va ayollar raqsga tushayotgan holat tasvirlangan. Ya’ni, bunda qo’liga quyoshli disk va yarim oyni ushlagan ayol qiyofasi hamda torli cholg’uda chalayotgan erkak siymosi aks ettirilgan bo’lib, u (erkak)ning yuqorgi qo’llari esa qandaydir qush qo’ndirilgan temir xalqa va doiraga o’xshash disk ushlagan holatda. Taxmin qilish mumkinki, bu ilohiy juftlik Markaziy Osiyoda o’sha davrlarda juda ardoqlangan. Tasvirdagi ilohiy erkak qo’lidagi musiqiy cholg’u uzun ingichka dastali va kichkina bodomsimon ko’rinishdagi kosaxonaga ega bo’lib, torlarining soni aniq emas. Bu cholg’uchining oyoq tomonida, o’ng tarafdan burchakda qo’liga udsimon cholg’u ushlagan sozanda ayol tasvirlangan. Uning yuzi dumaloq, bodomqovoq ko’zli, to’g’ri burun va kichkina dudoqli. CHap qo’lida pastga qarata cholg’u ushlagan, o’ng qo’lida esa ovoz chiqaruvchi noxun tasvirlangan. Tasvirdagi ud kosaxonasining quyi qismi yumaloq bo’lib, qattiq tortilgan, go’yoki oxirgi qismiga qaytarib biriktirilgandek. CHolg’uning ikkita tori aniq ko’rinadi. Ossuariyaning chap tomonidan burchakda ayol xudo oyoqlari ostida musiqachining kichkina qiyofasi tasvirlangan. U ayol xudoga qarab o’tirgan holatda. Musiqachining egnida yaktak va shalvar, u damli cholg’u ushlagan bo’lib, cholg’uning ko’rinishi kichik karnayni eslatadi. Musiqachi sozni chap qo’lining ustki qismiga yaqin ushlagan. Og’zining yaqinida esa o’ng qo’lining kafti bilan ikkinchi cholg’uning mundshtuk qismini ushlab turibdi. Asbobning oxiri kengaytirilgan shoxsimon ko’rinishda. Aftidan sozanda bu asboblarda navbatma-navbat ijro etadi. Ayol xudoning oyoq tomonidan o’ngda esa boshqa sozanda joylashgan bo’lib, u chordana qurib o’tiribdi. Bir-biriga temir sim bilan birlashtirilgan ikki nog’ora bo’lib, ularning biri 80 sozandaning tizzasi to’g’risida, ikkinchisi esa ko’kragi to’g’risida joylashgan. Musiqachi bu cholg’uni ikki qo’l barmoqlari bilan chalmoqda. Erkak xudo qo’lidagi cholg’uni udsimon sozlar guruhiga mansub deyish mumkin. Uning kosaxonasi juda kichkina (kaftdek) bo’lib, dastasi uzun va ingichka. O’ng qo’l sozni sadolantirish holatida, dastaning yuqorgi qismi chap qo’lning ochiq kaftida. Juda uzun dastali, kichik kosaxonaga ega udlarni (masalan, Nisodan topilgan Parfiya ritonlari peshtoqlaridagi tasvirlar) taniqli musiqashunos olima T.S.Vizgo tanbursimon cholg’ularga oid degan. Udning bunday turi kelib chiqishi jihatidan juda qadim davrlarga borib taqaladi. Ammo ularda torlar soni ikkita. Tasvirlarda aks ettirilgan mashshoqlar qo’lidagi bu cholg’ular ko’rinishi hozirgi tanburlarga ham mutlaqo o’xshamaydi. Sozandalar qo’lidagi uzun dastali, g’ijjak kosaxonasiga o’xshash yumaloq rezonatorli cholg’ular tasviri Xorazmning Tuproqqal’asidan topilgan edi. Uzun ingichka dastali, kichik kosaxonali chertma tanbur bizning davrgacha saqlangan. Markaziy Osiyodagi ilk o’rta asrlarga mansub bo’lgan torli-chertma sozlar toifasining rang-barangligi tadqiqotchilar tomonidan ta’kidlangan. Ossuariya tasvirlaridagi cholg’ular esa qadimiy sozlarning yana bir turidir. Tasvirdagi Xudoning yuqorgi qo’llaridan birida aftidan doira tasvirlangan. So’g’dda doiraning Qadmgi davr marosimlarda hamda turmush yumushlarida musiqa qurollarining bajargan vazifalar. VII asrdan boshlab qo’llanilishi, xitoylik sayohatchi ma’lumotlaridan ayon bo’ladi. Musiqachi ayolning qo’lida ud cholg’usining boshqa turi tasvirlangan. CHolg’uning noksimon shakldagi kosaxonasi, uni 4, 3 yoki 2 torli So’g’d udlari (tadqiqotchi R.A.Sadokov bu guruhni So’g’d-Baqtriya-Marv guruhi deb ataydi) guruhiga mansub deyishga asos bo’ladi. 81 Udchi sozandalar So’g’d (Samarqand) terrakotalarida ayniqsa keng miqyosda o’z ifodasini topgan. Bu vaziyatda ular cholg’uni qo’l bilan va noxun bilan chalayotganlari ko’rsatilgan. Ud ijrochiligining Qashqadaryo vohasida ham keng tarqalganligiga bu yerdan topilgan udchi sozanda ayol haykalchasi guvohlik beradi. Ayol cholg’uni Ossuariya tasvirlaridagi kabi kalta noxun bilan chalmoqda. CHolg’uning bosh qismi pastga qaratilgan, ammo shakli va torlar sonida farq kuzatiladi. Yuqorida qayd etilgan tasvirlardan biri, ya’ni bir vaqtning o’zida 2ta musiqa asbobini (to’g’ri va shoxsimon cholg’ular) ushlagan sozandalarning bu cholg’ulari, aftidan karnay