2-mavzu. Iqtisodiy bazis tushunchalar Reja

Ахbоrоt vа nоmоddiy аktivlаr 
kеyingi yillаrdа rеsurs sifаtidа kаttа аhаmiyat kаsb 
etmоqdа. Аyniqsа ахbоrоt vа kоmmunikаsiyalаr аsridа biznеs uchun ахbоrоtning muhimligi 
shubhаsiz.
Iqtisоdiy ehtiyojlаrni qоndirish mаqsаdidа rеsurslаrdаn fоydаlаnib mоddiy nе’mаtlаr ishlаb 
chiqаrish jаrаyonini 
iqtisоdiy tizim 
dеb аtаymiz. 
Iqtisodiy ehtiyoj - shaxsni, korxonani yoki jamiyatni faoliyat ko'rsatishini va rivojlanishini 
ta'minlab turish uchun zarur bo'lgan narsa. 
Iqtisodiy ehtiyojni ikki turga bo'lish mumkin: birlamchi ehtiyoj (oziq-ovqat, kiyim-kechak, 
uy-joy;) ikkilamchi ehtiyoj (dam olish, sayohat qilish, o'qish va hokazo). Demak, inson bilan tabiat 
o'rtasidagi munosabat ya'ni ishlab chiqarish jarayonini mahsuli bo'lgan ne'matlar orqali 
qondiriladi. 
Iqtisodiy ne'mat - bu ehtiyojni qondirish uchun yaroqli bo'lgan vositalar, ya'ni tovar va 
xizmatlar tushuniladi. 
Ne'matlar cheklangan va cheklanmagan bo'lishi mumkin. Cheklangan ne'matlarga tovarlar, 
xizmatlar va resurslar kiradi. Cheklanmagan ne'matlarga misol tariqasida havo va suv kirishi 
mumkin. 
Bir-birini o'rnini bosuvchi ne'matlar - bu bir xil ehtiyojni qondiruvchi ne'matlardir. Masalan, 
shaxsning go'sht mahsulotiga bo'lgan ehtiyojini mol go'shti, qo'y go'shti yoki parranda go'shti bilan 
qondirish mumkin. 
O'zaro bir-birini to'ldiruvchi ne'matlar - bu shaxsni yoki ishlab chiqarish ehtiyojini 
majmuaviy qondiradigan ne'matlardir. Masalan, engil avtomobilga talab oshsa, benzinga, 
garajlarga ham talab oshadi. 
Iqtisodiy resurslar - bu iqtisodiy ne'matlarni ishlab chiqarishda qatnashadigan umuman voz 
kYechishni tiklab olmoq zarurligini, ya'ni iste'molni qanday qondirish masalasini hal etadi. 2-savol 
esa kim, qanday resurslardan qanday texnologiyalar yordamida mahsulotlar ishlab chiqarish 
lozimligini. Ya'ni tanlash muammosini hal etadi. 2-savol esa kim, qanday resurslardan qanday 
texnologiyalar yordamida mahsulotlar ishlab chiqarish lozimligini, ya'ni tanlash muammosini hal 
etadi. 3-savol ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar cheklanganligi sababli ularni taqsimlash 
muammosini yuzaga keltiradi. 
Iqtisodiy faoliyatni sxematik ko'rinishini quyidagicha belgilaymiz: 
Ehtiyoj (nima ishlab chiqarish kerak?) ( resurslar (mehnat, mehnat predmetlari, mehnat 
vositalari) ( texnologiya (qanday ishlab chiqarish kerak?) ( mahsulot ( tayyor mahsulotni iste'mol 
qilish (kimga ishlab chiqarish kerak?) ( ehtiyoj yoki yangi ehtiyoj. 
Bu sxemada ehtiyojdan ehtiyojga o'tish oddiy takror ishlab chiqarishni ko'rsatadi ehtiyojdan 
yangi ehtiyojga o'tish esa kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ko'rsatadi. Iqtisodiy o'sish 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish darajasiga, aholining o'sishiga, texnologiyaga, yashash 
sharoitiga bog'liq. Ehtiyoj o'zgaruvchan va cheksizdir. Lekin resurslar chegaralanganligi sababli 
biz hamma ehtiyojlarni to'liq qondira olmaymiz. Bu jamiyat oldiga iqtisodiy nuqtai nazaridan eng 
maqbo’l miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish muammosini ko'ndalang qilib qo'yadi. 
Ishlab chiqarish imkoniyati - berilgan texnologik rivojlanishda va barcha mavjud 
resurslardan to'liq samarali foydalangan holda jamiyatning iqtisodiy ne'matlar ishlab chiqarish 
qobiliyatlaridir. 
Demak, chegaralangan resurslar doirasida hamma ehtiyojlarni bir vaqtning o'zida, bir yo'la 
qondirib bo'lmaganidan ishlab chiqarish imkoniga qarab, u yoki bu ehtiyojlarni qondirishning 
optimal darajasini tanlab olish kerak bo'ladi. 
Jamiyatda iqtisodiy muammolarni hal etishda, korxona, firmalarda cheklangan resurslardan 
maqsadga muvofiq tarzda foydalanilgan holda kishilar ehtiyoji uchun zarur bo'lgan moddiy 
ne'matlarni ko'paytirishni tashkil etishda mikroiqtisodiyot fani muhim rol o'ynaydi. 
Iqtisodiy jarayonlarni tashlil etish ikki darajada, ya'ni mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot 
darajasida o'rganiladi. 
Makroiqtisodiyot turli sohalar, tarmoqlar majmuidan iborat yaxlit iqtisodiyotdir. 
Mikroiqtisodiyot esa ayrim korxona, xo'jalik yoki oila darajasidagi iqtisodiyotdir. Mikroiqtisodiy 

---

darajadagi tahlilga aniq mahsulotning bahosi, korxona mahsulotining tannarxi, korxona foydasi 
kabi ko'rsatkichlardan foydalaniladi. 
Hozirgi vaqtda zamonaviy iqtisodiyot fanining asosi mikroiqtisodiyot bo'lib, u hal etiladigan 
asosiy vazifa iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilarning nimaga intilishlari, qanday asosda qaror 
qabo’l qilishlari va o'zlarini qanday to’tishlari kerakligini aniqlashdir. 
•
Iqtisodiy maqsadlar quyidagilardir: 
•
Iqtisodiy o'sish; 
•
Ish bilan to'liq ta'minlanish; 
•
Iqtisodiy samaradorlik; 
•
Tovarlar narxining bir me'yorda turishi; 
•
Iqtisodiy erkinlik; 
•
Daromadni to'g'ri taqsimlash; 
•
Savdo balansi; 
Mikroiqtisodiyot fanining moxiyatini quyidagi masalalarni bilish, o'rganish davomida 
yoritish mumkin: 
•
Hozirgi davrdagi bozor iqtisodiyoti mexanizmini o'rganish; 
•
Umumiy muvozanat va iqtisodiy fikrlash; 
•
Bozor xo'jaligi sharoitida korxonalar va ularning tutgan o'rni, turlari, ahamiyati, vazifasi, 
samaradorligini o'rganishni ta'minlash; 
•
Talab va ehtiyoj nazariyasi asoslarini bilish; 
•
Bozor talabi va taklifi; 
•
Talab va taklif o'zgaruvchanligi; 
•
Raqobatlashuv va korxonalar samaradorligini oshirish; 
•
Ishlab chiqarishning xarajatlari va foyda; 
•
Resurslardan foydalanish samaradorligi, ish haqi baho.