turiga mansub bo’lsa kerak. Boisi ularda parda teshikchalari mavjud emas. Surnay, karnay singari damli cholg’ular tasviri Markaziy Osiyo san’atining turli yodgorliklari orqali mashhurdir. SHox karnay yoki shoxsimon karnaylar kamroq uchraydi. Ular Annikov idishi orqali mashhurdir. Nog’ora singari zarbli cholg’ular esa Markaziy Osiyo va hind antik davri hamda ilk o’rta asrlar san’atida keng tarqalgan bo’lib, ular ikkiyoqlama qumsoat shakliga ega. Ammo ularning tuzilishi turlicha bo’lgan. Ya’ni, ular bir yoqlama, idishsimon va xumsimon shaklda bo’lgan. Ossuariyada tasvirlangan nog’oralar rezonatorini tiklashning iloji yo’q. Boisi, tasvirda ularning faqat ustki tekisligi ko’rsatilgan. Ularni qo’sh nog’oralar toifasi deyish mumkin. Bunday nog’ora turi ossuariyadan tashqari boshqa manbalarda ham, tasvirlarda ham uchramaydi. Ehtimol, bu o’ziga xos, qo’sh urma cholg’u bo’lib, ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo musiqa madaniyatida ilk bor namoyish etilgandir. SHoxsimon karnay va nog’oralar ochiq havoda ijro etishga mo’ljallangan bo’lib, sport o’yinlari, ov qilish, bola tug’ilishi haqida xabar berish uchun; shuningdek, shodlik hamda ziddiyatli vaziyatlardan ogoh etishda qo’llanilgan. Karnay, surnay, nog’ora cholg’ularidan an’anaviy ansamblь sifatida ham keng foydalanilgan. 82 Ansamblning boshqacha ko’rinishini ossuariya tasvirlaridan ham kuzatish mumkin. Bu tarkib ud, tanbur va doira kabi cholg’ulardan iborat bo’lib, ularga erkak xudosining raqsi jo’r bo’ladi. Aftidan, ayol xudolarga erkak musiqachilar jo’r bo’lishadi, erkak xudolarga esa sozanda ayollar jo’rnavozlik qilishadi. II-IV asrlarga oid Tuproqqal’a devoriy tasvirlarida qanotli musiqachilar aks ettirilgan (ular qo’llariga burchakli arfa, g’ijjak, kimvala, chang, doira va nog’ora ushlagan holatda) bo’lib, taxminlarga qaraganda ular joylashgan bino marhum hukmdorlarni xotirlash marosimlarini o’tkazishga mo’ljallangan; shuningdek, bu yerda o’lib, yana qayta tiriluvchi xudolar obrazi bilan bog’liqlik mavjud bo’lib, mazkur vaziyatda cholg’ular diniy marosim timsoli sifatida ifodalangan. T.S.Vizgoning fikricha bu, foniy dunyoga chaqirilgan musiqachilar musiqachilar timsoli, ularning epik qahramoni va mifologik xudolar kabi juda qadrlanganidan dalolatdir. Bayon etilayotgan ossuariyadagi musiqachi, bu urush xudosining o’zi bo’lib, qo’lidagi cholg’ular uning timsollaridir. Tasvirda xudolar raqsiga ularning oyoq tomonlarida joylashgan musiqachilar jo’r bo’lishmoqda. Xudolarning raqs holati ikki xil ma’noni anglatadi: ya’ni, tabiatning abadiy almashinuvi bilan bog’liq xudolikning koinot raqslari va shuningdek, motam marosimi bilan bog’liq raqslarni. To’rtqo’lli ayol xudoning Panjikentdagi devoriy tasviriga binoan u dafn etish marosimi sahnasida ishtirok etayotganligi ma’lum bo’ladi. Va umuman musiqa shartli ravishda barcha dafn marosimlarida doimiy jo’r bo’lgan. Qolaversa, motam yig’ilari hozirgi kungacha o’zbek xalq musiqasi janrlaridan biri sifatida saqlangan. SHuningdek, qadimda motam raqslari ham keng tarqalgan bo’lib, ularning unsurlari yaqingacha Samarqand va Yuqori Zarafshon vodiysi tojiklari an’analarida saqlangan edi. SHunday qilib, Qashqadaryo vohasidan topilgan ajoyib ossuariyada go’yoki ikki xil ansamblь tasvirlangan. Musiqachilar qo’lidagi cholg’ular esa shubhasiz, musavvir yashagan davrdagi sozlardir. Mazkur san’at obidasi ilk o’rta asrlar davrini namoyon etib, musiqiy ansambllar cholg’ularini o’rganishda ham muhim 83 ahamiyat kasb etadi. SHuningdek, u qadimiy Markaziy Osiyo musiqa madaniyati tarixiga yangi chizgilar kiritadi. Ushbu madaniy yodgorliklardan ma’lum bo’ladiki, bu davrda mifologiya, dostonchilik an’analari keng tarqalgan. Xususan, Abulqosim Firdavsiyning jahon adabiyoti durdonalaridan biri bo’lmish “SHohnoma” asarida tarixdagi dastlabki shohlar – Qayumars, Hushang, Tahmuras, Jamshid, Zahhok haqidagi qissalar; Zol va Rudoba haqidagi romantik doston, Suhrob va Siyovushlarning qahramonlik qissalari, Rustami Dostonning ajoyib sarguzashtlari; shuningdek, Kayxusrav podsholigi, Bejan va Manija dostoni, Isfandiyorning yetti jasorati, Iskandar haqidagi doston, Bahrom Go’r, Xusrav Parvez va uning saroy musiqachisi Borbad haqidagi qissalar bayon etiladi.